Төрөөбүт тылынан тахсар парламент хаһыата Саха сиригэр эрэ баар

Дойду, регион социальнай-экономическай сайдыытыгар, тыл политикатыгар  көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар, туһулаан төрөөбүт тылынан тахсар хаһыат, сурунаал, телевидение уонна араадьыйа биэриилэрин суолталара уонна оруоллара олус улаханын бэлиэтиибин.

Биэс  региоҥҥа  эрэ

Ыстатыйабын «Парламент хаһыата — өрөспүүбүлүкэ урутаан иһэр өйүн-санаатын туоһута» диэн тоҕо ааттаабыппын ааҕааччыларбар кылгастык быһааран биэриим. Россия Федерациятын субъектарыттан Еврейскэй автономнай уокурукка, Челябинскай, Воронежскай, Ростовскай уобаластарга уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ туспа бэчээттэниллэр парламент хаһыаттара бааллар. «Ил Түмэн» сахалыы уонна нуучча тылынан хаһыат дойду субъектарыттан биир бастакынан бэчээттэнэн тахсыбыта.

Оттон төрөөбүт тылынан тахсар туспа парламент таһаарыыта соҕотох Сахабыт сиригэр баарын туһунан ааҕааччыларбар киэн тутта этиэхпин баҕарабын. Ити өрөспүүбүлүкэ интеллектуальнай сайдыытын биир туоһутунан буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиибин.

«Ил Түмэн» хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ 1999 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэ парламенын иккис ыҥырыытын депутаттара туспа бэчээт таһаа­рыылаах буолалларын  туруорсаннар ситиспиттэрэ. Бу кэмҥэ Өрөспүүбүлүкэ Палаататын бэрэссэдээтэлэ Василий Филиппов, оттон Бэрэстэбиитэллээх Палаата бэрэссэдээтэлэ Николай Соломов этилэр.

Хаһыат бастакы нүөмэригэр «Парламентская газета учреждена» диэн ыстатыйаҕа спикердэр: «Перед газетой стоит важнейшая задача освещения работы высшего законодательного органа власти республики. Вместе с тем, она не должна ограничиваться публикацией выступлений народных депутатов, законов, постановлений и других нормативных актов, в ней найдется место письмам избирателей, интересным статьям внештатных корреспондентов со всех концов нашей республики. При всех сложностях политической, экономической обстановки газета должна быть выдержанной, уравновешенной, главное, правдивой», — диэн суруйбуттар. Ити кэмтэн ылата 20 сыл ааста.

Икки бүк чэпчэкитэ суох

Бастаан утаа хаһыат атын общественнай-политическай хаһыаттартан улахан уратыта суоҕа. Бу эмиэ өйдөнүллэр. Хайа баҕарар эйгэҕэ саҥаны киллэрии уустуктардаах буолааччы уонна дьыала иһигэр киирэргэ кэм-кэрдии ирдэниллэр.

Уопсайынан, суруналыыс үлэтэ чэпчэкитэ суох. Оттон парламент хаһыатын суруналыыһа буолар икки бүк чэпчэкитэ суоҕун бэлиэтиибин. Бу үлэ киһиттэн үгүс билиини-көрүүнү, дэгиттэр сайдыылаах буолууну эрэйэр. Кэлиҥҥи сылларга дьиҥ парламент хаһыата ааты сүгүүгэ уонна суруналыыстар тустаах тиэмэҕэ идэтийиилэригэр үгүс үлэ ыытылынна. Ол курдук, айар үлэһиттэргэ Федеральнай Мунньахтан «Парламентская газета» сүрүн үлэһиттэрэ икки сыл устата «Парламент суруналыыстыкатын оскуолатын» ыыттылар. Билигин хаһыаппытын дьиҥ чахчы парламент хаһыата буолла диэн этэр кыахтанныбыт. Маны 2010 сыллаахха «Ил Түмэн» хаһыат Россия Федерациятыгар парламент үлэтин сырдатар бастыҥ регион таһаарыыта буолбута да туоһулуур.

2006 сыллаахха «Илин» сурунаалга үлэлии сырыттахпына, миигин хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Виталий Алексеев үлэҕэ ыҥырбыта. Кистэл буолбатах, оччолорго парламент хаһыатыгар бары өттүнэн таһыччы дьон үлэлииллэрин курдук санаалааҕым. «Кыайбаппын», — диэн аккаастанан кэбиспитим. Онтон аҕыйах ый буолан баран Виталий Владиславович эмиэ ыҥырбыта. Бу сырыыга толкуйданан көрөн баран, сөбүлэспитим. Уонтан тахса сыл ааспытын кэнниттэн, күн бүгүн сыыспатахпын диэн этэр толору бырааптаахпын. Үлэлээн истэҕим ахсын парламент тиэмэтэ миэхэ чугаһын билбитим. Манна биир дьикти түгэн баар. Ити иннинэ, «Ил Түмэн» хаһыат туһунан өйбөр да суох киһиэхэ, түһээтэхпинэ, парламент көрүдүөрүнэн хааман, спикер Ньургун Тимофеев кабинетыгар киирэн, кинини утары олорон кэпсэттим. Аны санаатахха, иччилээх түүл эбит. Бу кэнниттэн сотору буолаат, парламент хаһыатыгар үлэлии киирбитим.

Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ Ньургун Семенович көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар сокуоннарыгар этиллэрин курдук, хаһыат ис концепциятыгар орооспото. Эрэдээксийэҕэ толору көҥүлү биэрбитэ. Суруналыыстарга төһөнөн көҥүлү биэрэҕин да, соччонон сытыы матырыйааллар тахсаллар, соччонон хаһыат интэриэһинэй, соччонон дьон ааҕар буолар.

Оччолорго «Ил Түмэн» хаһыат 16 балаһалааҕа. Үлэһитин ахсаана билиҥҥиттэн икки төгүл элбэҕэ. Маннык усулуобуйаҕа суруллар матырыйааллар хаачыстыбалаах буолаллара саарбаҕа суох. Итини таһынан уопсастыбаннай корреспонденнар суруйаннар эрэдээксийэ үлэтигэр күүс-көмө буолаллара. Хаһыаппытыгар суруйааччылар ыйга биирдэ «Өлүөнэ сарсыардата» диэн сыһыарыылара тахсара.

Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов суруналыыстары сокуоннары суруйууга чугаһаппыта. Кини ити уустук тиэмэни ылсан суруйарбытыгар төһүүнэн буолбута.

Парламент бэһис ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков суруналыыстары ордук историческай уонна духуобунай тиэмэлэргэ үлэлииргэ туһаайбыта. Ол түмүгүнэн эрэдээксийэ судаарыстыбаннай деятель Василий Никифоров-Күлүмнүүргэ аналлаах сахалыы уонна нууччалыы тылынан брошюра таһаартарбыта. Нууччалыы хаһыат суруналыыһа Ирина Романова «Лики истории» диэн кинигэтэ күн сирин көрөөрү сылдьар.

Ил Түмэн алтыс ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев парламент хаһыатын норуокка чугаһаппытын бэлиэтиэм этэ. Ол курдук, хаһыаппытыгар «Норуот трибуната», «Норуот хамсааһына: бастыҥнары батыс», «Аҕам алааһа» диэн рубрикалар ааҕааччылар сэҥээриилэрин ылыахтарын ылаллар.

Тираж  намтыырын төрүөтэ  туохханый?

Билигин дойду үрдүнэн хаһыаттарга уонна сурунаалларга чэпчэкитэ суох кэм үүннэ. Ол курдук, бэчээт таһаарыыларын тиражтара аччыы, намтыы турар. Итини тэҥэ суруналыыс идэлээх дьон статустара таҥнары түһэр.

Ити быстах кэмнээх көстүү буоларыгар бүк эрэнэбин. Биллэрин курдук, Интернет ситимэ олохпутугар-дьаһахпытыгар тоҕо ааҥнаан киирдэ. Маннык технологическай сайдыыны урукку өттүгэр билэ-көрө илик дьон, ыччат, оҕо итиннэ күүскэ оҕунна. Компьютертан, гаджеттан арахсыбаппыт. Онон киһи Интернет үһү-тамах, буолар-буолбат сонуннарыттан, иһитиннэриилэриттэн «тотон» хаалар. Маны тэҥэ дьон хаһыаты, сурунаалы, кинигэни ааҕартан тэйэр.

Мантан өй-санаа таҥнары түһүүтэ, мөлтөөһүнэ, деградацията саҕаланар. Ити компьютеры, гаджеты өрүү кыҥастаһар киһи хараҕа мөлтүүрүн, доруобуйата айгырыырын ааһан, өйө-санаата сыппыыра, толкуйдуур дьоҕура мөлтүүрэ баар суол. «Мэйии кумааҕыны сөбүлүүр, таптыыр» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Кумааҕыга илиинэн суруллубут сурук, ыстатыйа атын тыыннаах, дууһалаах буоларын эмиэ билэбин.

Биллэрин курдук, билигин аан дойду аартыга аһаҕас. Сайдыылаах дойдуларга кумааҕы хаһыаттар элбэхтэрин илэ хараххынан көрөн итэҕэйэҕин. Аны бу дойдулар компьютер, гаджет доруобуйаҕа хайдах курдук охсуулааҕын билэннэр-өйдөөннөр, итинтэн куота, тэйэ сатыыллар.

Суруналыыстыка, пресса оруола хайа да кэмҥэ намтыа суоҕа. Уустук, быыһык уларыйыылаах-тэлэрийиилээх кэмнэргэ суолтата өссө улаатан биэрэр. История хаппахчытын да арыйан көрүөх. Олунньутааҕы уонна Өктөөп революцияларын ылан көрүөҕүҥ. Бэчээт историятын үөрэтээччилэр бу хамсааһыннарга дьон-сэргэ, норуот өйүн-санаатын уларытыыга хаһыаттар, пресса оруоллара партиялардааҕар, оннооҕор политическай деятеллэрдээҕэр улаханын бэлиэтииллэр.

Дойдубутугар ырыынак сы­һыан­наһыыларыгар киирэр ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар дьон өйүн-санаатын уһугуннарыыга эмиэ көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар сүҥкэн оруоллаахтарын билэбит.

Маны таһынан дойдуга почта сибээһэ мөлтөхтүк үлэлиирэ хаһыаттар, сурунааллар үлэлэрин эмиэ улаханнык атахтыыр. Кини пресса үлэтин атахтыыр тэрилтэҕэ кубулуйда. Ол курдук, почта сурутууга аһара үрдүк сыананы быһан, хаһыаттар ааҕааччыга тиийиилэригэр мэһэй буолар. Оннооҕор ыарахан сыанаҕа суруппут да дьоҥҥо хаһыат, сурунаал кыайан тиийбэт түгэннэрэ элбэхтэр. Бу холобуртан ити салаа хайдах быһыылаахтык үлэлии олороро көстөн кэлэр.

Сэбиэскэй кэмҥэ хайдах этэй? Хаһыакка уонна сурунаалга сурутуу сыаната олус чэпчэкитэ. Ыаллар күрэхтэһэ-күрэхтэһэ суруталлара. Итини тэҥэ дойдуга уопсастыба өйө-санаата сайдыбыта.

Дьиҥэ, почта сибээһэ судаарыстыбаны үөскэтэр институтунан буолар. Дойду хайа баҕарар муннугар харыыта суох үлэлиэхтээх. Билигин хаһыакка, сурунаалга сурутуу сыаната чэпчэкитэ буоллар, дьон төһө баҕарар сурутуо этэ.

Хаһыаттар ааҕааччылары тардар сыалтан тугу гыныахтаахтарый? Бастатан туран, хаачыстыбаҕа үлэлиэхтээхтэр. Дьону толкуйдатар, туһалаах ырытар ыстатыйалар элбэх буолуохтаахтар. Хаһыакка төһөнөн элбэх киһи санаата этиллэр, соччонон интэриэһинэй, ааҕыллымтыа буолар. Онон эрэдээксийэлэргэ гонорар фондалара тэриллиэхтээхтэр. Хаһыакка бэйэлэрин салааларыгар аптарытыаттаах личностар толкуйдатар, ааҕааччыга өйү-санааны угар ыстатыйалара элбэхтик бэчээттэниэхтээх.

Саха суруналыыстыката манна эмиэ барыстаах усулуобуйалаах. Ол курдук, тыа сиригэр олорор дьон-сэргэ иһитиннэриини эрэ ылбакка, уһун ыстатыйалары ааҕыан, анааран, ырытан көрүөн баҕарарынан туспалаах. Саха киһитэ кылгас сонуну астыммат.

* * *

Кистэл буолбатах, өрөспүү­бүлүкэбит парламенын хаһыатыгар үлэлиир сылларбар таһаарыыны сабар, үлэтин тохтотор туһунан боппуруос хаста да күөрэйэ сырытта. Баары ыһар түргэн, оттон төттөрү тэрийэр уустуктардааҕа биллэр. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, парламеҥҥа хаһыаттаахпыт — өрөспүүбүлүкэбит прогрессивнай өйүн-санаатын туоһута.

Людмила НОГОВИЦЫНА