Бааллар эбээт, Кыыс Ньургун бухатыырдар!

Ил Түмэн алта ыҥырыытын хас биирдии састаабыгар, дьахтар дьокутаат ахсаана, саба быраҕан, уон тарбах иһинэн ааҕыллан кэллэ. Дэлэҕэ, кэмиттэн кэмигэр кубуота туһунан боппуруос көтөҕүллэ сатыа дуо. Патриархальнай укулаатын билиҥҥитэ туран биэриэн баҕарбат Арассыыйаҕа (ол иһигэр Саха сиригэр кытта), ол аһыннарыылаах «чыып» кыайан иһиллибэт.

Дэмэкирээтийэлээх ханнык эрэ дойдулар барылааманнарыгар дьокутаат дьахталлар кубуоталара үлэлиир диэн буолар. Оннук кубуоталаах барылааманнар үлэлэрин көдьүүһүн кээписсийиэнэ төһө үрдүгүн эбэтэр намыһаҕын туһунан информацията суохпун. Билиҥҥи сайдыылаах уопсастыбаҕа гендер бэлиитикэтин ыыта, ону туһана сатааһын кыбыстыылаах буолуон сөп этэ. Айбыт ыйааҕа күүстээх: эр киһи олоҕу саҕар, дьахтар олоҕу төрөтөр  аналлара билиҥҥитэ атастаһылла, уларыйа илик. Дьахтар аймахха сөбүлэппит эр киһи хандьыдаат быыбарга булгуччу кыайар. Билиҥҥи биһиги быыбарбыт дьахтар санныгар сүгүллэн сылдьар. Дьэ, бу гынан баран, дьахтар хандьыдаат быыбарга кыайыылаах тахсара – улахан боппуруос.

«Олоҕор үгүһү уонна улаханы ситиспит, хас биирдии эр киһи кэннигэр, булгуччу дьахтар турар» диир этии уоп-харахха биэрэр кырдьыктаах. Оттон үрдүккэ ыттыбыт, былааска тахсыбыт дьахтарга сыһыаран, бу этии икки тылын миэстэлэрин атастаһыннардахпытына, олох биир ураты кырааскалаах хартыыната тахсан кэлиэҕэ.

Санааны түмүктээн эттэххэ, дьахтар олоҕо уустук, оттон былааска, бэлиитикэҕэ хаалларар суола-ииһэ өссө туспа уустуктардаах буолар. Ол үрдүнэн, бэлиитикэ бүгүҥҥү эйгэтин ыллахпытына, Зоя Корнилова, Ульяна Винокурова, Альбина Поисеева, Августа Марфусалова, Екатерина Никитина, Елена Голомарева, Ольга Балабкина курдук Ил Түмэн дьокутааттарын ааттара-суоллара быыбардааччыларыгар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын эйгэтигэр киэҥник биллэр.

А.И.Поисеева, идэтинэн инсэниэр-тутааччы. Тэхиниичэскэй наука хандьыдаата, өр сылларга СГУ-га преподавателинэн, доценынан, деканы солбуйааччынан, хаапыдара сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Тосту уларыйыылардаах 90-с сыллартан, өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев хамаандатыгар үлэлээбитэ. 1993-1995 с.с. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. 1995-2002 с.с. куорат мээрин солбуйааччыта-социальнай харалта управлениетын салайааччыта. 2002-2011 с.с. РФ Биэнсийэҕэ пуондатын эрэгийиэннээҕи салаатын салайааччыта.

Иккис, үһүс уонна төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата  сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэлэ, III Ил Түмэҥҥэ босхоломмотох төрүккэ бэрэссэдээтэли солбуйааччы. РФ нэһилиэнньэтин социальнай көмүскэлин үтүөлээх үлэһитэ. СӨ Норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

— 1990 сыллаахха өрөс­пүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаев үлэҕэ ыҥырбыта. Саараҥнааһына суох сөбүлэспитим. Этэргэ дылы, таһырдьа күүрээннээх, үрдүк эньиэргийэлээх, туох эрэ долгутуулаах уонна биир оннук тугу эрэ саҥаны күүттэриилээх, эрэннэриилээх күннэр-хонуктар анньан кэлэн тураллара. Дьон өйө-санаата уһуктубута, көтөҕүллүбүтэ, тыла-өһө тобуллубута биир оннук этэ. Ол кэми, тус бэйэм, саа-саадах тутуурдаах өрөбөлүүссүйэлии быһыы-майгы быһыытынан буолбакка, норуот бэйэтин үтүө баҕатынан көҥүл суолун талар эйэлээх быһаарыныытын курдук ылыммытым. Хас биирдии киһи бэйэтин туох эмэ кылаатын киллэрэргэ, бу хамсааһыҥҥа кыттарга дьулуһуута үрдээбитэ. Мин эмиэ ол долгуҥҥа оҕустаран, онно кыттыһан үлэлииргэ күүстээх баҕалаах этим. Онон Үрдүкү Сэбиэт дьиэ кэргэн дьыалатыгар уонна демография бэлиитикэтигэр отделын салайааччытынан бигэргэтиллибитим.

Бу, кэлин «легендарнай» диэн аатынан эбии сүрэхтэммит 12-с ыҥырыылаах  Үрдүкү  Сэбиэт үлэлиир  кэмэ этэ. 165 дьо­кутааттааҕа. Биһиги, бу эйгэ иһигэр үлэлии сылдьар дьон, өйбүт-санаабыт тэҥҥэ уһуктара, билиибит-көрүүбүт бииргэ хаҥыыра. Сиэссийэ кэмигэр уун-утарыта санаалар этиллэллэрэ, улахан мөккүөрдэр күөдьүйэллэрэ. Ол быыһыгар сахалыы саҥа сатарыыра, күүстээх тыллар этиллэллэрэ. Көр, онно атын омук дьокутааттартан «биһиги өйдөөбөт тылбытынан саҥараҕыт» диэн хомнооһун биирдэ да иһиллибэтэҕэ. 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт үлэлиир үс сылын иһигэр өрөспүүбүлүкэ Сүбэринитиэтин туһунан дэкэлэрээссийэ, Төрүт сокуон ылыллыбыттара,  Федеративнай дуогабар ырытыллан оҥоһуллубута.

Саха сирин парламентаризмын историятыттан көрдөххө, аптаныамыйаны ылбыт эдэр Саха өрөспүүбүлүкэтин Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин иһинэн 1926 сыллаахха, «Дьахтар кэмитиэтэ» биир бастакынан тэриллибит. Аатырбыт кыһыл бартыһаан, Кырасдааныскай сэрии дьоруойа Хабырылла Дьөгүөрэп ол иһин: «Таарыччы, дьахтар суута эмиэ дорообо!», — диэн атын үрдүкү сууттары кытта тэҥҥэ тутан эҕэрдэлиир буоллаҕа.

Саҥа уларыйыылаах кэмнэргэ оҕо, дьахтар, дьиэ кэргэн, демография боппуруостара инники күөҥҥэ тураллар. Биһиэхэ анал кэмитиэт, департамент тэриллэннэр үлэлээбиттэрэ. Дьиҥинэн, бу аҕыйах ахсааннаах норуокка, ол иһигэр, сахаларга эмиэ, биир наадалаах, инникини көрүүлээх  дьаһаныы буолар. Нэһилиэнньэ ахсаан өттүнэн элбээбэт, чэчирээбэт, кэхтэр буоллаҕына, атын ылыллар сокуоннар, дьаһаллар кимиэхэ-туохха  наадалаах буолуохтарай?!

— Дьэ, бастатан туран, эйиэхэ дьокутаат буолар санаа хайдах киирбитэй?

— Инники эппитим курдук 1990 сылтан Үрдүкү Сэбиэккэ, онтон бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Штыров В.А. солбуйааччытынан үлэлээбит буолан дьокутааттары кытта үлэлиир, сокуон барылларын бэлэмнэһэр уопуттаах этим. Иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн быы­барыгар, убайым курдук саныыр А.П.Илларионов этиитин ылынан, биир да күн Чурапчыга үлэлээбэтэх эрээрибин, Чурапчытааҕы биир мандааттаах быыбардыыр уокуруктан турбутум. Бастаан  11  хандьыдаат этибит, быыбарга 7 буолан күрэстэһэн, эрэллээхтик кыайбытым.

— Альбина Иннокентьевна, эн Ил Түмэн үс ыҥырыытыгар субуруччу дьокутааттаабытыҥ. Тэҥнээн, ырытан көрөр кыах эйиэхэ толору баар.

— Итиннэ эбэн өссө эттэххэ, өрөспүүбүлүкэбитигэр үс бэрэси­дьиэн (олортон биирдэстэрэ кэлин Ил Дархан) салайбыт кэмнэрин баттаһа 15 сыл дьокутааттаабытым. Ити кэмнэргэ дойду үрдүнэн быһыы-майгы, балаһыанньа күүскэ уларыйан испитэ.  Бастакы, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн, сокуону оҥорууга Арассыыйа да үрдүнэн инникилээн иһэр буолан, соччо хааччаҕа, хаайтарыыта суох, бэйэтин көрүүтүнэн салайтаран үлэлээбитэ. Өссө биһиги бэйэбит сокуоннарбыт «верховенстволаахтар»  диэн киэн тутта ылына сылдьыбыт кэмнээх этибит ээ! Кэлин  Арассыыйа сокуону бэрээдэктээһини, кииннээһини күүскэ ыытар сокуон­нары ылаттаабыта. Онон биһиги  «верховенствобытын» барытын көтүттэрэн, биир халыыпка, хааччахха киллэртээһин буолбута. Дьокутааттар урукку ылбыт сокуоннарбытын көннөртөөһүн түбүгэр түспүппүт. Ити үлэ ордук III ыҥырыыга күүһүрбүтэ. Баҕарбатарбыт да,  Төрүт Сокуоммутугар, онтон атын да  сокуоннарбытыгар көннөрүүлэри киллэрэргэ күһэллибиппит.  Сороҕор “Бэрэсидьиэн, дьокутааттар таҥнарыахсыттар”  диэһин да баара. Ол эрэн, Арассыыйа састаабыгар олорон, “суох, биһиги сөбүлэспэппит” диир кыахпыт суоҕа. Билигин даҕаны кыаллыбат бөҕө  буоллаҕа. Москубаттан ыгыы-түүрүү, ыксатыы буолара. «Бэрэсидьиэн боппуруоһун көрүөхпүт, барылааманы ыһыахпыт” диэн сэрэтэллэрэ. Син  мөккүһэ,  араастаан уһата-тарда сатааһын, суутунан да быһааттарар түгэннэр бааллара. Дьэ ону борокуратуура кыраҕытык кэтиирэ.

Кэлиҥҥи Ил Түмэн сокуоннарын Арассыыйа халыыбын, хааччаҕын иһинэн оҥорор уонна ылынар. Арай бэйэтин бас билэр хайысхаларыгар, үбэ-харчыта эппиэттэһэр буоллаҕына, олохтоох суолталаах сокуону ылынар. Онон хас биирдии ыҥырыылаах Ил Түмэн,  баар балаһыанньаҕа, онно сөп түбэһиннэрэн, үлэлии олорор буоллаҕа. Биллэрин курдук, бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн икки палааталаах барылааман мадьыалынан үлэлээбиттэрэ. Ол ылыллар сокуоннар хаачыстыбаларыгар үчүгэй дьайыылааҕа.

Састаап өттүнэн, өй-санаа, уопут чааһынан этэр буоллахха, мин иккис ыҥырыылаах Ил Түмэнин инники тутуом этэ.  Иккис ыҥырыы дьокутааттарын ортолоругар, ордук Республика палаататыгар, производствоны салайар, үлэни-хамнаһы иһиттэн үчүгэйдик билэр дьон элбэх этэ. Урукку хомунньуус баартыйа хааччахтарыттан төлөрүйбүт, саҥа баартыйалар бэлитиичэскэй арыанаҕа тахса илик кэмнэрэ буолан уонна бары өрөспүүбүлүкэбит туһа диэн санааны өрө тутан, боппуруостары хорсуннук туруорар уонна биир оннук быһаарар этибит.  Бу ыҥырыы дьокутааттарын: Штыров В.А, Бурнашов Р.А.,Алексеев А.Н.,Готовцев Ю.А., Иванов К.Е., Черов И.И., Филиппов В.В., Жирков Е.П., Ким-Кимэн А.Н. уо.д.а. өрөспүүбүлүкэ барыта билэр билинэр дьонноро. Николаев А.С. — бүгүҥҥү Ил Дархан, оччолорго саамай эдэр дьокутаат бастакы бэлитиичэскэй оскуолатын манна ааспыта.

90-с сыллар бүттүүннэрэ, «ньолубуой» сыллар саҥалара Арассыыйаҕа дириҥ бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй кириисис сабардаабыт кэмэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сирин аннын баайыттан өлүүлэһэн, бу сыллары арыый да туруктаах туораабыта гынан баран, бүтүн судаарыстыба иэдээннээх балаһыанньаҕа киирэн олордоҕуна, кини биирдиилээн субьектара чэчириир кыахтара, биллэн турар, суоҕа. Өрөспүүбүлүкэҕэ, чуолаан тыатын сиригэр, сопхуостар ыһылланнар, дьон маассабай үлэтэ суох, ол аата дохуота суох буолуутун проблемата сытыытык турбута. Нэһилиэнньэ кыаммат араҥата бастайааннай улаата турар түрбүөннээх быһыыта-майгыта үөскээһинэ, социальнай бэлиитикэни күүһүрдүүнү, уталытыллыбат көмөнү оҥорууну эрэйэрэ.

Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн социальнай бэлиитикэҕэ, бэтэрээннэр дьыалаларыгар  сис кэмитиэтин улахан уопуттаах, дириҥ өйдөөх Ю.А.Готовцев салайбыта. Уопсайынан, үчүгэй хаачыстыбалаах сокуон барыла оҥоһуллуута уонна ылыллыыта кэмитиэт салайааччытын таһымыттан  быһаччы тутулуктаах. Кини уопутуттан, билиититтэн-көрүүтүттэн, тэрийэр дьоҕуруттан, халбаҥнаабат бириинсибиттэн, барылаамаҥҥа ылар аптарытыатыттан. Юрий Александровиһы кытта тыл аҥаарыттан өйдөһөн, олус тапсан бииргэ үлэлээбиппит. Өрөспүүбү­лүкэбитигэр нэһилиэнньэ судаарыстыбаннай өйөбүллээх буоларыгар, социальнай бэлиитикэ утумнаахтык олоххо киирэригэр, биһиги бырабыыталыстыбабыт уонна барылаамаммыт бэдэрээлинэй киинтэн  өрүүтүн урутаан испитэ. Нэһилиэнньэ араас араҥатын харыстааһыҥҥа туһуламмыт социальнай хайысхалаах элбэх сокуоннар биһиэхэ эрдэлээн ылыллыбыттара уонна үлэлээбиттэрэ.

Олортон, холобур, сэрии, үлэ бэтэрээннэригэр көмөнү күүһүрдэр, улаатыннарар хайыс­халаах сокуоннары ылыталаабыппыт. Арассыыйаҕа бастаан 20 сыл биир сиргэ үлэ ыстаастаах киһи «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээлинэн наҕараадалана сылдьыбыта. Ол тохтотуллан, аны Арассыыйаттан хайа эрэ салаа наҕараадалаах, бочуоттаах кырааматалаах, бэлиэлээх үлэһит биэнсийэҕэ тахсарыгар «Үлэ бэтэрээнэ» буолан,  чэпчэтиигэ  тиксэр буолбута. Өрөспүүбүлүкэ үгүс киһитигэр, ордук тыа сирин олохтооҕор, наҕараадаҕа тиксэр — уустук дьыала. Маны учуоттаан, биһиги  өрөспүүбүлүкэ саҥа сокуонун бэлэмнээбиппит. 40 уонна 35 сыл үлэ ыстаастардаах эр киһи уонна дьахтар, наҕараадата да суох буоллахтарына,  үлэ бэтэрээннэринэн ааҕыллалларын туһунан. Бу сокуону дьоммутугар-сэргэбитигэр биир туһалаах сокуон диэн сыаналыыбын. Аны 4 оҕолоох ийэни, үлэтин ыстааһыттан тутулуга суох, үлэ бэтэрээнигэр тэҥнээһини киллэрбиппит. Маныаха  маарынныыр сокуоннаах Арассыыйаҕа аҕыйах эрэгийиэн баар.

Биһиги, төрүт олохтоох норуоттар, дьиҥэр, барыбыт аҕыйах ахсааннаахпыт. Ол быһыытынан, норуоту харааннааһын боппуруоһа биһиэхэ ураты сытыы уонна дириҥ суолталанан тахсар. Элбэх оҕолонуу, төрөөһүн – бу биһигиттэн хаһан да төлөрүйбэт, ааһан-араҕан биэрбэт проблема. Маныаха саҥа мэхэньиисимнэр толкуйдананнар олоххо үлэлиэхтээхтэр. Омук ахсаанын хаҥатыы аҥаардас босуобуйанан ситиһиллэр кыаҕа суох. Дьиэ кэргэн элбэх оҕолонорун көҕүлээһиҥҥэ  кэлим судаарыстыбаннай социальнай дьаһаллар өссө далааһыннаахтык ырытыллан оҥоһуллуохтарын наада. Норуоппут олоҕун инники оҥкулун, бэйэбититтэн ураты, ким да кэлэн ууран биэриэ суоҕа. Норуоппут ахсаан өттүнэн үксээтэҕинэ эрэ сайдыа, өрөспүүбүлүкэбит  бөҕөргүө, сирбит-уоппут баайыттан туһаныахпыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ диэн киэн тутта ааттаныа этибит. Кытайдар, кыргыыстар,  онтон да атын омуктар сирбитигэр,  уоппутугар олохсуйбаттара наада. Мин санаабар, туох баар сокуон, дьаһал барыта норуот ахсаана хаҥыырыгар, кини чөл олохтоох буоларыгар туһуланыахтаах. Бүгүн төрөөбөтөх оҕону, кэлин көмүһүнэн, алмааһынан да кыайан оҥоруоҥ суоҕа. Онон оҕо төрөөһүнэ ураты болҕомтоҕо тутуллуохтаах, биир саамай сүрүн судаарыстыбаннай сорук быһыытынан туруохтаах.

— Бэлиитикэ эйгэтигэр, туора харахха кыайан көстүбэт, элбэх «ис сэриилэр», «көбүөр аннынааҕы оонньуулар» тохтоло суох баралларын биһиги, боростуой дьон, сэрэйэр эрэ буоллахпыт. Эйигиттэн дьокутаат мандаатын төттөрү ыла сылдьыбыттарын курдук өйдөбүллээхпин. Сыыһабын дуу?

— Олох сыыстарбаккын, доҕоччуок. Баара, барыта баара… Хата ол барылааман 25 сыллаах остуоруйатыгар соҕотох түбэлтэ уонна хатыламмата буоллар бэрт буо­луох этэ. Иккис ыҥырыыга дьокутааттыы сырыттахпытына, борокуратуура бэдэрээлинэй сокуону кэһэн биэс киһи дьокутааттыы сылдьар диэн суукка үҥсүү түһэрбит. 1999 сыл алтынньы 6 күнүгэр «РФ сокуону таһаарар (бэрэстэбиитэллээх) уонна толоруулаах уорганнарын тэрээһиннэрин уопсай бириинсиптэрин туһунан» бэдэрээлинэй сокуоҥҥа сигэнэн. Бу били киин былаас бэйэтин субьектарыгар үөһэттэн туруору түһэр дьайыытын оҥкулун охсубут сокуонунан салайтаран,  өрөспүүбүлүкэ борокуруора Альбина Поисеева, Иван Сухомясов, Владимир Данилов, Харлампий Дьяконов уонна Ефим Протопопов судаарыстыбаннай сулууспалаахтар буолалларынан, дьокутаат боломуочуйатын толороллоро сатамматын туһунан бырачыас түһэрэр. Иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн быыбара 1997 сыл ахсынньытыгар, ол аата туһааннаах бэдэрээлинэй сокуон ылыллыан иннинэ, ыытыллыбыта. Оттон, биллэрин курдук, сокуон төттөрү дьайыылаах күүһэ суох. Бу ааттаталаабыт кэллиэгэлэрбиттэн биир киһи дьокутаат мандаатын ууран биэрэр,  икки киһи үлэлэрин уларытан дьокутааттарыгар хаалаллар. Төрдүс киһи салайар кэлэктиибин майдааныгар харгытаан хаалар. Онон, соҕотоҕун хааламмын салгыы суутунан быһаартарарга турунабын.

Чурапчы суута (судьуйа Захаров В.А. билигин Үрдүкү суут судьуйата) өйөөбүтүн, өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү суутун судьуйата көтүрэр (кини билигин Конституционнай суут судьуйата) уонна мин дьокутаатым боломуочуйатын тохтотор туһунан быһаарыыны таһаарар.  Ил Түмэҥҥэ Филиппов В.В. үөрэ-көтө мин мандааппын  уһултара охсор, эбии быыбары биллэрэр. Москубаҕа тиийэн, Арассыыйа Үрдүкү суутугар ааһынабын. Онно соһуйаллар: «Хайдах бу сахалар бэйэҕит сокуоҥҥутугар олоҕуран быыбары ыытан бараҥҥыт, аны икки сыл хойутаан тахсыбыт сокуонунан саптан быыбардааччылар бырааптарын кэһэ сылдьаҕыт” диэн маннааҕы Үрдүкү суут быһаарыытын көтүрэн, миигин дьокутааппар төнүннэрэр туһунан быһаарыы ылыллар. Ол үрдүнэн «дьыалам» өссө сыл аҥаара кэмҥэ Ил Түмэҥҥэ сыһыллан-соһуллан мандааппын төнүннэрбитим.

Дьыала «ис биэтэһэ» туох тигиилээх этэй? Ити мучумаан 2000-2001 с.с. барар. Бэрэсидьиэн Михаил Николаев үһүс болдьоххо барар быһаарыныыны ылыммыт кэмэ. Мантан сылтаан толоруулаах уонна сокуону таһаарар (бэрэстэбиитэллээх) былаастар утарыта турсубут кэмнэрэ. Барылаамаҥҥа Николаев «кынаттара» дьокутааттары дабыдалларын тоһуталаан, кини тирэҕин туура тэбэр сыаллаах-соруктаах хамсаныы этэ. Мин бэйэбин бэйэм хайҕанабын. Бириинсиптээх позициябын турууласпытым уонна кыайбытым. Муннубун тоҕу оҕустаран баран, онон сөп буолан, саһан-кирийэн хаалбатаҕым диэн.

— Бу хойукка диэри, чуолаан тыа сирин олохтоохторо, дьокутааттарын үлэтин көдьүүһүн кини массыына эбэтэр тыраахтар «тэбэн биэрбитинэн» сыаналыыр буолаллара. Дьону үгэргээн маны этиллибэт. Дьадаҥы буолуу киһи күлбэт дьыалата. Ол да буоллар, маныаха туох киритиэрийдэр төрүт буолуохтарын сөбүй?

Дьокутаат үлэтин таһаа­рыытын кини төһө сокуону көҕүлээбит ахсаанынан сыаналыы сатааһыны сыыһанан ааҕабын. Үс ыҥырыыга дьокутааттаабыт киһи буоларбынан, ол ахсаан сыанатын үчүгэйдик билэбин. Тус бэйэлэрэ туох да идьиэйэтэ, олоҕурбут толкуйдара, ырытыллыбыт кэнсиэпсийэлэрэ суох буолан баран, хайаларын эрэ «салааскатыгар» олорсо биэрэн, хос ааптардааһын холобура олус элбэх буолар. Биир сокуон барыла 10-тан тахса хос ааптардаах буолара, курус сонньуйууттан атын иэйиини үөскэппэт.

Төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай боппуруостарга, бэтэрээннэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин салайбытым. 2012 сыллаахха  «Нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстабылын туһунан» бэдэрээлинэй сокуон ылыллыбыта. Сокуон икки өрүттээҕэ: үчүгэй уонна мөкү. Ырыынак усулуобуйатын ыгааһынынан, наар хоромньуну кыччатар, суох оҥорор айдааннаахпыт. Оттон арай ол хоромньу норуот тыын интэриэһин кытта быстыспат ситимнээх буоллун? Бу ааттаммыт сокуон барылыгар кырыыба олохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар ФАП-рын, амбулаторияларын, аҕыйах миэстэлээх балыыһаларын оптимизациялааһын: сабыы, сарбыйыы, холбооттооһун идьиэйэтэ киирбит этэ. Бу били «шоковай терапия» биир ньуолбар көрүҥэ буолар.

Сокуон барылын кэмитиэккэ киэҥник дьүүллэһэн, киирбит этиилэри түмэн, Ил Түмэн уочараттаах мунньаҕар киллэриллибитэ. Салгыы үлэлээһиҥҥэ Саха сирин олохтоох усулуобуйатын, социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньатын сиһилии быһааран тураммыт, бэйэбит этиилэрбитин оҥорбуппут. Маныаха өссө Арассыыйа хотугу өттүн ааҕыллыбыт-суоттаммыт дааннайдарын туһаммыппыт. Бу үлэҕэ олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ барылаамана Судаарыстыбаннай Дуумаҕа сокуону көҕүлүүр этиилээх тахсар.

Доруобуйа харыстабылын бастакы суолталаах баазатын туруорсан,  туруулаһан өрөспүүбүлүкэбитигэр хаалларбыппыт. Бу гынан баран, маннык ис хоһоонноох боппуруостар хаттаан күөрэйэн тахсыахтара суоҕа диэн ким да мэктиэлиир кыаҕа суох. Ол онтон куттанымыахха наада. Норуот интэриэһэ туохтан да үрдүк буолуохтаах уонна ол оннук тутуллуохтаах.

Мин элбэх араас наҕараа­далаахпын, ол гынан баран соторутааҕыта аҕыйах тыллаах  Махтал суругу туттум. Арай сүрдээх эриэхэбэй формула суруллубут. Ол формуланан ааҕан, 2012 сылтан араас таһымҥа туруорса сатаабыт боппуруоспутун, мин кэннибиттэн, Балабкина О.В.,онтон Ил Дархаммыт Николаев А.С. ылсан, ылыннарыылаахтык туруорсан, Мэдиссиинэ пуондатыттан ааспыт сылга доруобуйа харыстабылыгар 6 млрд 700 мөлүйүөнү эбии ылары ситистилэр. Аны бу харчы сыл аайы кэлэ туруоҕа. Дьэ, бу Махтал!

Прокопий ИВАНОВ