Парламент историятын кэпсиир быыстапка арылынна

Муус устар 12 күнэ Саха сиригэр сокуону оҥорор үрдүкү уорган – Ил Түмэн төрүттэммитэ 25 сылыгар анаммыт тэрээһиннэр өрөспүүбүлүкэбит историятыгар биир суолталаах түгэнинэн саҕаланнылар. Ил Түмэн дьиэтигэр Саха сирин парламенын 25 сыллаах историятын эрэ кэпсиир буолбакка, Саха сирэ араас кэмнэргэ судаарыстыбаннай субъект быһыытынан сайдан иһэрин көрдөрөр экспозиция-быыстапка арылынна.

Быыстапка Саха Өрөспүү­бүлүкэтин парламенын дьиэтин түөрт мэндиэмэнин саалаларынан тэриллибит. Экспозицияны үөрүүлээхтик арыйыыга Ил Түмэн араас ыҥырыыларыгар спикерынан олорбут уонна депутаттаабыт дьон, 6-с ыҥырыы депутаттара кытыннылар. Маны таһынан бу үөрүүлээх түгэҥҥэ кыттыһыан баҕалаахтар элбэхтэр – уопсастыбанньыктар, суруналыыстар.

Экспозицияны кытта билсии иккис мэндиэмэнтэн саҕаланна. Үгэс быһыытынан кыһыл лиэнтэни Ил Түмэн I ыҥырыытын Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов, II ыҥырыыга Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Василий Филиппов, Ил Түмэн IV ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов уонна парламент VI ыҥырыытын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, экспозицияны бэлэмниир оробуочай бөлөх салайааччыта Антонина Григорьева быстылар. Ол кэнниттэн экпозицияны бэлэмнээһиҥҥэ үлэлэспит специалистар ыалдьыттары арыаллыы сылдьан сиһилии кэпсээтилэр. Ол курдук Ил Түмэн дьиэтин иккис этээһигэр СӨ бастакы Бэрэсидьиэнин Михаил Николаев библиотека-архыыба, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин символлара” диэн экспозиция уонна Саха сирин парламентаризмын туһунан кэпсиир виртуальнай быыстапка сенсорнай терминала көрдөрүүгэ тураллар. Сенсорнай терминал таһыгар бастакы ыҥырыыга Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов урукку сылларга бииргэ үлэлээбит дьонун хаартыскаларын көрө турар. “Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын хас ыҥырыытын туһунан информация баара олус кэрэхсэбиллээх. Историческай хаартыскалар бааллар. Бу Орлов куоракка депутаттары кытары көрсүһэ бара сылдьыбыппыт, делегациябыт хаартыската баар эбит. Бу “АЛРОСА” АК салайааччыта Вячеслав Штыров отчуоттуу турар. Федерация Сэбиэтигэр суолталаах өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын тосхолун туруорсар делегация историческай хаартыската көстөр. Климент Иванов турар. Биһиги ыҥырыыбыт саҕанааҕы үлэ өрөгөйүгэр сылдьар дьахталлар – Валентина Боровикова, Ульяна Винокурова, Татьяна Элляева хаартыскаларын көрөн үөрдүм. Налыччы сылдьан көрөр тоҕоостоох эбит, олус элбэх информация, чахчылар, уруккуну санатар хаартыскалар, ахтыылар бааллар. Ил Түмэн аппараатыгар барҕа махталбын тиэрдэбин”, — диэн Егор Ларионов санаатын эттэ.

Бу этээс көрүдүөрүн устунан “Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена: историяны кэпсиир дьон” диэн хаартысканан быыстапкаҕа Ил Түмэҥҥэ буолбут мунньахтартан, тэрээһиннэртэн түгэннэр хаартыскаҕа үйэтийэн  тураллар.

Ыалдьыттар өссө 2017 сыллаахха аһыллыбыт Саха сирин парламентаризмын музейыгар сырыттылар. Ил Түмэн аппараатын уопсастыбаннаһы кытары үлэлэһиигэ старшай референэ Ольга Федорова историческай чахчылартан быһа тардан кэпсээтэ. “Саха сирэ автономнай өрөспүүбүлүкэ буоларын туруорсуу кэмиттэн элбэх докумуон баар. Бу 1922 сыллааҕы ССРС Сэбиэтин сийиэһиттэн хаартыскалар бааллар, Саха АССР буолан кыраныыссатын бигэргэтэр уонна боломуочуйатын туһунан докумуоннар, өрөспүүбүлүкэ бастакы конституциятын куопуйаларын көрөҕүт”, — диэн билиһиннэрдэ.

Музейга САССР сүһүөҕэр туруутун саҕана үлэлээбит дьон туһунан элбэх чахчылар бааллар. Холобур, Ольга Федорова бөдөҥ политическай дьиэйэтэл Александр Гаврильевич Габышев туһунан бэрт интэриэһинэй түгэни кэпсээтэ. “Александр Гаврильевич 1938 сыллаахха ССРС Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин (ВЦИК) мунньаҕар Саха АССР балаһыанньатын туһунан икки чаас устата тыл этиитин кэнниттэн, икки нэдиэлэ буолан баран Саха сиригэр Иосиф Виссарионович Сталин дьаһалынан тыраахтардары илдьибиттэр. Сэрии саҕана тыыл дьонугар бу тыраахтардар олус көмөлөөх буолбуттара. Онон Александр Гаврильевич Габышев бэйэтин норуотугар өҥөтө элбэх”, — диэн кэпсээтэ.

Салгыы ыалдьыттар Саха Өрөс­пүү­­бүлүкэтин Национальнай библиотеката бэлэмнээбит “Өрөс­пүүбүлүкэ уонна норуот туһугар” диэн кинигэ быыстапкатын көрдүлэр.

Ил Түмэн дьиэтин төрдүс мэндиэмэнигэр Афанасий Петрович Илларионов уонна парламентаризм историятыгар саамай эдэр спикерынан буолбут Ньургун Тимофеев туһунан экспозициялар тураллар. Афанасий Петрович политическай аренаҕа үлэтин айар дьоҕурун кытта дьүөрэлээн, үйэлэргэ хаалбыт хоһооннорун кинигэлэрэ уонна туттубут тэриллэрэ бааллар. Ньургун Тимофеев экспозициятыгар, кырдьык да, киһи киэн туттар дьоһун наҕараадата – 2006-2007 сс. “РФ бастыҥ спикера” лауреатын туһунан бэлиэ көстөр.

Салгыы ыалдьыттар үһүс мэндиэмэн фойетыгар туруоруллубут “Эпоха күлүгэр мэтириэттэр” диэн ааспыт үйэтээҕи бэлиитикэ чулуу дьиэйэтэллэрин туһунан кэпсиир Саха сирин улахан худуоһунньуктара холустаҕа түһэрбит хартыыналарын быыстапкатын көрдүлэр. СӨ Национальнай художественнай музейын хартыыната — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин, САССР VI-XII ыҥырыыларын депутаттарын, РФ, СӨ норуотун депутаттарын, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттааччыларын, норуот хаһаайыстыбатын туйгун үлэһиттэрин, суруйааччылар мэтириэттэрэ бааллар. Иван Маччасынов “Групповой портрет якутских революционеров” диэн хартыынатыгар эдэр революционердар Исидор Барахов, Максим Аммосов, Степан Аржаков, Платон Ойуунускай бииргэ дьүһүйүллүбүттэр.

Саха сирин биир уһулуччулаах худуоһунньуга Афанасий Осипов хартыыналара ураты миэстэни ылаллар. Кини өрөспүүбүлүкэ араас салаатыгар үлэлээн ааспыт биллэр дьон, уоттаах сэрии геройдарын туһунан хартыыната элбэх. Айар үлэтин саҕалыыр кэмигэр уруһуйдаабыт хартыыналара бааллар. Саха АССР уонна РСФСР үтүөлээх дьиэйэтэлэ Марк Жирков, поэт Серафим Кулачиков-Эллэй мэтириэттэрэ турбуттар. Онтон да атын ааспыт үйэ дьонун туһунан элбэҕи кэпсиир хартыыналар бааллар.

Бу үөрүүлээх тэрээһин Саха сирин судаарыстыбаннаһыгар өссө биир уларыйыылаах кэмҥэ — 90-с сылларга сокуону оҥорууга үлэлээбит дьону түмэ тарта. Кинилэр уруккуну-хойуккуну аҕыннылар, билигин үлэлии сылдьар депутаттарга алгыс тылларын эттилэр.

Вице-спикер, экспозицияны бэлэмниир оробуочай бөлөх салайааччыта Антонина Григорьева СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) аатыттан ыалдьыттары эҕэрдэлээтэ. “1993 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр Ил Түмэн бастакы быыбара буолбута. Бу күн Саха сирин историятыгар биир суолталаах событие быһыытынан киирбитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин утумнаабыт сокуону оҥорор үрдүкү уорган депутаттара бу историческай кэрчиккэ суолу солооччуларынан буолаллар. СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа дойдуга саҥа бэлиитикэ, экономика тутула оҥоһуллан эрдэҕинэ үлэтин саҕалаабыта уонна  өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин интэриэһин турууласпыта. Саха сирин Степной думатын уонна САССР Үрдүкү Сэбиэтин уопута бүгүҥҥү Судаарыстыбаннай Мунньах үлэтин тосхоллуур. Ил Түмэҥҥэ төрөөбүт дойдуларын дьылҕатын туһугар долгуйар чулуу дьон үлэлии кэлэллэрэ. Бастакы ыҥырыыны ахта саныыр буоллахха, парламентаризм туруутугар улахан өҥөлөөх Климент Егорович Иванов, Егор Михайлович Ларионов, Николай Иванович Соломов, Андрей Васильевич Кривошапкин, Афанасий Петрович Илларионов, Александр Васильевич Власов, Василий Васильевич Филиппов, Ньургун Семенович Тимофеев, Виталий Николаевич Басыгысов уонна да атыттар курдук дьон ааттарын ааттыыбыт”, — диэн Антонина Григорьева эттэ.

Үөрүүлээх тэрээһин кыттыылаахтара төгүрүк остуол тула олорон истиҥ-иһирэх эйгэҕэ уруккуну ахтыстылар, инники үлэ-хамнас туһунан кэпсэттилэр. Ол курдук, 25 сыл устата норуот эрэнэн 406 депутаты талбыт. Кинилэр норуот эрэлин түһэн биэрбэтэхтэрин, биһиги өрөспүүбүлүкэбит быраабын түһүнэн-баһынан буолар уопсайа 2000-тан тахса сокуон ылыллыбытын туһунан кэпсэтиилэригэр бэлиэтээтилэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) 25 сыллаах үбүлүөйүн тэрээһиннэригэр “старт” биэрбит Саха сиригэр парламентаризм историятын туһунан кэпсиир экспозициялары арыйыы үөрүүлээх түгэнэ үрдүк таһымнаахтык ааста.

Саҥа кэм  ирдэбиллэригэр эппиэттээн

Саха Өрөспүүбүлүкэтин XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата уонна бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов:

— Эдэр сылдьан эрчимнээхтик үлэлээбит кэммитин бу быыстапканан санаппыттарын иһин улахан махтал. Бу экспозициялар  Өрөспүүбүлүкэ парламенын историятын тэбэр сүрэҕинэн буолаллар. Ханнык дьон үлэлээн-хамнаан ааспыттарын, ханнык суолталаах докумуоннар ылыллыбыттарын, оччотооҕу кэм чахчыларын биллэрэр экспозиция олус астыннарда. Мин Судаарыстыбаннай Мунньах 1-кы ыҥырыытын туһунан ахтыам этэ. Биһиги олус уустук кэмҥэ үлэбитин саҕалаабыппыт – бүтүн Арассыыйа үрдүнэн уустук кэм этэ, ССРС ыһыллыытын кэнниттэн дойду судаарыстыбаннаһын сүтэрбэт туһугар үлэлээһин. Бэлиитикэ, социальнай-экономическай эйгэ бигэ туруга халбаҥнаабыт кэмнэрэ этэ. Ол эрэн өрөспүүбүлүкэбит САССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын өҥөтүнэн РФ регионнарыттан биир бастакынан суверенитеты ылбыта, 1992 сыллаахха СӨ Конституцията бигэргэммитэ. САССР ылыммыт 300 курдук сокуонугар күүскэ үлэлэспиппит. Бастакы ыҥырыы уратытынан САССР Үрдүкү Сэбиэтэ ылыммыт сокуоннарын харыстаан хаалларбыппыт буолар, ону кытта Өрөспүүбүлүкэ икки палаататын депутаттара  Ил Түмэн сокуону оҥорор уорган эрэ функциялааҕын утарар туһунан СӨ Конституциятыгар эбии этии киллэрбиппит. Ол иһин СӨ Конституциятыгар Судаарыстыбаннай Мунньах быһаарыытынан Ил Түмэн функциятыгар уларытыы киирбитэ. Онтон ыла Ил Түмэн үс функцияламмыта — сокуону оҥорор, норуот таларын быһыытынан бэрэстэбиитэллээх уонна хонтуруоллуур уорган буолбута. Судаарыстыбаннай Мунньахха буолар сессиялар тыҥааһыннаахтык ааһаллара, оробуочай бөлөхтөр тэриллэн, хас боппуруоһу сыныйан туран быһаарарбыт. Мин Афанасий Илларионовы, Александр Власовы, бастакы солбуйааччыбын Анатолий Даниловы бэлиэтиибин, улахан бэлиитиктэр, экономистар этилэр.

Парламент иккис ыҥы­рыытын Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Василий Филиппов:

 Парламент үбү­лүөйдээх даататыгар анаан оҥоһуллубут экспозиция-быыстапка сөхтөрөр. Улахан үлэ барбыт. Мин үлэлээбит ыҥырыым туһунан этэр буоллахха, 1998-2003 сыллар судургута суох кэмнэр этилэр. РФ Президенин талыы, өрөспүүбүлүкэ салайааччытын үһүс болдьоҕун туруулаһыы. Биһиги кэммитигэр суверенитет докумуона харгыстары көрсүбүтэ, ол иһин үгүс сокуоннарбытын федеральнай сокуону кытта сөп түбэһиннэрэр үлэ күүскэ барбыта. Төһө да кытаанах хонтуруолунан үлэлээбиппит иһин, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын таһымын сүтэрбэтэхпит, сөптөөх быһаарыы булбуппут, норуоппут иннигэр кыбыстарбыт суох. Бу санаатахха, өрөспүүбүлүкэбит үс баһылыга Өрөспүүбүлүкэ палаататыттан буһан-хатан тахсыбыттар эбит: Вячеслав Штыров, Егор Борисов, оттон Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ палаататын саамай эдэр депутатынан буолара. Климент Иванов, Артур Алексеев, Вячеслав Филатов, Иван Черов курдук улахан личностар оскуолаларын ааспыт дьон региону салайаллара чуолкай. Сотору Парламеммыт үбүлүөйүн үөрүүлээхтик бэлиэтиэхпит, бүгүн үлэлии-хамныы сылдьар депутаттарга уруй-айхал диэм этэ.

— СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) төрдүс ыҥырыытын спикера Виталий Басыгысов:

— Ханнык баҕарар көлүөнэҕэ араас соруктар тураллар, уустуктар бааллар. Бүгүҥҥү күн эмиэ бэйэтин кэмигэр ирдэнэр соруктары туруорар. Аан дойду балаһыанньата уустугурар, Арассыыйаҕа сыһыан уларыйар кэмэ, судаарыстыбаннас историятын уларыта сатааһын баар, экономикаҕа кириисис сатыылыыр. Бу уустук кэмҥэ депутаттартан улахан үлэни эрэйэллэр. Ил Түмэн алтыс ыҥырыытыгар ситиһиилээх үлэни баҕарыам этэ.

Парламент бас­такы ыҥырыытын Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Власов:

— Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын туруулаһыыга Бэрэстэбиитэллэр палааталарыгар улахан үлэ барара. Мин Николай Соломовы уонна Афанасий Илларионовы бэлиэтиэм этэ. Бастакы ыҥырыы оҥорбут сокуонун дьоҕус кинигэтин тутан баран мыына санаабыппар, Афанасий Петрович олус муударай тыллары эппитэ: “Бу сокуоҥҥа хас биирдии тылы бэйэбит илиибитинэн суруйдубут”, — диэн.

Биһиги бастакы быыбар кэнниттэн САССР Үрдүкү Сэбиэтин үлэтин үгэһин оннунан хааллара сатаабыппыт, ону кытта бэрэстэбиитэллээх уонна хонтуруоллуур уорган функциятын киллэрбиппит. Конституцияҕа этиллэр ирдэбиллэргэ эппиэттиир депутаттар үлэлээбиттэрэ. Мин саха норуотун чулуу уолун Николай Иванович Соломов туһунан ахтыахпын баҕарабын. Ол курдук, суверенитеты туруулаһарбытыгар сүрдээх дирбиэннээх күннэр ааспыттара. Ол саҕана РФ Президенэ Борис Ельцин: “Төһө суверенитеты ыларгытынан ылыҥ”, — диэн этиитэ норуокка тарҕаммыта. Ол эрэн, ити этии улаханнык үлэлээбэтэҕэ. Өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туруулаһыы сүнньүнэн буолбут тэрээһиҥҥэ Госдуматтан, РФ Бырабыыталыстыбатыттан, РФ прокуратуратыттан кэлбит дьон иннигэр Николай Иванович Соломов өрөспүүбүлүкэбит атын регионнартан сиринэн-уотунан, килиимэтинэн, култууратынан, олорор норуоттарынан уратылааҕын дакаастаан улахан дакылаат оҥорбута, итэҕэтиилээхтик туруорсубута. Ол дакылаат түмүгэр суверенитет диэн докумуоммут үлэлээбитэ, билигин да ол докумуон дуораана биллэр. Оччотооҕу ыҥырыы үлэтин өссө биир уратытын бэлиэтиэм этэ. Ил Түмэн ситэриилээх былааһы кытары сөбүлэспэккэ мөккүөрдээх мунньахтар үгүстүк буолааччылар. Ол эрээри, биир түмүккэ кэлэрбит, кылаабынайа, дьон-сэргэ туһугар үлэбит биир түмүктээх буоларыгар кыһалларбыт.

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) II, III, IV, V ыҥырыыларын депутата Александр Ким-Кимэн:

— Мин парламеҥҥа үлэм 1990 сыллаахтан саҕаламмыта, САССР Үрдүкү Сэбиэтин XI ыҥырыытын  президиумун бэрэссэдээтэлин көмөлөһөөччүтүнэн үлэ­лээбитим. XII ыҥырыы быыбара хайдах ааспытын өйдүүбүн. Бу ыҥырыыны номоххо киирбит ыҥырыы диэн ааттыыбыт, тоҕо диэтэххэ, депутаттар өрөспүүбүлүкэбит историятыгар суолталаах Суверенитет декларациятын уонна СӨ Конституциятын оҥорсубуттара, ону кытта Федеративнай дуогабары түһэрсибиттэрэ, Өрөспүүбүлүкэ Президенин института, былаас туспа салаатынан Конституционнай суут баар буолбута. Парламент бары ыҥырыылара кэм ыытар ирдэбиллэригэр эппиэттээн кэллилэр. Мин өссө иккис өрөспүүбүлүкэ диэн өйдөбүл киириэхтээх дии саныыбын. Бастакы өрөспүүбүлүкэ – автономияны туруулаһыы кэмэ, Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов уонна атыттар историяҕа көмүс буукубанан суруллубуттара. Иккис өрөспүүбүлүкэ – суверенитет киирбит кэмэ. Климент Иванов, Михаил Николаев, Николай Соломов ааттара баар буолуохтаах.

Парламеҥҥа үлэлээбиппинэн киэн туттабын. Хас биирдии бэрэссэдээтэли ытыктыы ахтабын. Өрөспүүбүлүкэ  интэриэһин турууласпыт чулуу дьонунан ааҕабын. Ньургун Тимофеев саҕана “АЛРОСА” АК акциятын салайар, “Якутуголь” приватизациятын боппуруоһун көрөр нормативнай докумуоннары ылбыппыт. Оччолорго субъектар сокуону оҥорор уонна ситэриилээх былаастарын көмүскүүр сокуоннар ылыллыбыттара. Ол саҕана сокуону оҥорор уорган, субъект баһылыга сокуону оҥорор уорганы кытта сөпсөспөт түгэнигэр, баһылыгы устар бырааптааҕын туһунан нуорма  баара. Бу нуорма РФ Конституциятын утарарын дакаастаан, 2002 сыл муус устарыгар РФ Конституционнай суутун уурааҕа тахсыбыта.

Алтыс ыҥырыы депутаттарыгар сити­һиилээх үлэни баҕарабын.