Эдэр табаһыттарга – биирдии мөлүйүөн

2020 сылтан биллэриллибит Патриотизм сылыгар өрөспүүбүлүкэҕэ «Эдэр табаһыт» бырагыраама үлэлиэҕэ. 35 саастарыгар диэри эдэр табаһыттарга олорор усулуобуйаны тупсарарга 1 мөл. солк. суумалаах көмө харчы көрүллэрэ былааннанар.

Бу саҥа бырагыраама регионнааҕы «2020-2024 сыл­ларга Саха сирин Арктикатааҕы зонатын уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар социальнай-экономическай сайдыылара» судаарыстыбаннай бырагыраама иһинэн үлэлиэҕэ.

Бырайыак сүрүн сыала – 35 саастарыгар диэри эдэр табаһыттарга олорор усулуобуйаларын тупсарарга 1 мөл. солк. харчы бэриллиэ, бу туһунан СӨ Арктика сайдыытыгар уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев иһитиннэрдэ.

«Олохтоох каадырдары хааччыйыыга кыһалҕалар баалларын учуоттаан эдэр табаһыттары өйүөхпүтүн баҕарабыт. Ол курдук, 2020 сылга 35 саастарыгар диэри эдэр табаһыттарга олорор дьиэ усулуобуйатын тупсарыыга биир кэмнээх биирдии мөлүйүөн солкуобайы уу харчынан түҥэтиэхпит. Маныаха табаһыт региоҥҥа олороро ирдэнэр уонна бастакы быһаарыынан 5 сыл үлэ ыстаастаах буолуохтаах. Инникитин, бу ирдэнэр үлэлээбит ыстааһын биир сылга диэри аччатары былаанныыбыт», — диэн М.Погодаев бэлиэ­тиир.

Бырагыраама көмөтүнэн бэйэ дьиэтин тутуутун саҕалыахха, эбэтэр атыылаһыахха сөп.

«Биһигини билигин ыччат бэйэ бас билиитэ суох буолуута долгутар. Холобур, табаһыт көһө сылдьан олорор диэн үгүс киһи саныыр. Ол эрэн, табаһыт үйэ тухары эрдэттэн бэлиэтэниллибит суолунан олорор. Биллэн турар, ким хаһан, ханна баар буолара чуолкай. Маны барытын учуоттаан туран, судаарыстыбаннай бырагыраама иһинэн үлэлиир усулуобуйаларын тупсарыыга табаһыт тохтоон ааһар миэстэлэригэр дьиэлэр тутуллуохтара. Билигин үгүс табаһыттар бириһиэн балааккаларга олороллор, ол курдук, кытаанах тымныы климаттаах  хотугу усулуобуйаҕа эдэр ыаллар олохторун-дьаһахтарын тупсарыы сүдү суолталаах, –  диэн быһаарбыта Погодаев.

Хотугу дьиэ табатын иитии  Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар ураты  салаа буолар. Бу салааҕа сүрүннээн аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар эрэ үлэлииллэр. Маны таһынан, таба иитиитэ тыа хаһаайыстыбатын ураты салаата эрэ буолбакка, табаһыттар төрүт олохторун майгыта буолар. Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар 2019 сылга таба ахсаана 162 тыһ. тахса төбөҕө тиийэр. Бу салааҕа сыл саҥатыттан 100 кэриҥэ таба иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыба баара учуоттанна, ол иһигэр, үлэлиир киһитин ахсаана – 1300.

СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) дьокутааттарыгар Анал этиитигэр Хоту сир олоҕо уустугунан ураты сыһыан ирдэнэрин бэлиэтээн, СӨ Арктика министиэристибэтэ өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын кытта сүрүн соруктарынан олохтоох каадырдар ахсааннарын элбэтии буоларын ыйан туран, «Эдэр табаһыт» уонна «Арктика учуутала» бырайыактары олоххо киллэрэр туһунан иһитиннэрдэ.

Санатар буоллахха, 2019 сыл сэтинньи 28 күнүгэр СӨ Уопсастыбаннай палаатата ыыппыт пленарнай мунньаҕар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагыраама барыла көрүллүбүтэ, ол иһигэр таба иитиитин сайыннарыы боппуруостара ырытыллыбыттара. Бу мунньахха миниистири солбуйааччы иһитиннэрбит  дакылаатыгар, таба иитиитигэр биир кэм судаарыстыбаннай көмө баарын үрдүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ сыл ахсын таба төбөтүн ахсаана түһэрэ ыйыллыбыта. Холобур, 2010 сылга таба төбөтүн ахсаана 200280 эбит буоллаҕына, 2018 сыл бүтүүтэ 146585 ахсааҥҥа диэри түспүт. Ону таһынан,  2010 сылга таба иитиитинэн дьарыктанар 2388 киһиттэн 2019 сылга 1364 үлэһит хаалбыт: 1081 таба иитээччи уонна 283 чуум үлэһитэ. Дакылаакка бэлиэтэнэринэн, табаһыттарга уонна чуум үлэһиттэригэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сыл ахсын хамнаска үп көрүллэр, ол эрэн, хамнас үрдээбитин таһынан табаһыттар ахсааннара намтыы турар. Кэнники 10 сыл устата хомуллубут көрдөрүүнэн, табаһыттар ахсааннара икки төгүл түһэн ыксаллаах быһыыны үөскэттэ.

«Биһиги төрүт салаалары экономическай сайдыы өттүнэн эрэ көрүүнэн муҥурданыа суохтаахпыт. Тыа хаһаайыстыбатын төрүт салааларын сайыннарыыга судаарыстыба өттүттэн саҥалыы сөптөөх сыһыаны үөскэтиэхтээхпит», – диэн СӨ Ил Дархана Айсен Николаев СӨ Арктикатааҕы зонатын сайыннарыы Стратегиятын барылын көрүүгэ иһитиннэрбитэ. Бастакытынан, нэһилиэнньэ бэйэтэ дьарыктанар усулуобуйалара тэриллиэхтээхтэр. Стратегияҕа Арктикаҕа атыы-эргиэн-логистика кииннэрин тэрийии бырайыага киирбитэ. Арктика министиэристибэтигэр «Якутопторг» АХ бырайыага өйөммүтэ, Арассыыйа Уһук Илин сайдыытыгар министиэристибэтин салайааччыларын кытта көрсүһүү тэриллибитэ, ону таһынан Уһук Илиҥҥи сайдыы пуондатын үбүлээһин бырайыагар сөбүлэһии түһэр­силлибитэ. Бу курдук, тыа хаһаайыстыбатын төрүт салааларын сайыннарыыга судаарыстыбаттан көмө дьаһалларын учуоттуур Арктика зонатын факторияларын туһунан сокуон барыла министиэристибэҕэ оҥоһуллуохтаах. Бу тэрээһиннэр олохтоох нэһилиэнньэ дохуотун үрдэтиэхтээхтэр уонна атыы-эргиэн салаатыгар үлэлиир дьон усулуобуйалара тупсарыллыахтаах. Иккиһинэн, таба иитиитин дьарыгар сүрүн кыһалҕанан үлэһиттэр сааһырыылара буолар. Билигин хамнас алын кээмэйэ намыһаҕыттан уонна үлэтэ ыарахан усулуобуйалааҕыттан ыччакка таба иитиитэ кэрэхсэбилэ суох буолан иһэрэ көстөр. Ол курдук, сөптөөх үлэ усулуобуйалара, социальнай өҥөлөр, дьиэ тутуутугар өйөбүл баар буолуохтаахтар.

Саҥа тэриллибит министиэристибэ Арктика зонатын сайыннарыы Стратегиятын барылын уларытан оҥорбута. Быйыл СӨ Уопсастыбаннай палаатата кыттыылаах Стратегияны дьүүллэһиигэ министиэристибэ 5 мунньаҕы тэрийэн ыыппыта, онно СӨ Ил Дархана уонна Арассыыйа Уһук Илин сайдыытыгар министиэристибэтэ кыттыбыттара. Федеральнай таһымнаах Стратегия тахсыбытын кэннэ ити докумуон Ил Дархан бигэргэтиитигэр киллэриллиэхтээх.

Эбэн эттэххэ, СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) дьокутааттарыгар Анал этиитигэр Хоту сир олоҕо уустугунан ураты сыһыан ирдэнэрин бэлиэтээн, СӨ Арктика министиэристибэтэ өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын кытта сүрүн соруктарынан олохтоох каадырдар ахсааннарын элбэтии буоларын ыйан туран, «Эдэр табаһыт» уонна «Арктика учуутала» бырайыактары олоххо киллэрэр туһунан иһитиннэрдэ. Ону таһынан, норуот дьокутааттарыгар, уопсастыбаҕа туһулаан СӨ 2030 сылга диэри Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын сайдыытын Концепциятын оҥорууга үлэлииллэригэр ыҥырда.

Василий ПРОКОПЬЕВ