Барылааман кимиэхэ чугас буолуохтааҕый?

Төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн быыбардаммыт кэмиттэн өрөспүүбүлүкэ барылааманыгар бэлитиичэскэй баартыйалар уонна олор фракциялара инники күөҥҥэ тахсыбыттара. Ил Түмэн 70 дьокутаатыттан хайа быспыт аҥаардара, аан бастакытын бартыыйынай испииһэгинэн быыбарданан, дьокутаат мандаатын туппуттара.

Өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын аныгы историятыгар хайы-үйэ үгэс кэриэтэ буолла, сүрүннээн 4 бэлитиичэскэй баартыйа быыбардарга кыттан кэллэ. Ол – «Биир ньыгыл  Арассыыйа», РФКП, «Сиэрдээх Арассыыйа» уонна ЛДПР. Арай бу алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ «Гражданскай платформа» баартыйа кыбылынна.

Хомунньуус баартыйата антах Судаарыстыбаннай Дуумаҕа да, манна Ил Түмэҥҥэ да, ол эмиэ үгэскэ кубулуйда, иккис-үһүс миэстэттэн түспэт. Киһи соһуйара онно туох да суох, Арассыыйаҕа РФКП саамай уһун уонна баай, ол иһигэр албан ааттаах историялаах соҕотох бэлитиичэскэй баартыйа буолар. 76 сыл устата бу баартыйанан иитиллэн уонна салаллан кэлбит сэбиэскэй систиэмэ дьоно билигин да баалларын үрдүнэн, өссө саамай көхтөөх уонна эрэллээх электоратынан, быыбардааччыларынан буолаллар.

В.Н. Губарев, төрдүс, бэһис уонна алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. РФКП Саха сиринээҕи рескомун бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэҥҥэ хомунньуустар фракцияларын салайааччыта. (Бу икки кэлиҥҥи дуоһунаска «солбуллубат» диэн соҕотох тылы өссө эбэн биэрдэххэ, төһө сөпкө өйдөнүө уонна ылыныллыа эбитэ буолла? – П.И.).

— Саха Өрөспүүбүлүкэтин аныгы парламентаризма, — диир Виктор Николаевич, — үйэ чиэппэрэ кэм үлэлээн кэллэ. Ол онуоха толору сыанабылы норуот эрэ биэрэр кыахтаах уонна бырааптаах. Оттон биһиги, дьокутааттар, ол ону биир тылы утары эппэккэ туран ылынар уонна инники үлэбитигэр салалта оҥостор эбээһинэстээхпит. Бэйэм сэмэй толкуйбунан, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) бары ыҥырыытын дьокутааттара, сокуон уонна быраап  баазатын саҥалыы олохтооһун, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын бөҕөр­гөтүү, норуот интэриэһин инники тутуу соруктарынан салайтаран, үлэлээбиттэрэ уонна үлэлии сылдьаллар. Барыта эриэ-дэхси буолбатах: хотторуу, сыыстарыы, чугуҥнааһын – барыта бааллара уонна билигин даҕаны бааллар. Бэлиитикэ оллурдаах-боллурдаах толоонугар наар өрөгөйдөөх муусуканан арыалланан айаннаабаккын.

Бүгүҥҥү барылаамаҥҥа, кииҥҥэ да, субьектарга да буоллун, бары боппуруостар бэлитиичэскэй баартыйалар күүстэринэн быһаарыллаллар. Бары тэҥ балаһыанньаҕа тураллара эбитэ буоллар, ол бэрт сөптөөх хайысха буолуох этэ. Хомойуох иһин, аныгы Арассыыйаҕа, хара бастакыттан былаас толоос орооһуутунан, бэлитиичэскэй баартыйалары хайа талбытынан тардыалаан хамсатар, хос моон­ньох оруолун толорторор түктэри үгэс кытаанах систиэмэлээхтик олоххо киллэриллибитэ. Бу омсолоох «үгэһи» соҕотох быыбардааччы эрэ тохтотуохтаах уонна киэр тибиэхтээх  этэ. Ол Арассыыйаҕа кыаллыбакка турар. Нэһилиэнньэ умнаһыт­тыйыыттан уонна дьадайыыттан тахса илигинэ, ол кыаллыа суоҕа.

Биһиги, хомунньуустар, эппит тылбытын кубулуппаппыт: судаарыстыбаннай бас билиигэ олоҕурбут оҥорон таһаарыы сириэстибэлэрэ, стратегическай суолталаах уонна оҥорон таһаарыылаах бөдөҥ предприятиелар, сиртэн хостонор баай, сырье сиэктэрэ булгуччу национализацияланыахтаахтар. Судаарыстыба социальнай мэктиэлэрэ чуолкайдык толоруллуохтаахтар. Дойду бары гражданнарын Конституциянан мэктиэлэммит бырааптара — босхо үөрэхтээһин, эмтэнии, үлэлээх буолуу — көрүнньүккэ кубулуйбут суолталарыттан босхолонон, дьиҥ олоххо үлэлиэхтээхтэр.

Ил Түмэн дьокутааттара, ханнык баартыйаҕа туралларыттан тутулуктаммакка, нэһилиэнньэ өрөһүлтэтэ суох дьадайыытын утары охсуһууну бэйэлэрин уопсай соруктарынан ааҕыныахтаахтар. Саха сирин нэһилиэнньэтин чиэппэрэ олох олоруу саамай алын таһымыттан намыһах дохуоттааҕа — бу үлүгэрдээх дьыала. Маннык хараастыылаах быһыы-майгы дойду ханнык эрэ төрүкү дэпэрэссиибинэй эрэгийиэнигэр буолбакка, сир аннын баайын «кыладабыайынан» ааттанар өрөспүүбүлүкэҕэ олоҕурбута ордук сааттаах уонна тулуйуллубат балаһыанньанан буолар.

Бу алдьатыылаах бала­һыанньаны көннөрөр инниттэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата, барылаамана бэдэрээлинэй киини кытта үлэлээһин саҥалыы хайысхатын тобулуохтарын наада. Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Сир аннын туһнан» сокуон ылыллыаҕыттан 300 көннөрүү  киллэрилиннэ. Ол көннөрүүлэр бэдэрээлинэй киин туһатыгар, оттон субьект интэриэһин аахсыбат буолуу өттүгэр кэлтэйдээһиннээх ис хоһоонноохторо биһигини алдьатта. РФКП фракциятын бу боппуруоска позицията – бэдэрээлинэй киини кытта бииргэ үлэлээһин сыһыаныгар киирэн, чуолкайдык ырытан оҥоһуллубут бэйэ экэнэмиичэскэй  бырайыагын кытары сөбүлэһиннэрэн, үөскээбит хобдох балаһыанньаттан тахсыы.

Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустарбыт, эрэпиэрмэлээһин унньуктаах уһун сылларыгар ордук улахан социальнай-экэнэмиичэскэй хаалыылаах туруктаах хаалбыттара, кистэл буолбатах. Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарыгар, олохторугар-дьаһахтарыгар, үгэс буолбут дьарыктарыгар, сирдэригэр-уоттарыгар, үөрэхтэригэр, култуураларыгар сыһыаннаах, бэдэрээлинэй уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнардаах  30-ча сокуон ылыллан турар. Кэлиҥҥи өттүгэр бу сокуоннарга эмиэ көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ. Хомолтолооҕо, аҕыйах ахсааннаах норуоттар туһаларыгар буолбакка, төттөрүтүн кинилэр бырааптарын кыпчыйар көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ. Холобур, Ил Түмэн дьокутааттара сир сыһыаннаһыыларын боппуруостарыгар ылбыт сокуоннарыгар таба мэччирэҥэ, бултуур сир босхо, кэлин нэһилиэстибэҕэ бэриллэр бырааптанарын туһунан этиллибитэ. Билигин ол сокуоҥҥа көннөрүү оҥоһуллан, сир түүлэһиигэ (арыандаҕа) бэриллэр буолла. Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарын хааччахтыыр балаһыанньалар балыгы бултааһын быраабылатыгар эмиэ киирдилэр. Балыктыыр учаастактары куонкурустар түмүктэринэн быһаарыыга, Хотугу сир олохтоохторо кыайан уйуммат усунуос төлөбүрдэрэ ирдэнэр буолла.

Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс буолбут төрүт дьарыктара – дьиэ табатын иитии, бултааһын уонна балыктааһын – кинилэр олохторун төрүтэ, туспа омук буолар уратылара, сир үрдүттэн симэлийбэттэрин мэктиэтэ. Бу кинилэр буолаллар, Арассыыйа Аартыкатааҕы зонатын уонна Хотугу сирин үйэлэргэ иччилээн уонна төлөбүрэ суох харабыллаан кэлбит норуоттарынан. Сиэрдээх уонна махталлаах судаарыстыба, муҥ саатар кинилэр үгэс буолбут төрүт дьарыктарыгар киэҥ суолу аһан биэриэхтээх этэ. Ил Түмэн бэйэтин өттүттэн Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарын туһунан Сокуоннар кодексаларын ырытан оҥорон ылыныан наада.

Өрөспүүбүлүкэ хостонор баайа сүрүннээн хотугу  уонна аартыкатааҕы улуустар сирдэригэр-уоттарыгар сытар. Бүгүн өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар 160 кэриҥэ сир аннын туһанааччы үлэлиир. Балартан бэрт ахсааннаахтара туһааннаах территорияҕа олорор нэһилиэнньэ иннигэр социальнай эппиэтинэстээхтэрин өйдүүллэр диэтэххэ, балыйан этии буолуо суоҕа. Кинилэр ылар лиссиэнсийэлэригэр социальнай эппиэтинэстэрэ көннөрү пуун быһыытынан киирэн сылдьар. Сир аннын туһанааччы туһунан сокуоҥҥа, ити туһунан үрүҥҥэ харанан суруллан киирбит буолуохтаах этэ. Сокуоҥҥа эрэ тирэҕирэн, сир аннын туһанааччы бэйэтин сирэй эппиэтинэһин толорорун ирдиир уонна ону толорторор бырааптааххын.

Арассыыйа Аартыкатааҕы территориятыгар сотору кэминэн уларыйыылар тахсыахтара. Оттон ол хамсааһыны өрөспүүбүлүкэ хотугу уонна аартыкатааҕы улуустара улахан социальнай-экэнэмиичэскэй хаалыылаах олорон көрсүөхтэрэ. Олоҕу олоруу уһуна манна саамай кылгас. 90-с сыллар саҥаларыттан маассабай үлэтэ суох буолуу киэҥ хоннохтоохтук олоҕурбута. Сыана уонна тарыып саамай кыырайар үрдүгэ тус хоту, ол оннугар дьонун дохуотун саамай алын намыһаҕа эмиэ биир онно баар. Арассыыйа бырабыыталыстыбатын Аартыканы сайыннарыыга туһуламмыт национальнай бырагырааматыгар Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар тустарынан туһунан анал кэнсиэпсийэ ырытан оҥоһуллара уонна ылыллара наада этэ. Үрүҥ эһэни харыстааһын туһунан аан дойду аартыкатааҕы судаарыстыбалара мэктиэ ылыналлар дии. Оттон манна сүтүү уонна эстии куттала өрүүтүн бүрүүкүүр бүтүн норуоттар тустарынан тыл турар.

Аартыка шельфэтигэр хостуур бырамыысыланнас далааһыннаннаҕына, экология боппуруоһа син биир сытыытык туран кэлиэҕэ. Саха сирин бүттүүн норуота бырамыысыланнас ол саҥа экспансиятын үчүгэй гражданскай, ботуруйуоттуу уонна юридическай сэбилэниилээх көрсүөхтээх. 2030 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин аартыкатааҕы зонатын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегията ылылынна. Бу стратегия олоххо киллэриллиитин уонна туолуутун хонтуруолун Ил Түмэн хааччыйыахтаах.

Эһиил Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтиэхпит. Хомунньуус баартыйа фракцията «Сэрии оҕолорун туһунан» сокуон барылын бэлэмнээн, барылааман көрүүтүгэр түөртэ киллэрэ сылдьыбыта. Ону таһынан, араас төрүөттэринэн пленарнай мунньахтар бэбиэскэлэригэр киллэриллибэтэх түбэлтэтин ааҕан сиппэккин. Кэмниэ кэнэҕэс, сокуон ылыллыбыта буолан баран, норуот астымматаҕа. Оттон ити категорияҕа хапсар 1928-1945 с.с. төрүөх дьон, букатын даҕаны кэх түһэн, былааска уонна барылаамаҥҥа улахан хомолтотун биллэрбитэ. Биһиги фракциябыт “Сэрии оҕолорун туһунан” сокуоҥҥа, кинилэр социальнай өйөбүл ханнык көрүҥнэринэн туһа­налларыттан тутулуга суох, саҥа сокуонунан олохтоммут матырыйаалынай көмөнөн туһаныахтаахтарын туһунан көннөрүүнү киллэриини уһун­нук туруорсан кэллэ. Халыҥ муус  дьэ  хамсыах курдук буол­ла. Бырабыыталыстыба чилиэннэриттэн, Ил Түмэн дьокутааттарыттан састааптаах оробуочай хамыыһыйа тэриллэр буолла.

Дойдуга норуот олоҕун таһыма түһэ турара олох илэ биллэр, көстөр буолла. Норуот былаастан социальнай сиэрдээх уонна кырдьыктаах буолууну көһүтэр. Биһиги фракциябыт сир аннын баайын хостуур бөдөҥ компаниялары, предприятиелары национализациялыыр, улахан баайга-дуолга прогрессивнай нолуогу олохтуур, хоруупсуйаны утары сорунуулаахтык охсуһар, биэнсийэ саҥа эрэпиэрмэтин тохтотор туһунан боппуруостары куруутун уонна хатылаан туруорабыт. РФКП,  Арассыыйаҕа биэнсийэ сааһын үрдэтиини норуоту утары ыытыллар эрэпиэрмэнэн ааҕан, Конституционнай суут көрүүтүгэр киллэрбитэ.

Биһиги фракциябыт 2019 сыл бюджетын сыыс­халлаа­ҕынан ааҕан, утары куоластаа­быппыт. Сыысхала диэн, норуот олоҕун ыаратар бүгүҥҥү күннээҕи кыһалҕалары: дьадайыыны, тарыыптар  бэйдиэ барыы­ларын, тыа хаһаа­йыстыбата ситэтэ суох үбүлэ­ниитин уо.д.а. тирээн турар проблемалары бу сыллааҕы бюджет кыа­йан быһаарбатын эбэтэр адьаһын даҕаны тумнарын бэлиэтээбиппит. Бу сыллааҕы бюджет ороскуоттаах чааһа 213 млрд солк. тэҥнэһэр. Саха сирин бары төрүт олохтоох норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара – тыа хаһаайыстыбата быйылгы сылга 10,8  млрд солк. үбүлэннэ. Бу кыра. Бюджет ороскуоттаах чааһын уопсай суу­матын 5,1%-гар тэҥнэһэр. Тыа хаһаайыстыбата өр сыллаах хаалыытыттан тахсарыгар үп-харчы быһаарыылаах оруоллааҕа адьас дьэҥкэ суол.

Үлэһит илиини тастан кил­лэрии бэлиитикэтэ, кими да­ҕаны, ол иһигэр чуолаан былааһы киэргэппэт. Миграннарга сыһыаннаах бэлиитикэ,  өрспүүбүлүкэ туһааннаах кэмҥэ үлэһит ресурсаҕа наадыйытын толорууга эрэ үлэлиэхтээх. Онтон атын сорук суох буолуохтаах. Миграннары олохсутуу, дьоннорун көһөртөрөн аҕалтарыы, талбыттарынан айбардатыы кытаанахтык бохсуллуохтаах.

Арассыыйа аныгы парламентаризма эриирдээх-мускуурдаах, уустук хардыылары оҥорор. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) бэйэтин үрдүк аналын чиэстээхтик толорор туһугар бары сыратын биэрэн үлэлиир. Санаа, баҕа хоту барыта табыллан биэрбэтэҕин да иһин, Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) дьокутааттара норуоттарын интэриэһин иһин турар иэстээхтэрин үчүгэйдик өйдүүллэр.

Барылааман бэйэтин аналынан булгуччу норуокка чугас турар буолуохтаах. Кини ити үрдүк аналын ким да, туох да уларытар кыаҕа суох.

Прокопий ИВАНОВ