Барылааманы дьокутаат киэркэтэр

Василий Тимофеев, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн тыа сиригэр, агыраарынай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, бюджекка, үпкэ-харчыга, нолуок бэлиитикэтигэр, сыанаҕа, приватизацияҕа уонна бас билиигэ кэмитиэтин чилиэнэ. «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйа Ил Түмэҥҥэ фракциятын чилиэнэ этэ.

Бюджет кэмитиэтигэр төрүкү чугас сыһыаннааҕа адьаһын саарбахтаммат. Василий Васильевич баан систиэмэтигэр олох эрдэттэн киирбит киһи буолар. 2016 сылтан Россельхозбаан АУо эрэгийиэннээҕи (Саха сиринээҕи) салаатын дириэктэринэн үлэлиир. Суоту, сыыппараны, бюджет иирбэтин-таарбатын, утуйа сыттаҕына да уһугуннардахха, биирдэ бөтөн ылбакка, нойосуус кутан-симэн кэбиһиэн сөптөөх, бэйэтин төрүт стихията буоллаҕа.

Банкир-аграрник

Оттон тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарынан дьарыктаммыта, өссө толло, саарбахтыы барбакка, кэмитиэт биир салайааччытын эппиэттээх дуоһунаһыгар сөбүлэммитэ дьикти. Василий 31 сааһыгар дьокутаат мандаатын туппут эдэр киһи этэ. Бүлүү куорат гимназиятын мэтээлинэн бүтэрбит, үргүлдьү үрдүк үөрэххэ үөрэммит, куоракка үлэлээн барбыт уол, тыа сирин олоҕуттан-дьаһаҕыттан, үлэтиттэн-хамнаһыттан отой ыраах да буоллаҕына, ким соһуйуо этэй. Ыйыталаһан биллэххэ, Вася бэһис кылааска диэри улууһун хас да нэһилиэгэр олоро, үөрэнэ сылдьыбыт эбит. Сахалар, кэнэҕэс киһи тахсыах оҕото кыратыттан биллэрин бэлиэтээн, «оҕо оҕотуттан» диэн сыана быһааччылар.

— Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттара, — диир Василий Васильевич, — 2016 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан өр күүтүүлээх сокуону ылбыппыт. Сокуоҥҥа судаарыстыба, тыа хаһаайыстыбатын уонна туттуу ырыынагын хардарыта сыһыаннарын мэхэньиисимнэрэ суруллубуттара. Судаарыстыба өттүттэн субсидиялааһын, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын мэктиэлээх атыылаһыы боппуруостара чопчуламмыттара.

Ынах сүөһү, сылгы 75% харайан турар кэтэх хаһаайыстыбалар, судаарыстыба субсидиятынан туһаныахтаахтара сокуоҥҥа киирбитэ уонна билигин ол өйөбүл үлэлиир. Уһун сылларга 1 лиитэрэ үүт субсидията 17 солк. быһыллан турбута. Онно 5 солкуобайы соҕотуопкалааччы эбии төлөөн, үүтү туттарааччы 22 солк. субсидиянан туһанан кэлбитэ. 2013 сылга бырабыыталыстыба 17 солкуобайдаах субсидияны сотон баран, сыччах 5 солк. хаалларар туһунан уурааҕы бэлэмнээбитин дьокутааттар утараммыт тохтоппуппут.

Агыраарынай кэмитиэккэ үүт сыанатын 35 солк. диэри улаатыннарар туһунан сокуон барылын оҥорон, Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар көмүскээбиппит. Ол сокуон олоххо киирэн, соҕотуопкалааччы 10 солк. эбиллэн 45 солк. тэҥнэһэн турар. Бу 45 солк. үүтү туттарааччыны син биир астыннарбат. Кини сыана туохха барытыгар, ол иһигэр уматык-оҥунуох матырыйаалыгар, тиэхиньикэ саппаас чааһыгар, оҥоһуллар өҥөлөргө эргиччи үрдүү турарын, оҥорон таһаарар бородууксуйатын бэйэҕэ турар сыаната кыайан сабыллыбатын этэн туран, субсидияны үрдэтэри салгыы туруорсар. Кэлин биһиги 1 лиитэрэ үүт сыанатын 50 солк. диэри үрдэтэргэ этии киллэрбиппитин Ил Түмэн уонна бырабыыталыстыба ылымматахтара.

2014 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 5-тэн аҕыйах сүөһү­лээх кэтэх хаһаайыстыбаларга субсидия көрүллүбэтин туһунан сокуон барылын оҥорон, биһиги кэмитиэппитигэр киллэрбитигэр айдааны тардыбыппыт. Атын дьокутааттар өйөөннөр, сокуон барыла сонно тохтотуллубута. Өскөтө итинник сокуон ааспыта эбитэ буоллар, кэтэх хаһаайыстыбалаахтар 90% субсидияттан матыахтаах этилэр.

Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччы урукку өттүгэр 100-тэн тахса ыанньыгы тутар буоллаҕына, судаарыстыба субсидиятынан туһанара. Бу, биллэн турар, Арассыыйа киин эрэгийиэннэрин мадьыалларынан салайтаран оҥоһуллубут нуорма буолар. Биһиэхэ табаары оҥорооччу субсидиянан туһанарыгар 50 ыанньыкка диэри кыччатыллыбыта. Чэбдигирдии бырагырааматынан, урукку өттүгэр хотону туттарга ороскуотун 60%-нын  сабыахтаах субсидия көрүллэр этэ. Билигин 30% бэдэрээлинэй үбүлээһин уонна 65% өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан көрүллэр буолан, судаарыстыба субсидията  95% тэҥнэһэр. Бу бырагыраама салгыы үлэлиир.

Урукку өттүгэр үгүс бааһынай уонна кэлэктиибинэй хаһаайыстыбалар баантан кирэдьиит ылан хотоннорун тутталлара. Маныаха судаарыстыба иэстэрин 80%-нын үс сыл иһигэр уйунуох буолан мэктиэлээн баран, төлөбүрүн сыһан-соһон тардан кэбиһэн, хаһаайыстыбалар иэскэ ыйанан хаалаллара. Устунан уоттара-күөстэрэ умулларга, бэйэлэрэ моҥкурууттуурга бараллара. Итинник омсолоох быраактыканы тохтотор туһуттан, биһиги маннык этиини киллэрбиппит: сылга 15 хотону тутартан аккаастаныаҕыҥ, 5-6 тутуоҕуҥ, ол оннугар харчылара тутатына бэриллэллэрин хааччыйыаҕыҥ. Ити сөптөөх быһаарыы буоларыгар мин күн бүгүн да саарбахтаабаппын.

РФКП уонна «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйалар фракциялара 2013 сылтан «Сэрии оҕолоро» сокуон барылын көҕүлээн, барылааман көрүүтүгэр хаста да киллэрэ сылдьыбыппыт кыайан ааспатаҕа. Кэлин сокуон ылыллыбыта эрээри, «тэһэҕэстэрдээх» буолан, кими да астыннарбатаҕа. Билигин көннөрүүлэр киллэриллиэхтээхтэр. Оннун-тойун дьэ булар ини.

Иһэ истээх дьыаланы хасыһан

5 сыллаах үлэм саамай улахан ситиһиитинэн, АЛРОСА  АК  аахсыйатыттан 8 улууска киирэр үбү-харчыны төннөрүүнү ааҕабын. Бырабыыталыстыба урут «бюджеты тэҥнээһин» диэн сылтаҕынан, алмаастаах провинция 8 улууһун бюджеттан үбүлээһини, компанияттан ылар дибидиэннэрин саҕа кээмэйинэн  кыччатан биэрэ олорбута. Ол курдук, АЛРОСА улуустарга барыахтаах үбү лоп-бааччы ыыта олорор, улуустар бюджеттара ол онтон хаҥаан кэлбэт. Тоҕо диэтэххэ, 8 улуус бюджеттан үбүлэниитэ ол ылбыт дибидиэннэрин саҕанан кылгаан, кыччаан биэрэр. Компания дибидиэнэ улуустарга сокуон төрүтүгэр олоҕуран бэриллэр. Оттон судаарыстыбаннай бюджеттан үбүлэнии эмиэ сокуон кытаанах ирдэбилинэн салайтаран ыытыллар. Сокуон улуустар дибидиэнинэн туһаналларын, ол үөһэ бюджеттан үбүлэнэллэрин боппот. 8 улуус баһылыктара кэпсэтиини ыытаннар, биһиги, дьокутааттар, анараа дьокутааттары кытта бииргэ үлэлээммит Ил Түмэҥҥэ сокуону аһаран турабыт. 2017 сылга хас биирдии улуус бюджета 658 мөл. солк. улааппыта. Бу улахан үп-харчы буолар.

Сүүйтэриилээх сөбүлэһии этэ дуо?

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн, өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын көҕүлээһи­нинэн, сир аннын туһанар бөдөҥ компанияларга нолуокка чэпчэтиини олохтооһуҥҥа сөбүлэҥин биэрбитин өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа ылымматаҕа. Дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар инибиэстэр киирэн үлэтин саҕалыырыгар чэпчэтиилэри олохтооһун аан дойдутааҕы быраактыка буолар. Кыһыл көмүс сымыыты баттыахтаах куурусса, бастаан утаа маанылаан тутуллуохтаах-хабыллыахтаах.

Хостуур компаниялар этэр усулуобуйаларыгар утары барыах иннинэ, булгуччу өрөспүүбүлүкэ интэриэһинэн салайтарыллыахтаах. Олохтоох дьону үлэ миэстэтинэн хааччыйыы боппуруоһун холкутук туруорар кыах баара. Баай-дуол нолуогар уһун болдьохтоох 9 млрд солк. суумалаах чэпчэтиини көрөн олорон, ама, хаһаайын өрөспүүбүлүкэтин интэриэһин туһунан биир тылы көтөхпөт буоларын ким да өйдүө суоҕа. Ол иһигэр ол сир аннын туһанааччы кытта. Аны туһааннаах сиргэ-уокка үлэлии киирбит компания, миэстэтигэр социальнай эппиэтинэстэнэрин туһунан сөбүлэһиигэ суруллар. Онон, олохтоох дьону үлэнэн хааччыйыы боппуруоһун сир аннын туһанааччы холкутук быһаарар кыахтааҕа.

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар үлэлиир бөдөҥ компаниялар бары баахта күүһүн туһаналлар. Вахтовиктар бары өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн киирэн үлэлиир дьон буолар. Ол быһыытынан, үп-харчы – үлэһит хамнаһа, НДФЛ өрөспүүбүлүкэҕэ ончу үлэлээбэт. Бу кулун тутар ыйга үлэбинэн Ленскэйгэ баран кэллим. Дьарыктаах буолуу сулууспатын үлэһиттэрин, бөдөҥ предприятиелар оробуочайдарын уонна салайааччыларын кытта кэпсэттим. Олохтоохтортон бөдөҥ хостуур компанияларга олох аҕыйах киһи үлэлиир эбит. Ленскэй сүнньүнэн нуучча нэһилиэнньэлээх улуус эбээт. Оттон кырылас саха нэһилиэнньэлээх улуустар тустарынан тугу этиэҥ баарай. Бу аҥаардас Ленскэй улууһун холобуругар даҕаны олоҕуран, олохтоох нэһилиэнньэни бырамыысыланнаска былааннаахтык сыһыарыыга, өр сылларга систиэмэлээх үлэ олохтоммотоҕун уонна ыытыллыбатаҕын туһунан этэргэ толору төрүөт буолар.

Профессиональнай буолуохтаах

Өрөспүүбүлүкэ барылаамана аҕыйах киһилээх састааптаах, профессиональнай төрүккэ олоҕурбут буолуохтааҕын туһунан кэлин кэмҥэ элбэхтик этэр буоллулар. «Профессиональнай» диэн өйдөбүлгэ биһиги тоҕо эрэ наар юристары уонна экэнэмиистэри киллэрэбит. Наар юристартан уонна экэнэмиистэртэн турар састааптаах барылааманнар хайа да дойдуга суохтар. Олох уонна үлэ уопутун иҥэриммит, бэлиитикэнэн анаан дьарыктанар, бэйэтин бэлэмниир, сокуоннары оҥорор үлэҕэ буспут-хаппыт киһи – бу профессионал буолбатах дуо? Маны таһынан, икки атаҕар эрэллээхтик турар, дойдутун уонна дьонун-сэргэтин таптыыр хаачыстыбалар ирдэниэхтэрэ.

Барылааман профессиональнай буолуохтаах. Билиҥҥитэ биһиги бэйэбит сокуоннарбытын бэдэрээлинэй сокуоннар истэринэн, олор хааччахтарынан салайтаран ылабыт. Ол түмүгэр биһиги сокуоннарбыт сокуоннар анныларынааҕы аакталар киэптэрин ылыннылар. Бу күүстээх кииннээһин бэлиитикэтин мөлтөх сабыдыала буолар. Дьэ, маныаха өйдөөх-төйдөөх, бигэ быһаарыныылаах, ханнык баҕарар таһымҥа биир муостаҕа туран кэпсэтэр кыахтаах  профессионаллар наадалар.

Өрөспүүбүлүкэ хас биирдии улууһа барылаамаҥҥа бэйэтэ бэрэстэбиитэллэнэрэ, өссө да өр кэмҥэ булгуччулаах буолуон наада этэ. Ол ону биһиги норуоппут олоҕун-дьаһаҕын, ментальноһын, историческай үгэстэрин уратылара ирдииллэр.

Прокопий ИВАНОВ