Хотугу дьокутааттар — дойдуларын туһугар

Ахсынньы 10 күнүгэр Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Ассамблеятын мунньаҕа буолла. Быйыл мунньах үһүс сылын ыытыллар. Маны сэргэ быйыл Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын Ассоциациятын 30 сыллаах үбүлүөйэ бэлиэтэнэр.

Арктика киэҥ киэлититтэн, хоту улуустартан бэрэстэбиитэллэр уһун уустук айаны аахсыбакка кэлэн хото кыттан, санааларын аһаҕастык этэн бардылар.
Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев тэрээһин арыллыытыгар Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын Ассоциациятын 30 сыллаах үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээтэ. “Ассоциация тэриллиэҕиттэн былаас бары таһымыгар сибээһи олохтуур, сокуон оҥоруутугар ыкса үлэлэһэр. Арассыыйа үрдүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Хоту сир, Арктика быраабын, интэриэһин көмүскүүргэ инники күөҥҥэ сылдьар регион. Хотугу норуоттар тылларын, култуураларын, төрүт үгэстэрин харыстыыр, ураты усулуобуйаларын учуоттуур туһугар сокуон өттүттэн көмүскэллээх буолалларын ситиһэргэ маннык тэрээһиннэр суолталара улахан. Бүгүҥҥү Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Ассамблеятын мунньаҕа санаа атастаһыытыгар, этиилэри киллэриигэ, онтон тирэҕирэн салгыы сокуону оҥорууга көмө буолуоҕа”, — диэтэ кини.
Ассамблея сүрүн соруга — хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар интэриэстэрин туруулаһар, бырааптарын көмүскүүр, итиэннэ онно туһуламмыт сокуону оҥорууга үлэлэһии.

Ил Түмэн иһинэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын Ассамблеятын тэрийэр туһунан боппуруоһу Елена Голома­рева Саха Өрөспүү­бүлүкэтин Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын VII сийиэһигэр көтөхпүтэ.

Ассамблеяҕа туох этии киирдэ? Ассамблея чилиэннэрэ хас биирдиилэрэ дойдуларын туһугар ис сүрэхтэриттэн ыалдьар дьон. Билиҥҥи сайдыы балысхан тэтимигэр олорон биэрбэккэ, баар кыһалҕалары дьэҥкэтик, сөптөөхтүк быһаарар сорук турар.

Тылбытын сөргүтэргэ туруннубут

Лидия Атласова, Эдьигээн национальнай эбэҥки оройуонун дьокутааттарын Сэбиэтин -Сугулаан дьокутаата:

— Ассамблея үһүс сылын үлэлиир. Ол тухары элбэх үлэ ыытылынна. Биһиги улуус дьокутааттара уопуттаахпыт, үлэлээбиппит ыраатта, номнуо уонча сыл буолла. Туруорсар боппуруоспут элбэх. Биһигини сир, балыктааһын, таба иитиитэ, эбэҥки тылын тилиннэрии курдук сытыы кыһалҕалар долгуталлар. Холобур, эбэҥки тылын тилиннэриигэ күүстээхтик ылсан эрэбит. Саҥарааччы дьон аҕыйаан, ыччаты саҥалыы дьарыктыыбыт, бэйэбит эмиэ тэҥҥэ үөрэтэбит. Урут, уонча сыл анараа өттүгэр, биир да учуутал суох этэ. Өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн анал үөрэхтээх киһи тарбахха баттанара. Арктика оскуолата, Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиилэргэ уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларыгар үнүстүтүүтүн чинчийиилэригэр олоҕуран, үөрэтии методиката ылыллан, билигин икки учуутал эбэҥки тылын биһиги оскуолаларбытыгар үөрэтэ сылдьар. Бастакы хамсааһыны  Иенгра бөһүөлэгиттэн эбэҥки тылын учуутала Светлана Михайлова оҥорбута. Дьиҥин ыллахха, оҕолор да, улахан да дьон олус сэргииллэр. Куһаҕана диэн, биһиги күннэтэ кэпсэтэр эйгэбит суох. Ол иһин ватсап бөлөх тэринэн, онно судургу тылларынан, биирдиилээн этиинэн бэйэ-бэйэбитин кытта кэпсэтэбит. 150-ча киһи бу бөлөххө баар.

Ассамблея бэрэстэбиитэллэрэ — олохтоох дьон. Кинилэр кимнээҕэр да ордук Саха сирин Уһук Хоту, Арктика оройуоннарын олоҕун-дьаһаҕын үчүгэйдик билэллэр. Онон кыһалҕалаах боппуруостарга сөптөөх быһаарыыны ылыналлара саарбахтаммат. Ассамблея тэриллиэҕиттэн элбэх үлэ барда. Хоту сир, Арктика сокуон өттүнэн көмүскэллээх, итиэннэ дьоно-сэргэтэ сөптөөх усулуобуйаҕа олорорун туһугар ассамблея чилиэннэрэ таһаарыылаахтык үлэлииллэр.

Санаа атастаһыыта

Тыын боппуруостар быһаарыыны ирдииллэр

Инесса Аргунова, Кэбээйи улууһун дьоку­таата, Таисия Кейметинова, баһы­лык:

— Биһиги этнологическай экспертиза, сир-уот уонна экология боппуруостарын туруорса кэллибит. Ламыҥха национальнай нэһилиэгин сиригэр 6 сир аннын туһанааччы үлэлиир. «Прогноз» АУо тэрилтэттэн ураты сокуоннайа суох урбаанынан дьарыктаналлар. Ону уодьуганныыр сорук турар. 2019 сыллаахха муус устар 14 күнүгэр Сэбээн Күөл бөһүөлэгин таһыгар Карантин үрэххэ бензовоз төкүнүйэн, дизельнэй уматык тохтубута. 5 хонук кэннэ рейдэ оҥоһуллан, быһылаан тахсыбыт сиригэр уматык тохтубут суола көстүбэтэ диэн түмүктээбиттэр. Ламыҥха нэһилиэгин уопсастыбаннай экологическай хамыыһыйата быһылаан сириттэн уу уонна сир кырсын боруобатын ылан, экологическай мониторинг өрөспүүбүлүкэтээҕи информационнай-аналитическай киинигэр туттарбыта. Ол түмүгүнэн, ньиэп бородууктатыттан киртийии баара дакаастаммыта. Ол эрээри экология министиэристибэтэ ону утарар. Манна хаттаан бэрэбиэркэ ыытары туруорсар баҕалаахпыт.

Маны таһынан, балыыһабытын оптимизациялааһыны бары утарабыт. Нэһилиэнньэ олоҕор бу улахан суолталаах. Аны туран, Сэбээн Күөл бөһүөлэгин Арктика улуустарыгар киллэрэр наадатын эппиппит ыраатта. Манна төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олороллор, айылҕабыт да уратыта барыта баар ирдэбилгэ хапсар. Маны сэргэ, Интернет бытаана, суотабай сибээс мөлтөҕө туспа кыһалҕа буолар. Ассамблея бу боппуруостарбытын быһаарарга күүс-көмө, тирэх буолуо диэн эрэнэбит.

Наталья Голикова, Аллайыаха улууһун бэрэстэбиитэлэ:

— Төрүт үгэстэр­битин араас өттүттэн күөмчүлүүр хааччахтар бааллара хомотор. Балыктааһын сааскы-сайыҥҥы, күһүҥҥү-кыһыҥҥы кэмҥэ бобуллар диэн этии Арктика улуустарыгар төгүрүк сыл устата көҥүллэммэтигэр тэҥнэһэр. Балыктааһын – Хоту сир төрүт дьарыга. Бу биһиги ииттинэн олорор биир сүрүн дьарыкпыт буолар. Общиналар туһунан сокуоҥҥа общиналар чилиэннэрэ дьиэ кэргэннэрин иитэллэригэр сылы быһа бултуур, балыктыыр бырааптаахтар диэн сурулла сылдьар. Ол да буоллар быраабы көрөр уорганнар Аллайыахаҕа балыксыттарбытын күөмчүлүүллэрэ баар суол. Ол иһин Ил Түмэҥҥэ бу сокуон тутуһулларын туруорса кэллим.

Константин Старостин, Эбээн-Бытантай улууһун Аллараа Бытантай нэһилиэгин баһылыга:

— Арктика улуустарыгар, нэһилиэк­тэригэр сүрдээх улахан чэп­чэтии көрүллэн турар. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбит са­лалтата Хоту сир олохтоохторун нолуогун көҕүрэттэ. Бу чааһынай дьоҥҥо, ур­баан­ньыттарга төһүү күүс буолар. Би­һиги уустук усулуобуйабытын учуоттуур сокуоннар киирэллэрэ кэрэхсэбиллээх. Суол-иис кыһалҕата, кистэл буолбатах, баар. Ол да буоллар дьон-сэргэ бэйэ дьыалатын тэринэрэ хайҕаллаах. Олохтоохтор таһаҕаһы тиэйиигэ, эргиэҥҥэ ылсан үлэлииллэр. Ассамблея Арктика, Хоту сир кыһалҕаларыгар улахан болҕомтону уурар. Быйылгы мунньах үтүө түмүктэрдээх буолуо диэн эрэнэбин.

Ирина ХАНДЫ