Аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьокутааттарын Ассамблеята тэрилиннэ

Ил Түмэн иһинэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын Ассамблеятын тэрийэр туһунан боппуруоһу Елена Голомарева Саха Өрөспүүбүлүкэтин Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын VII сийиэһигэр көтөхпүтэ. Бырайыагы бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков өйөөбүтэ. Маннык уопсастыбаннай уорган Ханты-Мансийскай автономнай уокурукка таһаарыылаахтык үлэлиир. Мантан инньэ хас биирдии оройуон дьокутаата парламены кытта быһаччы, бииргэ алтыһан үлэлиир буолуоҕа. Ассамблея сүрүн соруга — хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар интэриэстэрин туруулаһар, бырааптарын көмүскүүр, итиэннэ онно туһуламмыт сокуону оҥорууга үлэлэһэр.

Ил Түмэн дьокутаата Елена Голомарева Ассамблея бэрэссэдээтэлинэн талылынна. Солбуйааччытынан Томпо улууһун Тополинай бөһүөлэгин дьокутаа­та Надежда Кладкина ананна.

Семинар түгэннэриттэн. Этинэр кэм кэллэ

Ахсынньы 17 күнүгэр Ассамблея чэрчитинэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин аҕыйах ахсаан­наах хотугу норуоттарын олохтоох сирдэрэ-уоттара социальнай мэктиэлээх уонна көмүскэллээх буолуутун боппуруостара» диэн семинар буол­ла. Манна муниципальнай тэриллиилэр дьокутааттара мөккүөрдээх, үгүс өттүгэр кыайан быһаарыллыбакка турар боппуруостары ырыттылар. Ол курдук, пенсияҕа уларытыылар, нолуок, сир-уот, бултааһын, балыктааһын, үлэнэн хааччыллыы курдук сытыы кыһалҕалар тула истиҥ, тыҥааһыннаах да диэтэхпинэ сыыспатым буолуо, кэпсэтии таҕыста.

Бултуур   сир күөмчүлэммэтин туһугар

Манна биир мунаах боппуруос күөрэйэн тахсар. Өскөтүн аҕыйах ахсааннаах норуот уонна ол сиргэ-уокка бултаан ииттинэн олорор дьон туох да хааччахтааһына суох бултуура көҥүллэнэр диэн бэдэрээлинэй сокуон баар эбит буоллаҕына, булт билиэтигэр эмиэ итинник бэлиэ туруохтаах. Ол эрээри экология министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, маннык бэлиэ турарыгар туспа докумуон испииһэгэ ирдэнэр. Ол испииһэк бу дьон чахчы бу сиргэ олорорун, аҕыйах ахсааннаах норуот буолалларын уонна чахчы бултаан ииттинэллэрин туоһулуур докумуон буолуохтаах. Оннук докумуон суоҕа, хомойуох иһин, улахан харгыс буолар. Биир өттүттэн сокуон кумааҕыга көҥүл биэрэр, иккис өттүнэн сокуон ситэтэ суоҕа көҥүл бултууру күөмчүлүүр.

Онон бу боппуруоһу ис-иһиттэн ымпыктаан-чымпыктаан, бары иэмин-дьаамын үөрэтэн баран, төрүт олохтоох дьоҥҥо саамай сөптөөх гына таҥар ирдэнэр. Бу аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар төрөөбүт дойдуларыгар көҥүл тыынан, дьаһанан олороллоругар төһүү күүс буолара саарбахтаммат.

Ил Түмэн иһинэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын Ассамблеятын тэрийэр туһунан боппуруоһу Елена Голомарева Саха Өрөспүүбүлүкэтин Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын VII сийиэһигэр көтөхпүтэ. Бырайыагы бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков өйөөбүтэ. Маннык уопсастыбаннай уорган Ханты-Мансийскай автономнай уокурукка таһаарыылаахтык үлэлиир.

“Таймыыр   табатабын”   диэн сүүһүгэр   суруллубат

Кыыл табаны бултааһын боппуруостара мөккүөрэ үгүс. Экология өттүттэн көрдөххө, быраканьыардааһын, бүтүн үөрү эһэ бултааһын чахчылара бааллар. Көҥүл бултааһын сиэрэ-кэдээнэ суох кыдыйыы буолбатын туһугар араас хааччахтыыр сокуоннар, быраабылалар өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа эрэ өттүттэн буолбакка, аан дойдуттан киирэ тураллар. Холобур, Таймыыр табатын популяциятын көмүскээн, улахан ыстараап көрүллэр. Кыыл таба көһө сылдьар уратылаах. Таймыыр табата Өлөөн, Анаабыр сиригэр-уотугар киирэрэ баар суол. «Таймыыр табатабын» диэн сүүһүгэр сурулла сылдьыбат эбээт. Алҕас бултуур түгэммэр үйэбэр төлөөн бүппэт ыстарааппар ыйанабын дуо?” диэн боппуруос семинар кыттыылаахтарын үүйэ-хаайа тутта. Бу боппуруоска Экология уонна айылҕа харыстабылын министиэристибэтин бэдэрээлинэй надзорга кылаабынай исписэлииһэ Анатолий Попов маннык хоруйдаата: “Биһиги министиэристибэбит Таймыыр табатыгар эмиэ эбии квота көрүллэрин ситиһэ сылдьар. Итиэннэ таба аата таба, бултаабыт да буоллаххына, төрүт сиргэр-уоккар бултуур быраабы ким да сото илик. Онон ол докумуон көмүскэл курдук барыан сөп”.

Табаһыты   дьиэ кэргэн иитэр

“Чуум үлэһитэ” диэн хамнастаах, сокуон өттүттэн көмүскэллээх идэ суох. Өскөтүн табаны элбэтэр, төрүт дьарыгы сайыннарар сорук турар эбит буоллаҕына, бастатан туран, табаһыт ыал өйөбүллээх буолуохтаах. Биллэн турар, эр киһи табатын маныы көһө сылдьар, оттон дьахтар бөһүөлэккэ хаалар буоллаҕына, хайдах да баҕарбыт иһин табаһыт буолуон баҕалаах оҕону, ыччаты иитэн таһаарар кыах суох. Табаһыт чуумҥа, ыстаадаҕа иитиллэн тахсыахтаах диэн мустубут дьон табаһыт идэтин дьиэ кэргэн бэлиитикэтин, социальнай боппуруостары кытта ситимнээн көрөрү туруорустулар.

Сокуон  дьэҥкэ буолуохтаах

Ити курдук, олус уустук, киһи биирдэ саба быраҕан быһаарбат боппуруоһа олус элбэх. Үгүс өттө сокуоҥҥа, быраапка олоҕурар. Онон хоту сирбит дьоно-сэргэтэ муҥу муннуларынан тыыран, баар кыһалҕаларын саҥата суох тулуйан кэлбиттэрэ баар суол. Билигин бу курдук төбүрүөннээн мустан, сүбэлэрин холбоон, быраап­тарын көмүскүүр, туруулаһар кэмнэрэ кэллэ. Ассоциация тэриллиитэ онно олук буолара саарбахтаммат.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев: «Парламент этническэй сокуону оҥорууга сылтан сыл үлэтэ күүһүрэр, бөҕөргүүр. Баар кыһалҕалары үрдүттэн көрө олорор буолан, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар бырааптарын көмүскүүр ураты сокуоннардаах. Билигин ол сокуоннары кодификациялааһын үлэтэ барар. 2019 сылга аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бары өттүнэн көмүскэллээх буолууларын сокуон өттүнэн ситиһэр сорук турар, туспа кодекс оҥоруохпут. Бу тэриллибит Ассамблея хоту оройуоннарбыт кыһалҕаларын быһаарарын ааһан, бүтүн Арктика сайдыытын кэрэһилиир. Ол курдук Хотугу муора суолун тэлэр, дойду туруктаах буолуутун социальнай-экономическай сайдыытын тутар улахан сорук турар».

Елена Голомарева: “Ассамблея бэрэстэбиитэллэрэ – олохтоох дьон. Кинилэр кимнээҕэр да ордук Саха сирин уһук хоту, Арктика оройуоннарын олоҕун-дьаһаҕын үчүгэйдик билэллэр. Онон кыһалҕалаах боппуруостарга сөптөөх быһаарыыны ылыахтара диэн эрэнэбин. Ассамблея нэһилиэк, оройуон, сокуону оҥорор былаас уорганнарын бииргэ түмэр кыахтаах”.

Инесса Аргунова, Кэбээйи улууһун, “Ламыҥха национальнай нэһилиэк”  дьокутаата, Сангаар гимназиятын дириэктэрэ: “Биһиги туруорсар бастакы тыын боппуруоспут Сэбээн сирэ-уота буолар. Сирбит ойуур пуондатыгар киирсэр. Аҥардас бөһүөлэк эрэ аҕыйах ахсааннаах хотугу норуот олорор сиринэн ааҕыллар. Онон табабыт мэччийэр сирэ Арассыыйа сирэ буолан, бырамыысыланнай тэрилтэлэр көҥүл айбардыыллара баар суол. Көмүс хостооччулар сирбитин-уоппутун тэпсэн, табабыт мэччирэҥэ сылтан сыл көҕүрээн иһэр. Иккис тутаах боппуруос табаһыт ыалы хаарыйар. Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ табаһыттары өйүүр. Ол гынан баран чуум үлэһитэ диэн идэ суоҕа табаһыт дьиэ кэргэҥҥэ улахан охсуулаах. Дьахтар кэргэнин кытта көһө сылдьыахтаах. Былыр-былыргыттан ыал ыалынан көһөн таба ииттэн кэллэхпит. Оттон билиҥҥи туругунан дьахтар бөһүөлэккэ үлэ көрдүүр. Үһүс боппуруоспут диэн, урут ХИФУ-га аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар төбүрүөннээн олорор сирдэриттэн сылдьар буоллаххына, туспа стипендия көрүллэр этэ. Онтон олус элбэх киһи маннык сымыйа ыспыраапканы хомуйсан, бу көмөнү тохтотон кэбиспиттэрэ. Дьиҥэр, аҕыйах ахсааннаах норуот олорор сирин быһаарар улахан уустуга суох – бэйэбит да аҕыйахпыт”.

Надежда Кладкина, Томпо улууһун “Тополинай МТ” дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Ассамблея бастакы мунньаҕар Бэрэссэдээтэл солбуйааччытынан талылынна. Кини санаатын үллэһиннэ: “Маннык улахан, историческай суолталаах тэрээһиҥҥэ сылдьар чиэскэ тиксэн улаханнык үөрдүм. Уруккаттан иитиэхтии сылдьыбыт санаабыт туолла. Бу курдук барыбытын түмэн, сүрүннээн биэрбиттэрэ олус үчүгэй. Өрөспүүбүлүкэ аҕыйах ахсааннаах норуоттарга болҕомто уурара итиннэ көстөр. Ассамблея иһинэн буолбут тэрээһиннэр олус сытыы боппуруостары көтөхтүлэр. Ол да буоллар сылайары билбэккэ, төттөрүтүн сүргэм көтөҕүллэн, кынаттанан сылдьабын. Бу тэриллии суолтата улахан, салгыы үлэлиирбитигэр төһүү күүс буолуо диэн эрэллээхпин.
Биһиги сүрүн кыһалҕабыт – таба ахсаана. Сылтан сыл таба ахсаан иһэрэ хомолтолоох. Бу аҕыйах сылга 20 тыһ. төбөттөн 5 эрэ тыһыынча төбө хаалла. Манна айылҕа күүһэ, бөрө ахсаана элбээһинэ, үлэһит илии тиийбэтэ – барыта охсуулаах. Итиэннэ сокуон өттүнэн көмүскэллээх буолуу манна оруола улахан. Бу сүрүн дьарык кэхтибэтин туһугар таба иитиитин таарыйар уонна көс ыал сокуоннара тус-туспа буолбакка, биир кэлимсэ сылдьыахтаахтар. Ол туһугар улахан үлэ барыахтаах, көс ыал олоҕун пропагандалыырга сөптөөх көмө, өйөбүл оҥоһуллуохтаах. Холобур, биһиги нэһилиэккэ элбэх оҕолоохторбут үксэ табаһыт ыаллар. Кинилэргэ социальнай өҥө, көмүскэл баар буоллаҕына эрэ төрүт үгэспит салгыы сайдар кыахтаах”.

Марина Николаева, Өлөөн улуу­һун Тыа хаһаайыстыбатын управ­лениетын начаалынньыга, оройуон дьокутаата: “Сүрүн кыһалҕабыт — таба иитиитэ. Оччоттон баччаҕа табаһыттаан, таба иитиитин көҕүлээн кэллим. Билиҥҥи үйэбит түргэнник сайдар, төһөнү даҕаны куолулаа, кэлэр кэлэн истэҕэ. Балысхан сайдыы үйэтигэр биһиги төрүт салааларбытын хаалларарбыт сүрүн сорукпут буолар. Глобализация үйэтигэр туох баар омугу барытын буккуйан, сиэрэй маасса курдук салайа олороору гыналлар быһыылаах. Норвегияҕа хаста да сырыттым. Онно биири дьэҥкэ өйдөөтүм. Төһөнөн бэйэҥ омук быһыытынан уратыгын илдьэ сылдьаҕын да, соччонон ытыктыыллар, болҕомтону уураллар. Холобур, национальнай таҥаһыҥ үтүгүннэрии буолбакка, дьиҥнээх буоллаҕына, олох сүүрэн кэлэн кэпсэтэллэр, сэргииллэр. Онон хас биирдии омук төрдүн илдьэ сылдьара интэриэһинэй, оннугу соппот курдук биһиги үлэлиэхтээхпит.
Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэрэ Саха сирин иилии сытар. Ол эрээри тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһугар үгүс өттүгэр ынах, сылгы инники күөҥҥэ сылдьар. Оттон таба иитиитигэр болҕомто ууруллубакка хаалбыта баар суол. Уруккуттан эспэккэ, бытарыппакка олорор эрэ дьон сөптөөхтүк дьаһанан, табаларын баччааҥҥа дылы тутан кэллилэр. Билиҥҥи кэмҥэ үгүс сыраны, үбү-харчыны ирдиир боппуруос буолла. Сирбит-уоппут киэҥ-куоҥ, бэйэбит аҕыйахпыт. Айылҕа оннук оҥорбут. Ымсыыраллара оруннаах. Таба ииттэн ылбыт дохуотуҥ биир биэдэрэ алмааска тэҥнэспэт. Ол да буоллар бу кэскилбит туоһута буолар. Саха сиригэр биэс аҕыйах ахсааннаах омук олорор – бу ханна да суох ураты көстүү. Онон инникибит маннык тутуһан сылдьарбытыттан тутулуктаах. Кэм-кэрдии түргэтээн, дьон эмиэ кылгас кэм иһигэр түргэнник байыан-тайыан баҕарар. Ол сөп. Сытыы-хотуу, толкуйдаах ыччат бырамыысылыннаска барар. Ол иһин төрүт үгэстэрбитин өйүүрбүт уолдьаста. Бу хайысхаҕа эмиэ муҥкук дьон буолбакка, саҥалыы көрүүлээх, дойдутун туһугар чахчы дууһатын уурар ыччат кэлэр кэмэ. Маннык сайдыы кэмигэр эрчимнээх киһи сатабыллаахтык туттан, саҥалыы салайара наада. Бу тэриллибит Ассамблея хоту сир дьонун түмэ тарта. Мантан салгыы санаабытын сайа этинэр, кыһалҕабытын биирдиилээн буолбакка, түмсэн, кыттыһан, Ил Түмэн дьокутааттарын кытта сүбэбитин холбоон үлэлэһэргэ кыах бэрилиннэ”.