Эрэгийиэннээҕи парламентаризм: төрүттэр уонна аныгы кэм

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) 25 сылыгар аналлаах наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэни көрсө

Историябытын муннарымыаҕыҥ

— Чуолаан ыччат дьон дой­дутун, өрөспүүбүлүкэтин история­ларын билиэхтээх, өссө аһара түһэн эттэххэ, ол ки­ни эбээһинэһэ буолар. Ити боппу­руоһунан интэриэһиргээбэт, билэри наа­далааҕынан аахпат эдэр киһини, кини төһө да бэйэтин сайдыылааҕынан, сөптөөх билиилээ­ҕинэн-көрүүлээҕинэн ааҕынан, куолу хаата буолтун да иһин, дьоно-сэргэтэ кини саҥатын-иҥэтин тумара толооҥҥо мунан тула холоруктаан хаалбыт соҕотох туруйа кураххай хаһыытыгар холуоҕа.

Мин ааспыт сылга тахсыбыт,  өрөспүүбүлүкэ барылааманын сайдыытын историятыгар анаммыт альбому кытта билсэн турабын. Бэрт үчүгэй тылынан-өһүнэн суруллубут, боччумнаах, сыалын-соругун ситиспит үлэ диэххэ наада.

Тус бэйэм биир суолга бэйэм санаабын этэри наадалааҕынан ааҕабын. Маныаха дьоҥҥо тиийимтиэ буоларын инниттэн, бастатан, «парламентаризм»  өйдөбүлүгэр тохтуум. Парламентаризм, дойдуну судаарыстыбаннай салайыы дэмэкирээтийэлээх көстүүтэ буолар. Ол эбэтэр норуот дойдуну салайыыга парламент нөҥүө быһаччы кыттыыны ылар. Үрдүкү былаас сокуону оҥорор, ону толорор, сокуону кэһии иһин сууттуур уорганнара арахсан, бу гынан баран бэйэ-бэйэлэрин күөмчүлэспэккэ, бэйэлэрин туһааннаах хайысхаларынан үлэлээһиннэрэ буолар. Судаарыстыбаны салайыыны соҕотох Төрүт сокуон — Конституция эрэ сүрүннүүр.

Историяттан барыбытыгар бэркэ биллэринэн, Арассыыйа монархиялаах, онтон импиэрийэлээх тутулунан үйэлэргэ олорон кэлбитэ. Бу соҕотох киһи муҥутуур былааһын дьэҥкир көстүүтэ этэ. Арассыыйа импиэрийэтин 1-кы Судаарыстыбаннай Дуумата 1906 сыллаахха талыллан үлэлээбитэ эрээри, ис мөккүөрэ олус сытыы буолан биир эрэ мунньаҕы ыыппыта уонна Николай II ыраахтааҕы ыйааҕынан ыһыллыбыта. Иккис Дуума эмиэ биирдэ эрэ мунньахтаабыта уонна эмиэ тохтотуллубута. Судаарыстыбаннай Дуумаҕа барбыт эйэлэһимтиэтэ суох хабыр мөккүөр киининэн сир эрэпиэрмэтин боппуруоһа буолбута.

Бэмиэссиккэ бэйэтин бас билэр киһитин сүөһү курдук атыылыырга көҥүлү биэрэр крепостной быраап 1861 сыллаахха көтүрүллүбүтэ эрээри, бааһынай бас билэр сирдэнэрин туһугар дойдуга туох да күттүөннээх уларыйыы тахсыбатаҕа. Бааһынай кулут буолууттан суолтатыгар босхоломмута эрээри, бэйэтин икки кулгааҕын  кыайан көрбөтүн курдук, бас билэр сирэ суоҕуттан ол көрүнньүк көҥүлэ киниэхэ тугу да биэрбэтэҕэ. Олоҕо-дьаһаҕа эбии ыараан испитэ, Айаҕын ииттэр уонна дьиэ кэргэнин иитэр туһуттан бааһынай аймах күргүөмүнэн куораттарга таласпыта.

Ыраахтааҕы бырабыыталыстыбатын баһылыга П.А.Столыпин ыыппыт эрэпиэрмэтэ көдьүүстээх түмүктэниэх курдук саҕаламмыта эрээри, аны иккис Дуума дьокутааттара өрөлөһөннөр бэйэлэрэ да ыһыллыбыттара, эрэпиэрмэни да ыспыттара. Үһүс уонна төрдүс Дуумалар дьокутааттара сир эрэпиэрмэтин ыытыыга бырабыыталыстыбаны кытта уопсай тылы буланнар, Арассыыйа норуотун араас араҥатыгар сиргэ чааһынай бас билии бырааба олохтоммута. Ол түмүгэр  Арассыыйа тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатынан, чуолаан бурдугунан, арыынан, көтөр этинэн бүтүн Дьопуруопаны аһатар судаарыстыбаҕа кубулуйбута. Ол эрээри үөскээбит үтүө түгэн уһаабатаҕа. Арассыыйаҕа арааһынай төрүөттээх аймал­ҕаннар, туоҕа-ханныга, тугу ситиһиэхтээҕэ, тугунан бүтүөх­тээҕэ биллибэт иирээннэр саҕаланан бараннар, букатын даҕаны өрөбөлүүссүйэлэринэн, импиэрийэ сууллуутунан түмүктэммиттэрэ. XIX үйэ саҥатынааҕы Арассыыйа импиэрийэтин  бастакы парламентаризмын сыыһата-алҕаһа уонна ону кытта үтүөтэ XX үйэ 90-с сылларын улахан тосту уларыйыылаах кэмигэр үчүгэй уруогунан буолбутун уонна инникитин даҕаны ол суолтатын сүтэриэ, оттон биһиги умнуо суохтаахпыт туһунан чиҥэтэн этээри маны аҕынным.

Арассыыйаҕа парламентаризм сайдан кэлбит историятын үс түһүмэххэ араарыы баар: Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи, сэбиэскэй кэмнээҕи уонна аныгы парламентаризм түһүмэхтэригэр. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьыала хайдах ис хоһооннооҕуй?

Сорох ырытааччылар, анаалыстааччылар Саха АССР уон иккис ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин үлэтин ис хоһоонугар улахан суолтаны биэрбэккэ туран, өрөспүүбүлүкэ сэбиэскэй кэмнээҕи уонна бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн парламентаризмын историяларын таһымнарыттан эрэ ырытан көрөргө дьулуһуулаахтар. Хомойуох иһин, история кырдьыгынан эрэ салайтарыахтаах, сыччах ону эрэ өрө тутуохтаах учуонайдарбытыгар тиийэ, итинник ситэтэ суох таһымтан тирэҕирэ сатааһын баар.

Бу боппуруоска өссө төгүл төннөн ылыаҕыҥ эрэ. Саха норуотун чулуу ыччат дьоно М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай,И.Н. Барахов, С.М.Аржаков, о.д.а. кииҥҥэ дьаныардаах уонна дьулуурдаах туруорсууларын түмүгэр, оччотооҕу Саха сирэ судаарыстыбаннастаах буолуу биир муҥутуур итэҕэлин аптаныамыйаны ситиспитэ. 97 сыл анараа өттүгэр П.А. Ойуунускай салайааччылаах хамыыһыйа тэриллэн, Саха сирин бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай балаһыанньатын барыла ырытыллан оҥоһуллубута. Эмиэ ити сыл олунньу 16 күнүгэр Саха АССР РСФСР састаабыгар тэриллэрин туһунан БСКСК уурааҕа тахсыбыта. Ити кэмтэн Саха аптаныамынай өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай парламентаризмын историята саҕаламмыта.

1990 сыллаахха оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус уонна Саха АССР XII ыҥырыылаахҮрдүкү Сэбиэттэригэр дьокутаакка хандьыдааттартан аан маҥнайгытын дьиҥнээхтик талан ылыылаах быыбардар ыытыллыбыттара. Бу аныгы кэм туруорар быыбардарыгар уонна парламентаризм бириинсиптэригэр толору эппиэттиир быыбардар этилэр. Норуот да оннук ылыммыта, кини саҥа кэм парламентаризмын ис сүрэҕиттэн дьиҥнээхтик өйөөбүтэ.

1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин анал уурааҕынан Саха аптаныамыйата көтүрүллэн, РСФСР састаабыгар Саха Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэтэ саҥа аат үөскээбитэ. Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэринитиэтин туһунан дэкэлэрээссийэ  ылыллыбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ саҥа кэмҥэ саҥа уопсастыбаны,  дэмэкирээтийэлээх уонна быраап төрүтүгэр олоҕурбут саҥа судаарыстыбаннаһы тутууну тутаах көҕүлээччинэн уонна сүрүннээччинэн буолбута. Итинник ыарахан уонна сүүнэ эппиэтинэстээх дьыаланы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы бэрэсидьиэнин аатынан хайы-үйэ историяҕа киирбит М.Е.Николаев  кэтит уонна эрэллээх санныгар сүкпүтэ.

12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт  өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун ырытан оҥорор боломуочуйалаах хамыыһыйатын сыралаах үлэтинэн, 1992 сыл муус устар 3 күнүгэр Конституция барыла оҥоһуллан бүтэн, муус устар 27 күнүгэр күүһүгэр киирбитэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламентаризмын саҥа сүһүөх кэмин чуолкайдааһыҥҥа күдээринэ, буоллун-хааллын эрэ диэбит курдук эппиэтинэһэ суох сыһыан баара киһини улаханнык хомотор. Олохпут уонна историябыт  чахчылара адьас дьэҥкэтик көрдөрө сыталлар эбээт: саҥа судаарыстыбаннай акылааты түһэрии, парламентаризм саҥа бириинсиптэрин дэмэкирээтийэлээх төрүккэ көһөрөн үлэлэтии, судаарыстыбаннай сүбэринитиэт туһунан дэкэлэрээссийэни уонна өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун-Конституциятын ылыныы, экэниэмикэ сиҥниилээх сылларыгар өрөспүүбүлүкэни быста дьадайыыттан быыһаабыт, бэдэрээлинэй киини кытта Федеративнай дуогабары түһэрсии – барыта 90-с сыллар хара бастакы  саҕаланыыларыгар, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт муҥутаан үлэлээбит кэмигэр ууруллубуттара уонна ситиһиллибиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ төлкөтүн түстүүр, кэскилин кэриҥниир бары сокуоннары 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, бары тас моһоллору, ис утарсыылары эрдээхтик туораталаан, ылаттаан турар.

Кэбиһиҥ, доҕоттор, бэйэбит историябытын бэйэбитинэн муннарымыаҕыҥ, бутуйумуоҕуҥ, көлбөҕүрдүмүөҕүҥ.

Сорохтор күн бүгүнүгэр диэри, 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт үөһэттэн күһэйии күүһүнэн ыһыллыбыта диэн санаалаахтар. Оннук буолбатах. Бэйэлэрин тус интэриэстэрин өрө туппат, өрөспүүбүлүкэ сайдыытынан салайтарар киэҥ өйдөөх-санаалаах 12-с ыҥырыы дьокутааттара, парламентаризм аныгылыы суолунан сайдыытын түргэтэтэр инниттэн бэйэлэрин үтүө көҥүллэринэн уонна быһаарыыларынан, Үрдүкү Сэбиэт үлэтин тохтоторго куоластаабыттара. Эбэн эттэххэ, сайдыылаах судаарыстыбаларга маннык түбэлтэ аҕыйаҕа суохтук тахсыталыыр.

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) бэйэтин төрүттэммит, үлэлээбит, ситиспит историята баай. Үйэ чиэппэрэ кэм — Ил Түмэн, саха саҥа парламентаризмын историята саҕаламмыт — баара-суоҕа бастакы сүһүөх кэмэ буолар. Ил Түмэн өссө инники охсуһуулардаах, кыайыылардаах, ситиһиилэрдээх, ол быһыытынан кэлэр кэмҥэ инникилээх историялаах саха норуотун барылаамана буолар.

Климент Иванов,

 Саха АССР 10-с, 11-с уонна 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, СӨ 1-кы, 2-с уонна 3-с ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутаата, СӨ Бочуоттаах

кырасданьыына