Кэскиллээх санаалар этиллибиттэрэ

1999       сыл балаҕан ыйын 25 күнэ “Ил Түмэн” хаһыат күн си­рин көрбүт күнүнэн буолар. Парламент үлэтин уонна олох-дьаһах бары эйгэтигэр буолар быһыыны-майгыны ааҕаач­чытыгар кырдьыктаахтык тиэрдэн кэлбит хаһыаппыт үбүлүөйдээх даатата чугаһаата. Хаһыаппыт ааспыт нүөмэригэр сүүрбэ сыл анараа өттүгэр тахсыбыт бастакы нүөмэри арыйан көрбүппүт. Хаһыаппыт олус баай ис хоһоонноох буоларыгар саарбахтаабакка...

Биһиги бэлиэтээн көрбүппүтүнэн, урукку сылларга норуот депутаттара бэйэлэрин хаһыаттарыгар санааларын хото суруйаллар эбит. Ол курдук бастакы нүөмэргэ Ил Түмэн депутата, парламеҥҥа Бэрэстэбиитэллэр палааталарыгар аграрнай политикаҕа, айылҕаны туһаныыга уонна экологияҕа кэмитиэти салайбыт Филипп Охлопков “Тыа сирэ уонна рынок” диэн төбөлөөх дьоһун ыстатыйата тахсыбыт. Филипп Гаврильевич тыа сирэ ырыынакка сүрүннээн үйэлэртэн-үйэлэргэ үгэс оҥостубут үлэтин-хамнаһын илдьэ, өргө диэри аргыс оҥостон эрэ киирэр кыахтааҕын дакаастыыр. “Сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр, онтон да атыттар рынокка киирэр билиэттэрэ – эт, үүт, сир аһа, түүлээх балык …” — диэн суруйар. Кини табаары оҥоруу Хоту сиргэ аһара ороскуоттааҕын өйдөөн туран, судаарыстыбаттан чэпчэтии көрүллэрэ наадатын ыйар. “Ити табаардар сыаналара тоҕо судаарыстыба көмөтүнэн чэпчэтиллиэхтээҕий? Чэ, холобура, “Сайсары рыногы ылыахха. Манна ынах этин киилэтин арай 35-тии солкуобайга туттарар буоллуннар. Оттон эн ороскуотуҥ материальнай ороскуоккун, хамнаскын, амортизационнай төлөбүргүн, нолуоктаргын эҥин барытын аахтахха, чэ, холобура, чэпчэтэн эттэххэ, 60 солк. тэҥнэстин. Оччотугар көҥдөй ночоокко (-25 солк.) түһэҕин буолбат дуо? Хайдах эккин 35 солк. атыылыаххыный. Оттон, арай, государство дотация төлөөн, нолуоккун аҕыйатан, чэпчэтиилээх кредит биэрэн эҥин 35 солкуобайдааҕы көмөлөстүн. Оччоҕо эн “Сайсарыга” эккин 30-туу да солкуобай туттарыаххын сөп. Эбиитин государствоттан 35 солкуобайы ылыаҥ турдаҕа. Эн этиҥ атыыга урутаан барар (конкурентоспособнай) буола түһэр. Дьэ, рынокка ыллыы-ыллыы киирэр кыахтанаҕын”, —  диэн ыстатыйатыгар санаатын этэр.

1990-с сылларга аан дойдуга, оттон Арассыыйаҕа Хотугу Кавказка терроризм содуомнаахтык үүнэ-тэһиинэ суох барбыт кэминэн биллэр. Бу олус, этэргэ дылы, “ыарыылаах” тиэмэ этэ. Ол туһунан хаһыат суруналыыһа Виталий Иванов суруйар.  “Терроризм туһунан быстах санаалар” диэн ыстатыйатыгар бу боппуруоска санаатын сааһылыыр. Кини кэккэ дьайыылар кэннилэриттэн “Чечняны халыҥ харчылаах “ислам фундаменталистара” ытыстарын үрдүгэр түһэрэн ылаллара оччоҕо да саарбахтаммат этэ”, — диир. “Итии туочукалар” Арассыыйаҕа кутталы аҕалалларын бэлиэтиир. “Дьиктитэ диэн баар, хас да сыл устата террористар базалара Чечняҕа көҥүл тэрилиннилэр, Басаев, Хаттаб курдук террористар араас дойдуларынан көҥүл сылдьаллар, журналистарга интервью биэрэллэр. Биэс мөлүйүөн долларга сыаналаммыт төбөлөөх Бен Ладен Чечняҕа кэлэн “ыалдьыттаан” барбытын туһунан хаһыаттар бары суруйаллар”, —  диэн суруйбут.

1990-с сыллартан чөл олох политикатын олоххо киллэрии күүскэ барбыта. Өрөспүүбүлүкэбит бастакы президенэ Михаил Николаев чэгиэн туругу олох сиэринэн оҥорорго улахан үлэ ыыппыта. Ону сэргэ дьон доруобуйатын чэбдигирдэригэр улахан болҕомто ууруллара. Суруналыыс Людмила Егорова “Чөл олоххо тиэрдэр суол” диэн матырыйаалыгар М.Е. Николаев норуоту харыстааһыҥҥа анаан таһаарбыт ыйааҕа Саха сиригэр доруобуйа харыстабылын салаата сайдарыгар олук буолан киэҥ суолу аспытын бэлиэтиир. “Россия үрдүнэн аар-саарга аатырбыт саҥа технологиянан үлэлиир Диагностическай киин, Ийэ уонна оҕо медицинскэй киинэ, Доруобуйа института, Генофонда харыстабылын департамена, страховой медицина структурата тэриллэннэр күүстээх үлэ ыытылынна” диэн суруйар. Бу матырыйаалыгар СӨ доруобуйаҕа харыстабылын миниистирин Иван Егоровы кытары кэпсэппит. Иван Яковлевич ыарыыны сэрэтии үлэтэ күүһүрбүтүн, суверенитет ылыллыаҕыттан биир стандартан тэйэн, ураты усулуобуйаҕа олорорбут учуоттанар буолла диэн суруйар.

Ол курдук, хаһыакка элбэх боппуруостары таарыйар матырыйааллар тахсыбыттар. “Депутат алгыһа” диэн рубрикаҕа норуот депутата Владимир Поскачин хаһыат парламент эрэнэр эрэмньитин толоруоҕар эрэнэрин, айымньылаах үлэҕэ алгыырын туһунан истиҥ тыллаах суруга тахсыбыт.

Сардаана КУЗЬМИНА.