Инникитин депутаттарга уруок буоларын курдук

“Историяны токурутар сыыһа”, — диэн кэпсээнин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин ХII, Саха АССР Х, ХI, Саха ССР ХII, Ил Түмэн I, II, III ыҥырыыларын депутата Климент Егорович Иванов саҕалаата.

Үрдүкү Сэбиэт үлэтин салҕааччы

— Климент Егорович, ити өрөспүүбүлүкэбит парламентаризмын историятыгар сыһыаран эттэҕин?

— Оннук. Историяны суруйууга, сырдатыыга көтүмэхтик сыһыаннаһар табыллыбат. Бу туһунан хас даҕаны ыстатыйаны суруйан турардаахпыт.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр тосту уларыйыылаах бөдөҥ суолталаах икки история кэрдиис кэмэ баарын бэлиэтиибин. Ол курдук, 1922 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Саха сиригэр автономия былааһа олохтоммута. Былатыан Ойуунускайдаах, Максим Аммосовтаах, Исидор Бараховтаах туруулаһыыларынан хаһан даҕаны буолбатах судаарыстыбаннас, өрөспүүбүлүкэ үөскээбитэ. Үүнүү-сайдыы суолугар үктэммиппит.

Итини тэҥэ ааспыты анааран, ырыҥалаан көрдөххө, 1990 сылтан саҕалаан өрөспүүбүлүкэбитигэр олохпут оҥкула төрдүттэн уларыйар кэмэ үүммүтэ. Бу сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр норуокка киэҥник дьүүллэһии түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларация ылыллыбыта. 1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр ити суолталаах докумуоҥҥа олоҕуран, Үрдүкү Сэбиэт депутаттара өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун — Конституцияны ылыммыппыт. Ол кэнниттэн Саха сирин аныгылыы сайыннарар, ырыынак сыһыаннаһыыларын суолунан барар соруктаах саҥа сокуоннар ылыллыбыттара. Урукку өттүгэр суох правовой-демократическай өрөспүүбүлүкэ баар буолбута.

Холобурга аҕаллахха, французтар бэйэлэрин историяларын улам-улам сайдан испит суолларынан түөрт өрөспүүбүлүкэҕэ хайыталлар. Кинилэр улуу түгэннэринэн олору эрэ билинэллэр.

Тус бэйэм үөһэ этэн аһарбытым курдук, Саха сиригэр тосту уларыйыылары аҕалбыт икки бэлиэ кэрдиис кэми билинэбин. Бастакынан, социалистическай өрөспүүбүлүкэни. Иккиһинэн, 1990-нус сылларга тэриллибит правовой-демократическай суолунан-ииһинэн олорор, сайдар өрөспүүбүлүкэни. Атыттар эрэдэбиэй история көстүүлэрэ, түгэннэрэ буолаллар.

Итиннэ Ил Түмэн тэриллиитэ эмиэ киирсэр. Кинини Саха ССР ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ төрөппүтэ. Ол курдук, Үрдүкү Сэбиэт бүтэһик сессиятыгар «Саҥа парламент туһунан концепция» уурааҕын ылыммыта. Тустаах докумуоҥҥа парламент хайдах тутуллаах буолуохтааҕа, үлэлиэхтээҕэ толору суруллубута. Онно «саҥа тэриллэр парламент ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт үлэтин салҕааччы» диэн сурулла сылдьар.

Саҥа тэриллибит Ил Түмэн тустаах ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт үлэтин салҕаабыта. 1990 сыллаахха Саха сирин историятыгар аан бастаан өрөспүүбүлүкэ ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин быыбара демократическай альтернативалаах төрүккэ олоҕуран ыытыллыбыта. Кандидаттар икки ардыларыгар улахан киирсии, илин-кэлин түсүһүү буолбута. Ол түмүгэр чулууттан чулуулар, интеллигенция сүөгэйэ-сүмэтэ депутатынан талыллыбыттара. Бастайааннай хамыыһыйалар бэрэссэдээтэллэрэ, уон сэттэ киһи босхоломмут, идэтийбит төрүккэ олоҕуран үлэлээбиттэрэ. Онон 1990 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбитигэр саҥа парламентаризм төрүттэммитэ диир толору бырааптаахпыт.

Төһө даҕаны чаҕылхай историческай кэмнэргэ син биир итэҕэстэр хайаан да баар буолааччылар. Ол курдук, Саха ССР ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтигэр уонна Ил Түмэн бастакы, иккис ыҥырыыларыгар депутаттар эмоцияҕа, биллэ-көстө сатыыр (популистскай) ньымаҕа охтуулара сүрдээх күүстээҕэ.

Дьоһуннук салҕаабыта эрээри

— Ил Түмэн бастакы ыҥырыытын туһунан ахтан ааһыаҥ дуо?

— Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бастакы ыҥырыыта ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт ыыппыт үлэтин, дьыалатын олус диэн үчүгэйдик салҕаабыта.

Саҥа экономическай сыһыанна­һыыларга, саҥалыы ырыынак сыһыанна­һыыларыгар киирэн үлэлииргэ көмөлө­һөр, саҥа судаарыстыбаннаһы тэрийии боппуруостарыгар сүрдээх элбэх дьоһун сокуоннар уонна уураахтар ылыллыбыттара. Эмиэ чулууттан чулуу дьон норуот депутаттарынан талыллыбыттара.

Манна мин араас политическай событиеларга түбэһэ сылдьыбыт аҕа саастаах киһи буоларбынан сибээстээн, санаабын аһаҕастык этиэхпин баҕарабын. Төһө даҕаны чаҕылхай историческай кэмнэргэ син биир итэҕэстэр хайаан да баар буолааччылар. Ол курдук, Саха ССР ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтигэр уонна Ил Түмэн бастакы, иккис ыҥырыыларыгар депутаттар эмоцияҕа, биллэ-көстө сатыыр (популистскай) ньымаҕа охтуулара сүрдээх күүстээҕэ. Сорох ардыгар итиннэ үлүһүйэннэр,  быыбардааччыларын интэриэстэрин көрөллөрүн умнан кэбиһэллэрэ. Ол — улахан алҕаспыт этэ. Дьиҥнээх норуот итэҕэллээҕэ тус бэйэтин интэриэһинэн буолбакка, быыбардааччыларын интэриэстэринэн салайтарыахтаах.

— Популизмҥа охтууга демократия, көҥүл тыына эмискэ кэлиитэ төрүөтүнэн буоллахтара…

— Оннук. Көҥүл олох, демократия кэлэн, төлө барыы баара.

Туохха сыыстарбыттарай?

— Климент Егорович, оччотооҕу депутаттар ол туохха сыыстарбыттарай?

— 1992 сыллаахха ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун биир ыстатыйатыгар олохтоох бэйэни салайыныы туһунан этиллэ сылдьарын үрдүнэн, «урукку курдук тутар партия суох» диэн матыыптааннар, итини олоххо киллэрбэтэхтэрэ.

Биллэрин курдук, 2003 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбит дойдуга биир бүтэһигинэн (Чечня эрэ иннинэ) улуустар, оттон 2005 сыллаахха нэһилиэктэр таһымнарыгар олохтоох салайыныыга киирбитэ.  

Итиннэ кэмигэр кыайан дьаһам­маккабыт, нэһилиэнньэ актыыбынаһын үрдэтиигэ, олохтоох салайыныы бириин­­сип­тэрин олохтооһуҥҥа элбэ­ҕи сүтэрбиппит. Онон ырыынак сыһыанна­һыыларыгар киирэрбитигэр үгүс мэһэйдэри көрсүбүппүт. Ил Түмэн бастакы ыҥырыытын биир улахан алҕаһа — ити.

Сир боппуруоһугар эмиэ сыыстарыы баара. Тустаах боппуруос өрөспүүбүлүкэ Президенин Михаил Николаев эрэ күүстээх политическай санаатынан салайтаран, анал Ыйааҕынан быһаарыллыбыта. Кини итиннэ мөлтөөн-ахсаан биэрбитэ буоллар, балаһыанньа өссө уустук буолуох этэ.

Ил Түмэн иккис ыҥырыытын биир бөдөҥ алҕаһынан өрөспүүбүлүкэни ньиэп-гаас бырамыысыланнаһыттан матарбыта буолар. Ити сыыстарыы экономикабытыгар улахан охсууну оҥордо.   Билигин биһиги итиннэ сыстар кыахпыт суох. Холобурга аҕаллахха, өрөспүүбүлүкэбитигэр үлэлии-хамсыы олорор «Сургутнефтегаз» хампаанньа дойду судаарыстыбаннай бюджетыгар сылга 100 млрд солк. үбү-харчыны киллэрэр. Оттон өрөспүүбүлүкэбит бюджетыгар – 10 млрд солкуобайы. Оччолорго Талакаан ньиэптээх сирин бас билиигэ өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын өйөбүлүн туһунан сокуону ылыммыппыт буоллар, билигин хартыына олох атын буолуох этэ. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Татарстан, Башкортостан, Чечня курдук ньиэп-гаас салаалара баар буолуох этилэр. Ити ааттаталаабыт өрөспүүбүлүкэлэрбэр бу салааттан бюджеттарыгар үгүс үп-харчы киирэ турар. Биһиэхэ оннук суох.

Маннык өрөспүүбүлүкэбит оло­ҕор-дьаһаҕар охсуулаах алҕастары таһаарбыппытын билиниэх тустаахпыт. Тоҕо? Инникитин үлэлиир Ил Түмэн депутаттарыгар көмө, уруок буолуох тустаах. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, парламентарийдар норуот, өрөспүүбүлүкэ интэриэһинэн салайтаран үлэлиэхтээхтэр. Тус интэриэстэрин умнуох тустаахтар.

Кистэл буолбатах, бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн толоруулаах былааһы кытта киирсэн, утарыта туран, үгүс көмүс бириэмэлэрин сүтэрбиттэрэ. Биир сүбэнэн үлэлээбиттэрэ буоллар, ити алҕастар таһаарыллыа суох этилэр.

— Дьон-сэргэ Ил Түмэн кэлиҥҥи ыҥырыыларын депутаттарын «истигэннэр» диэн сирэй-харах анньаллара баар суол.

— Сокуону оҥорор уонна толоруулаах былаас биир сүбэнэн-аманан норуот туһугар үлэлээтэхтэринэ эрэ, ситиһии, кыайыы уонна түмүк кэлэр. Тыл-тылга киирсибэт, утарыта турар буоллахтарына, нэһилиэнньэҕэ, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан охсуулаах буолар. Итини былаас икки салаата чуолкайдык өйдүөхтээх. Ил Түмэн үһүс, төрдүс, бэһис ыҥырыыларын депутаттара ыытар үлэлэригэр-хамнастарыгар сөптөөх суолу-ииһи тутуспуттарын бэлиэтиибин.

Сокуону оҥорор уонна толоруулаах былаас биир сүбэнэн-аманан норуот туһугар үлэлээтэхтэринэ эрэ, ситиһии, кыайыы уонна түмүк кэлэр. Тыл-тылга киирсибэт, утарыта турар буоллахтарына, нэһилиэнньэҕэ, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан охсуулаах буолар.

Аан бастаан — көҥүл тыына

— Климент Егорович, дойдубутугар көҥүл тыына бастаан хаһан биллибитэй?

— 1989 сыллаахха Сэбиэскэй Союз историятыгар аан бастаан ССРС ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин быыбара альтернативалаах төрүккэ олоҕуран ыытыллыбыта. Ол иһин быыбар хампаанньата санааны аһаҕастык, көҥүллүк этиилээх-тыыныылаах, наһаа өрө күүрүүлээхтик барбыта. Ити быыбар аан бастаан норуокка демократия тыынын биллэрбитэ.

Оттон ол иннинэ буолар быыбардарга быыбардааччы 99,9% кыттыыны ылара. Депутакка кандидат альтернативата суох буолара. Бачча ыанньыксыт, бачча тырахтарыыс, бачча сопхуос дириэктэрэ депутаттарынан буолуохтаахтар диэн нуорма быһыллара. Оччолорго демократия, көҥүл тыына, этэргэ дылы, сыта да суоҕа.

Билигин үөһэттэн нуорма диэн суох. Норуот, быыбардааччы кимҥэ, хайа кандидакка санаата сытарынан талар, быыбардыыр.

Онон ССРС ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин съезтэригэр да, сессияларга да депутаттар санааларын аһаҕастык этэллэрэ. Күөх экранынан быһа биэриилэр буолаллара. Дьон ону көрөөрүлэр, депутаттар тугу этэллэрин истээрилэр, телевизортан арахсыбат этилэр. Тустаах ыҥырыылаах дойду Үрдүкү Сэбиэтэ дьоҥҥо көҥүллүк толкуйдуурга, санаатын этэргэ бастакы түөрэҕи түһэрбитэ. Кини аныгы парламентаризм аартыгын арыйбыта. Мин итиннэ депутаттаабыт дьоллоохпун. Норуот итэҕэллээхтэрэ Саха сириттэн уон алтыа этибит. Хомойуох иһин, билигин олортон  тохсуо буолан хааллыбыт. Ол кэмҥэ баар дьон тугу да кэпсээбэтэхтэринэ, суруйан хаалларбатахтарына, история түгэннэрэ умнууга хаалаллар.

Быйыл 2019 сылга ССРС ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ үлэтин саҕалаабыта 30 сылын туолла. Хомолтото баар, ити туһунан көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар тугу да көрдөрбөтүлэр да, суруйбатылар да. Тустаах дойду Үрдүкү Сэбиэтин ыҥырыыта дойду сайдыытыгар бигэ олугу уурсубута, улахан политиканы оҥорбута. Итинэн аныгы дьон историяны кэрдиис кэмнэринэн үчүгэйдик үөрэтэн баран, кэпсиэхтээхтэр-ипсиэхтээхтэр. Этэргэ дылы, тыл барда, бас барда.

Хомойуох иһин, билигин үчүгэй историктар суохтар, Георгий Башарин, Авксентий Мординов, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Софрон Данилов, Далан, Егор Кычкин, Владимир Павлов, уо.д.а. курдук интеллигенция диэн суоҕун кэриэтэ. Ити ааттаталаабыт дьонум уопсастыбаннай санааны үөскэтэллэрэ. Өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы Президенэ Михаил Николаев кинилэри кытта ыкса сибээһи тутуһара.

Билигин өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар оччотооҕу курдук бас-көс дьону түмэн, сүбэнэн-аманан үлэлиир практика олохтоноро буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Итинник үлэ бары өттүнэн сүүйүүлээх уонна барыстаах эрэ буолуо этэ.

— Билиҥҥи Ил Түмэн быыбардарын туһунан туох санаалааххыный?

— Хас биирдии улуус парла­меҥҥа хайаан да бэрэстэбиитэллээх, депутаттаах буолуохтаах. Маны таһынан биир мандааттаах уокуруктартан талыллыбыт эрэ парламентарийдар босхоломмут төрүккэ үлэлиэхтээхтэр.  

— Климент Егорович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА