Урукку дьыллар сонуннарын сэргээн…

20 сыл анараа өттүгэр балаҕан ыйын 25 күнүгэр “Ил Түмэн” хаһыат бастакы нүөмэрэ күн сирин көрбүтэ. Онтон ыла өрөспүүбүлүкэ парламенын үлэтэ уонна олох-дьаһах бары эйгэтигэр буолар быһыы-майгы киэҥник сырдатыллара. Биһиги хаһыаппыт саһарбыт страницаларын арыйан көрдүбүт, урут үлэлээбит кэллиэгэлэрбит үлэлэрин анаардыбыт.

2003 сыл, тохсунньу 15 күнэ. Мин сорунан туран 2003 сыллаах хаһыаты арыйабын, тоҕо диэтэххэ, бу сылынан иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэрин Палаататын үлэтэ түмүктэммит. Бүтэһик буолбут мунньах туһунан “Биэс сыллаах үлэ түмүгүнэн” диэн төбөлөөх Палаата бэрэссэдээтэлэ Николай Соломовтан эҕэрдэлээх матырыйаал тахсыбыт. Суруналыыс Валерия Егорова  иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн биэс сыллаах үлэтин устата 245 сокуону сэргэ 1497 уурааҕы ылыммытын туһунан суруйар. Госдумаҕа 13 сокуону көҕүлээһини уонна 377 федеральнай сокуон барылыгар бэйэлэрин этиилэрин киллэрбиттэр. Салгыы Николай Соломов иһитиннэриитин аҕалбыт. Николай Иванович  ханнык сокуоннары туруорсубуттарын эппит – “Сир баайын туһунан”, “Күндү металлар уонна күндү таастар тустарынан”, алмааһы хостуур промышленность туһунан сокуоннар туһуламмыттар. “Ааспыт сыл сэтинньитигэр Бэрэстэбиитэллэр Палааталара Россия президенигэр В. Путиҥҥа итиэннэ Федеральнай Мунньах салайааччыларыгар Россия кэккэ министерстволарын сокуону утарар дьайыыларын кытта сөпсөспөттөрүн биллэрэн суругунан этии түһэрэн тураллар. Ол түмүгэр “АЛРОСА” АК акцияларын пакетын сорҕотун (республика өлүүтүгэр киирэри) былдьыы сатаабыттарын кэмигэр тохтоппуттара”, — диэн Николай Соломов этиитэ матырыйаалга баар.

Хаһыакка иккис ыҥы­рыылаах Ил Түмэн үлэтин уонна инникигэ эрэллэр туһунан матырыйааллар тахсаллар эбит. Холобур, 2003 сыл тохсунньу 29 күнүнээҕи нүөмэргэ “Ил Түмэн саҥа састаабыгар эрэнэбин” диэн төбөлөөх Орто Халыматтан ааҕааччы Иннокентий Оконешников суруйбут. Кини иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомто уурбутугар махтанар.  Ол курдук, 2002 сыллаахха ылыллыбыт республика тыатын хаһаайыстыбатын социальнай-экономическай сайдыытын биэс сыллаах программатыгар тохтуур. Кини хотугу улуустар туспа ылыллан ырытыллыбатахтарын ыйар.

Тохсунньу 29 күнүнээҕи хаһыакка үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн бастакы сессиятын туһунан матырыйааллар тахсыбыттар. Суруналыыс Валерия Егорова  Ил Түмэн бастакы мунньаҕын туһунан суруйуута бэчээттэммит. “Регламент быһыытынан депутаттартан саамай аҕа саастаахтара ыытар. Онон Климент Иванов мунньаҕы салайан ыытта…” диэн саҕаланар. Айсен Николаев бэрэссэдээтэллээх ааҕар-суоттуур хамыыһыйа тэриллибитин, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар Михаил Санников, Николай Соломов, Василий Филиппов кандидатуралара турбуттарын, Михаил Санников бэйэтин кандидатуратын Василий Филиппов туһугар устубутун, куоластааһын түмүгэр Василий Филиппов иһин 11, Николай Соломов иһин 47 депутат куоластаан, Николай Соломов Ил Түмэн бэрэссэдээтэлинэн талыллыбытын  туһунан олус сэргии аахтым.  Ону кытта хаһыат бу нүөмэригэр үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн сессиятыттан хаартыс­канан репортааһы кытта “Эрэл эҥкилэ суох туолуохтаах” диэн төбөлөөх талыллыбыт депутаттар санаалара бэчээттэммит.

Хаһыат подшивкатын арыйа олорон “Улуу сэрии буойуннара” диэн балаһанан тахсыбыт “Сахалар Сталинград көмүскэлигэр” диэн матырыйаалга хараҕым хатанар. Ол курдук ыстатыйа 2003 сыл олунньу 2 күнүгэр Сэбиэскэй Армия Сталинград куораты босхолообута 60 сыла туоларыгар анаммыт. Николай Чуор Сталинград кыргыһыытыгар кыттыбыт ветераннар туһунан чахчылары суруйбут. Кини киһини харааһыннар сыыппаралары аҕалбыт. Ол курдук, Сталинград кыргыһыытыгар Саха сириттэн 2 тыһыынча буойун кыттыбыт, онтон тыһыынчата кыргыһыы хонуутугар букатыннаахтык хаалбыт, сураҕа суох сүппүт. “Билигин кинилэртэн 828 буойун докумуоннара булуллан, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии историятыгар кыһыл көмүс буукубаларынан сурулуннулар, ааттара-суоллара чуолкайданна. Билигин биһиги Сахабыт Республикатыгар Сталинград куораты босхолоспут 41 буойун баар, кинилэртэн 13 киһи Дьокуускай куоракка олорор…” диэн суруйар суруналыыс. Сталинград куораты босхолоспут хорсун буойуннар Павел Павлович Павлов, Степан Афанасьевич Афанасьев, Михаил Евстафьевич Сивцев, Павел Дмитриевич Дьячковскай тустарынан билиһиннэрэр. Түмүгэр: “Түөрт хорсун буойун туһунан кылгас бэлиэтээһини оҥорон баран , мин бэйэбиттэн бэйэм астымматым. Өссө сүөм түстүм. Оо, оччолорго баара-суоҕа 20-чэ саастаах саха уолаттара төһөлөөх эрэйи, сору-муҥу сотолорунан солообуттара буолуой?!… Тыһыынча саллаат эргиллэн кэлбититтэн, билигин Сталинграды босхолоспут 41 эрэ киһи хаалбытын санаатахха ыарахан буолбат дуо?!” диэн Николай Чуор өссө 2003 сыллаахха суруйбут. Онтон элбэх күннэр-дьыллар аастылар, эйэ иһин олохторун толук уурартан кэрэйбэтэх ветераннарбыт барахсаттар ахсааннарыгар элбэх сүтүктэннэхпит…

Хаһыакка сытыы матырыйааллар элбэхтэр. Ол курдук “Ил” партия солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ Иван Шамаев илии баттааһыннаах “АЛРОСА”-быт иһин охсуһуоҕуҥ” диэн ыстатыйата тахсыбыт. Иван Шамаев “АЛРОСА” хампаанньа аһаҕас акционернай тэрилтэ буоларын утарылаһыахха диэн ыҥырар. Кини суруйуутун аҕалабын: “1992 сылга түһэрсиллибит дуогабар быһыытынан, “Якуталмаз”, ПНО бас билиитэ – ол аата карьер, дьиэ-уот, техника уо.д.а. барыта Саха Республикатын баайа-дуола буолбута. Маны республика саҥа тэриллибит “Алмазы-Россия-Саха” компанияҕа арендаҕа биэрбитэ уонна аренда иһин төлөбүрү ылар буолбута. Кырата суох суума. Өскөтүн быйылгы дьыллааҕы бюджет 34 млрд солк. кэриҥэ эбит буоллаҕына, мантан 10 млрд солк. аренда иһин төлөбүртэн киириэхтээх. Бу бас билии республикаттан халбарыйар түгэнигэр бюджеппыт 10 млрд солк. итэҕэстэнэ түһэр”. Салгыы Иван Шамаев “АЛРОСА”-ны арыйыы туох кутталлааҕын быһаарар: “Акция аһаҕас атыыга таҕыстаҕына кырата 1-2 тыһ. доллар сыаналаныаҕа, ону боростуой дьон атыылаһар кыахпыт суох. Компания акциятын үллэстэргэ аан дойду олигарх­тара бэлэмнэнэллэр. Компания чааһынай илиигэ бардаҕына балаһыанньа төрдүттэн уларыйар. Холобур, үлэһит илии сарбыллан, вахтовай ньымаҕа көһүү саҕаланыа, социальнай хааччыйыы боппуруостара көрүллүбэт буолуохтара… үрдүк барыыһы эккирэтии түмүгэр алмаас хойуутун сырсыы саҕаланыа… Маны тэҥэ республика “АЛРОСА”-ҕа баар бас билиитин, хамсаабат баайын комплексын сүтэриэҕэ”, — диэн номнуо ырааппыт 2003 сыллаахха “Ил Түмэн” хаһыакка бу курдук суруйан турар. Хомойуох иһин, кини билгэлээһинэ олоххо киирэр…

Хаһыакка улуустар социальнай-экономическай бала­һыанньаларын, үлэлэрин-хамнастарын туһунан хото суруллар эбит. “Бүлүү улууһа – ааспыт сылга” диэн ыстатыйаҕа улууска араас салаанан ыытыллар үлэ туһунан иһитиннэрии оҥоһуллубут. Газтааһын, сибээс, нэһилиэнньэ үлэнэн хааччылыыта, доруобуйа харыстабыла, үөрэхтээһин, култуура уо.д.а.  2002 сыл түмүгүнэн 28 тыһ. киһи олорорун, социальнай эбийиэктэри тутууга 20380 тыһ. солк. көрүллүбүтүн, 236 киһи гааска холбоммутун, сүөһү иитэр 2847 ыал, 12 производственнай кооператив баарын суруйбуттар уонна да атын дааннайдары аҕалбыттар.

Хаһыат корреспондена Прокопий Иванов “Утары саҕах сырдыыр…” диэн төбөлөөн, Ньурба улууһун туһунан суруйбут. Онтон оччолорго Ньурба улууһугар үлэ хайдах барбытын биллим. Холобур, улууска балачча нолуогу киллэрэр тэрилтэлэринэн күндү тааһы кырыылыыр собуот “КДМ-Ньурба”, “Иис-Уус” ХЭО буолалларын, кырыылыыр собуокка 90 киһи үлэлээбитин, 2 ыйдаах былааннарын биир ый иһигэр толороллорун туһунан аахтым. Билигин бу тэрилтэлэр суохтар, бу курдук саһарбыт страницалартан эрэ ааҕан билиэххэ сөп. Бу матырыйаалтан өссө биир интэриэһниэй чахчылары биллим. Суруналыыс матырыйаалыгар Иван Ильич Николаевы кытта сэһэргэспит. Онно кэпсэтээччитэ эппит: “Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустарга Ньурба биир ордугурҕатар балаһыанньалаах. Ол – промышленноһы кытары кыттыгас хардарыта сыһыан. Биллэрин курдук, “АЛРОСА” АК уонна “АЛРОСА-Ньурба” ААО Ст. Васильев аатынан сылгы заводугар уонна “Сүлэ” коллективнай хаһаайыстыбатыгар бэйэлэрин өлүүлэрин уган тураллар. Ситэтэ суох дааннайынан “Сүлэ” ТХПК-ҕа 19 мөл. солк., сылгы заводугар 20 мөл. солк. угуллубут. Хомойуох иһин, ол түмүгэ билиҥҥитэ көстүбэт”.

Дьон-сэргэ “Ил Түмэн” хаһыат суруйар тиэмэтэ хааччахтаах дии саныахтарын сөбө буолуо. Ол гынан баран, хаһыакка оччоттон баччаҕа диэри араас эйгэни таарыйар олус интэриэһинэй матырыйааллар бэчээттэнэн тахсаллар. Холобур, Ис дьыала учаастактааҕы отделларын үлэтин туһунан суруналыыс Елена Григорьева “Ыарахаттары аахсыбакка” диэн матырыйаалыгар суруйбут. Кини милиция майорун Николай Николаевич Фролову кытары кэпсэппит, үлэлэриттэн репортаж оҥорбут. Уокуруктартан киирбит үҥсүүлэринэн дьиэтэ суох ускул-тэскил сылдьар дьон хонор сирдэрин – элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр техэтээстэрин кэрийбиттэр. Суруналыыс суруйуутунан балаһыанньа олус хомолтолоох. Күөгэйэр күннэригэр сылдьар дьон аһыы утахха ылларан олох саамай кэтэҕэр тэбиллэн сылдьалларыттан хараастар.

Оттон бу маннык төбөлөөх матырыйааллар хаһыакка история, айар эйгэ, килбиэннээх үлэлээх дьон туһунан ыстатыйалар тахсалларын дакаастыллар. “Исидор Барахов уонна Семен Новгородов” диэн ыстатыйатыгар СГУ доцена Юрий Васильев бу икки уһулуччулаах дьон саха тылын сайдыытыгар киллэрбит кылааттарын туһунан суруйар. Кини суруйар: “И.Н. Барахов саха алфавитын, суругун сокуонун чуолкайдааһыҥҥа, саха тылын үөрэтиигэ, сайыннарыыга, үрдүк таһымҥа таһаарыыга, киниэхэ государственнай тыл анал туругун биэриини ситиһиигэ боччумнаах кылааты киллэрбитэ, кэккэ ыстатыйалары суруйбута. Бу ыстатыйаларыгар кини саха уонна нуучча тыллара тэҥ бырааптаныыларын , саха тылын сайыннарыы, сахатытыы, итиниэхэ турар соруктар, саха алфавитын туһунан бэйэтин тус санааларын, көрүүлэрин киэҥник, сиһилии суруйбута”. Маны таһынан автор Исидор Барахов уонна Семен Новгородов саха алфавитын оҥорууга бииргэ үлэлээбиттэрин туһунан суруйбут, докумуоннары архыыптан булан таһаарбыт.

“Этигэн хомуһу” кимнээх ыллылар?” диэн ааттаах матырыйаалыгар суруналыыстыкаҕа ураты буочардааҕынан биллибит Куорат Уола эстрада ырыаһыттарыгар ыытыллар “Этигэн хомус” бириэмийэ туттарыллар дьоро киэһэтин туһунан суруйбут. Суруналыыс бырааһынньык өрө көтөҕүллүүтүгэр оҕустаран аҥардас “барыта кэрэ этэ” диэн өйдөбүлүнэн сиэттэрбэккэ, нууччалыы эттэххэ, бириэмийэ ылааччылары “объективно” ырыппыт. Кини: “Сахаайа ыллыыр таһымын, туох да диэбит иһин, атыттар ситиэхтэрин ырааҕын үрдүнэн, бириэмийэ Варя Максимоваҕа туттарылынна. Тоҕо диэтэххэ ,Сахаайаҕа бириэмийэни “Сыл бастыҥ дуэта” номинацияҕа биэрбиттэр. “Түҥэтии” бэрээдэгинэн” … диэн Куорат Уола 2003 сыллаахха буолбут “Этигэн хомус” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска сылдьан баран суруйбут.

Саһарбыт страницалар элбэҕи да кэпсииллэр. Суруллубут — суоруллубат дииллэринии, хаһыат дойду историятын, ааспыт суолун кэрэһилиир буоллаҕа… “Ил Түмэн” хаһыат маныаха тыыннаах туоһунан буолар.

Сардаана КУЗЬМИНА.