Киһи киэнэ ньургуна этэ, Ньургун Тимофеев

 

Ил Түмэн үйэ чиэппэрдээх үбүлүөйүгэр өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын сайдыытыгар бэйэтин ураты суолун-ииһин хаалларбыт биллэр судаарыстыбаннай, общественнай деятель Ньургун Тимофеев туһунан суруйары, ахтан-санаан ааһары наадалааҕынан ааҕабын.

 

Парламент хаһыатыгар үлэлии кэлэрбэр кини үһүс ыҥы­рыылаах парламеҥҥа спикердыыра. Кылгас кэм да устата буоллар маннык чулуу салайааччыны, саха интеллигенциятын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлин кытта алтыһан ааспыппыттан астынабын уонна киэн туттабын.

 

Хаһыакка тахсыбыт тиһэх интервьюта

 

Ол курдук, Ньургун Семенович Тимофеевтан иккитэ интервью ылан турардаахпын. Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин түмүктүүр хаһыаппыт анал таһаарыытыгар (2007 сыл, ахсынньыга) уонна парламент 20 сыллаах үбүлүөйүгэр.

Арааһа, Ил Түмэн тэриллибитэ сүүрбэ сылыгар биэрбит интервьютун кини хаһыакка тахсыбыт тиһэх матырыйаалынан ааҕабын (баҕар, сыыһарым буолуо. — Авт.). Ити интервьютун көрдөһөн ылан, төрөөбүт-үөскээбит Намын улууһун «Эҥсиэли» хаһыатыгар бэчээттэппитэ. Сэһэргэһиибитин астыммыт чинчилээҕэ.

Бу суруйуубар күндү ааҕаач­чыларбар Ньургун Тимофеев ити кэпсэтиилэрбэр үллэстибит санааларын кытта быһа тардан билиһиннэриэхпин баҕарабын. Кылгастык, ол эрэн чаҕылхай олоҕу олорон ааспыт чулуу киһибит туһунан урукку өттүгэр истибэтэххитин, билбэтэххитин билиэххитин сөп.

 

Олоҥхо бухатыырын аатын сүгэр

 

Ол курдук, үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин-хамнаһын түмүктүүрүгэр ылбыт интервьюбун: «Киһи инники олоҕо аатыттан улахан тутулуктаах дииллэр. Ньургун Семенович, эн аатыҥ дьылҕаҕар туох эмэ оруоллаах, суолталаах дуо?» — диэн ыйытыыттан саҕалаабытым. Онуоха кини:

— Мин төрүүрүм саҕана сахалыы ааттары оҕолорго бүгүҥҥү курдук, дэлэйдик биэрбэт этилэр. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан табаарыстарым «Боотур» диэн хаадьылаатахтарына, кыйаханарым, хос аат курдук ылынарым. Дьиҥэр, олоҥхо бухатыырын аатын сүгэр туох омсолоох буолуой, төттөрүтүн бочуоттаах, эппиэтинэстээх курдук… Кэлин киэҥ эйгэҕэ тахсан баран, сахалыы аатым саха буоларбын эбии бэлиэтиирин тута билбитим. Атын омук дьоно саҥаралларыгар төһө да уустугун иһин, ааппын кэбэҕэстик өйдүүллэр. Аат киһи майгытыгар, дьылҕатыгар дьайар буоллаҕына, аатым миэхэ туһаны эрэ аҕалара буолуо дии саныыбын. Ньургун диэн үчүгэй, күүстээх аат, — диэн ыйытыыбар хоруйдаабыта.

Ньургун Семенович төрөп­пүттэрэ үс оҕоттон кими да чорбоппокко, тэҥҥэ тутан ииппиттэрин туһунан эппитэ.

— Ийэлээх аҕам учууталлар. Мин — ыал улахан оҕотобун. Ийэм уонна аҕам дьону ытыктыыр, аһыныгас сүрэхтээх, үтүө майгылаах, сиэрдээх дьон буолуҥ диэн ииппиттэрэ. Биһиэхэ иҥэрбит сыаннастара, олоххо көрүүлэрэ куруук биһигини арыаллыыллар, — диэн кэпсээбитэ.

Билэр дьоно кинини дьиҥ чахчы патриотун, төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар, норуотугар күүстээх бэриниилээҕин, үрдүк култууралааҕын бэлиэтииллэр. Бу үтүө хаачыстыбалар киниэхэ оҕо эрдэҕиттэн иҥэриллибиттэрэ ити ыйытыыларга хоруйдарыттан көстөн кэлэр.

 

 

Олохтоох бэйэни салайыныы быраапка базатын күүскэ сайыннарыы усулуобуйатыгар — аҥаардас 2005 сыллаахха бу эйгэҕэ 19 өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылбыппыт. Ил Түмэҥҥэ ылыллыбыт сокуоннар бэйэни салайыныы сүһүөҕэр турарыгар көмө, өйөбүл буолуохтаах­тара.

 

 

Саҥа суолу солуур эрэйдээх эрээри

Ньургун Семеновичтыын кэпсэтиибэр алмаас салаатыгар үлэлээбит кэмин эмиэ таарыйбытым.

— Хара маҥнайгыттан алмааһы «сиикэйдии» хостуу-хостуу, киин диэки курдаттыы утаара эрэ олорбут Саха сирэ күндү тааһы бэйэтэ кырыылыыр уонна ырыынакка батарар буолбута аҥаардас экономическай ситиһии буолбатах — бу толкуй, өй-санаа уларыйыыта. Манна бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев уонна Владимир Петрович Ларионов оруоллара сүҥкэн улахан. Саҥа суолу солуур, биллэн турар, сылаалаах, эриирдээх-мускуурдаах этэ. Ол эрээри сүрдээх өрө көтөҕүллүүлээхтик, дьулуурдаахтык үлэлээн кэлбиппит. Киһи уйана-хатана быһаарыллар сыллара ааспыттара. Бу сыллар мин олоҕум биир чаҕылхай кэрдиис кэмэ буолаллар, — диэн кэпсээбитэ.

Биллэрин курдук, Ньургун Тимофеев алмаас салаатыгар үлэлээбит саха ыччатыттан биир бастакылара буолар. Кини бу эйгэҕэ үлэлээн, киһи, үлэһит, салайааччы быһыытынан күүскэ үүммүтэ-сайдыбыта саарбаҕа суох.

 

Дьоллоох, баартаах дьоммут

 

— Ньургун Семенович, 60-с сыллардаахха төрөөбүт орто саастаах дьону экономическай, политическай уларыйыыларга оҕустарбыт көлүөнэ дии санаабаккын дуо? — диэн ыйыппытым. Ити ыйытыыны  бу көлүөнэ дьон үөрэхпитин бүтэрэн, үлэбитин-хамнаспытын саҕалыыр, ыал буолар, оҕо төрөтөр кэммит ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр, ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар түбэспитин иһин биэрбитим. Онуоха кини:

— Олох оннук буолбатах. Төттөрүтүн, биһиги дьоллоох, баартаах дьоммут. «Саҥа кэм биһиэхэ урусхаллаахтык дьайбыта» диир кыаҕым суох. Төттөрүтүн саҥа кыаҕы биэрбитэ, кынат  үүннэрбитэ.

Сэбиэскэй Союз ыһыллар 1991 сылыгар мин 28 саастаах этим. Өйбүн туппут, идэлээх, үлэлээх, дьиэ кэргэннээх киһи этим. Оччолорго олохпут күннэтэ хас биирдии киһиэхэ, нууччалыы эттэххэ, «шанс» биэрэр этэ. Ким эрэ ону табатык туһанара, оттон ким эрэ — сыыстарара.

Эн ыйытыыҥ, биллэн турар, оруннаах. Уларыта тутуу булкуурдаах сылларыгар оҕустарбыт дьон элбэх. Чуолаан, сааһырбыт көлүөнэ саҥа кэми ыарыылаахтык ылыммыта, — диэн ыйытыыбар кини олус үчүгэй ис хоһоонноохтук хоруйдаабыта.

Кырдьык, айарга-тутарга, айымньылаахтык үлэлииргэ-хам­сыырга кыах бэриллибит, көҥүл кэмигэр үлэлэрин саҕалаабыт дьон үгүстэрэ билигин үлэһит киэнэ бастыҥнара. Ону күн-дьыл ааспытын эрэ кэннэ анааран көрөҕүн.

 

Дойдум дьоно

Биллэрин курдук, Ньургун Тимофеев политикаҕа аан бастаан 2002 сыллаахха кэлбитэ. Ил Түмэн быыбарыгар биир дойдулаахтара, намнар, киниэхэ  куоластарын 71% итэҕэйбиттэрэ.

— Быыбарга дойдум дьо­но миигин сүрдээҕин өйөө­бүттэрэ. Депутат мандаатын итэҕэйбиттэригэр биир дойдулаахтарбар улаханнык махтанабын. Кинилэр эрэллэрин, кэтэһиилэрин төһө чиэстээхтик толорбутум биллэр кэмэ чугаһаата. Норуот депутатын быһыытынан быыбардааччыларбар чугас буоларга кыһанным. Нам сирэ Дьокуускайы кытта хоннохтоһо сытар буолан, куруук дойдубар тахса турабын, дьоммун кытта көрсөбүн, ирэ-хоро кэпсэтэбин, — диэн сэһэргээбитэ.

«Политика эйгэтигэр сыстыыгар норуоттарын туһугар охсуспут биир дойдулаахтарыҥ Максим Аммосов уонна Илья Винокуров сабыдыаллаахтар дуо?» — диэн ыйыппытым.

— Биллэн турар, Аммосов уонна Винокуров курдук саха чулуу уолаттарын кытта биир дойдулаах буоларбытынан биһиги, намнар, киэн туттабыт. Бу дьон олорбут олохторо, үлэлэрэ, норуоттарын туһугар киирсиилэрэ биһиэхэ үтүө холобур буолар. Максим Аммосов олох эдэр сааһыгар Саха сирин өрөспүүбүлүкэ статустаах судаарыстыбаннаһын олохтуурга быһаччы кыттыбыта. Оччолорго бу сүҥкэн ситиһии этэ. Саха бэйэтин омук быһыытынан билиниитэ саҥа таһымҥа тахсыбыта, сайдыыбыт тэтимирбитэ, — диэн хоруйдаабыта.

Кини ити ыйытыыларга хоруйдарыттан төрөөбүт-үөскээбит дойдутун, Намын дьонун-сэргэтин хайдахтаах курдук ытыктыырын, таптыырын көрөбүт.

 

Ил Түмэн Государственнай Дума уонна Федерация Сэбиэтин айылҕа, сир баайын, экологическай хонтуруол боппуруостарын, пенсионнай уонна үлэ сокуоннарын хотугу проблемаларыгар кэмитиэттэрин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээбитэ.

 

 

Киһи киһиттэн үтүөҕэ үөрэниэхтээх

 

Интервью ылар дьоммуттан үксүлэриттэн олоххо учуу­тал­ларын тустарынан ыйыта­лаһааччыбын. Ньургун Семеновичка эмиэ ити ыйытыыны биэрбитим.

— Аан бастакынан Владимир Петрович Ларионовы ааттыыбын. Мин киниэхэ университеты бүтэрээт да, эдэр специалист быһыытынан кэлбитим. Владимир Петрович эдэр дьон сайдалларыгар, бэйэлэрин кыахтарын арыйалларыгар көмө-тирэх буолар ураты дьоҕурдааҕа. Хас биирдии киһиэхэ талаан кыымын таба көрөрө. Дьиҥнээх учуутал, маастар этэ.

Вячеслав Анатольевич Штырову эмиэ бэйэм учууталбынан ааҕабын. Кини «АЛРОСА» президенинэн үлэлии сылдьан, 1996 сыллаахха миигин Москваҕа үлэҕэ ыҥырбыта. Ол кэмтэн ыла билсэбит, ыкса үлэлиибит. Вячеслав Анатольевич дириҥник хорутар стратег, бөлүһүөк, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, киһи быһыытынан олус сиэрдээх. Мин олохпор өссө биир үтүө дьайыылаах киһинэн Михаил Ефимович Николаев буолар.

Тус бэйэм «киһи киһиттэн үтүөҕэ үөрэниэхтээх» диэн бириинсиби тутуһабын. Күннэтэ алтыһар дьоммут, доҕотторбут, оҕолорбут биһигини эмиэ байыталлар, — диэн кини олоххо көрсүбүт үтүө дьонун, учууталларын туһунан ахтыбыта.

Кэлиҥҥи интервьютугар политикаҕа наставнигынан, учууталынан биир дойдулааҕын, Ил Түмэн I уонна II ыҥырыыларын депутатын, Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлин Егор Ларионовы ааҕарын бэлиэтээбитэ.

Сайдыыга олук буолар хапытаал — Киһи

 

Ньургун Семеновичтыын кэпсэтиибэр суверенитет өрөспүүбүлүкэбитигэр туох уларыйыылары аҕалбытын туһунан боппуруоһу эмиэ таарыйбыппыт.

— Биллэн турар, бүгүҥҥү күн үрдэлиттэн суверенитет сылларыгар араастык сыана быһыахха сөп. Аһары баран, оруо маһы ортотунан да саҥарааччылар бааллар. Мин тус санаабар, бу сыллар биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах буоллулар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин статуһа сүрдээх үрдүк таһымҥа бигэргэннэ. Дьон-сэргэ санаата уһугунна. Саҥалыы толкуйдаах, олоххо аныгылыы ураты көрүүлээх көлүөнэ атаҕар турда.

Сайдыыга олук буолар саамай эрэллээх хапытаал — Киһи. Суверенитеты биэрии, регион боломуочуйатын муҥутуурдук күүһүрдүү Россия ырыынакка киирэр быыһык кэмигэр саамай сөптөөх быһаарыныы этэ. Ол эрээри билигин киин былаас күүһүрүүтүн аҥаардастыы сирэр эмиэ табыллыбат. История иэҕиллиитэ, кэм-кэрдии хаамыыта итинник буоллаҕа. Россия курдук баараҕай дойду иннигэр турар сыалы-соругу ырыҥалаатахха, үрдүкү салалта политикатын ис дьиҥэ, былаас туруору тутула тоҕо күүһүрэрэ — барыта өйдөнөр, — диэн кылгастык уонна чуолкайдык быһаарбыта.

 

Саха киһитэ алааһыгар чугас

2007 сылга тыа сириттэн кииҥҥэ көһүү, миграция саамай үгэннээн турар кэмэ. Парламеҥҥа тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах парламент истиилэригэр тыл этээччилэр төрөөбүт сирдэрин дьылҕатыттан долгуйаннар, көмүскэлэрин уутун туттуммат түгэннэрэ бааллара. Онон Ньургун Тимофеевы кытта кэпсэтиибэр тыа сирин, миграция боппуруоһун тумнубатаҕым.

— Тыа сирин сайыннарыыга кэлим уонна көдьүүстээх үлэ барыах тустаах. Билэргит курдук, парламент уонна бырабыыталыстыба уһуннук бииргэ үлэлээммит, тыа сирин сайдыытыгар туһуламмыт анал бырагыраама ылынныбыт. Улахан үлэ барда, мөккүөр да таҕыста. Түмүгэр, олоххо сыһыары тутуллубут, эттээх-сииннээх, дьиҥ-чахчы туһалыыр кыахтаах докумуон бигэргэннэ.

Дьон-сэргэ санаата көтө­ҕүллүөхтээх. Тыа сиригэр, дьиҥэр, көмө көрүллэр. Ол эрээри бу көмөнү көдьүүстээхтик туһаныы кыайа тутуллубат. Үп-харчы тыырыллар ньымата, наадалаах түгэҥҥэ сыппахтык дьаһаныы, сороҕор наҕылыйыы, бытааран биэрии — барыта атахтаһар.

Оттон куоракка көһүүнү ыллахха, бу аан дойду ханнык баҕарар муннугар баар көстүү, урбанизация. Олохпут тэтимирэн, сайдан истэҕин ахсын дьон үөскэ талаһара күүһүрэр. Онно олох да сэргэх, үп-харчы эргиирэ да киэҥ, үлэ да көстөрө кэбэҕэс буоллаҕа. Ол эрээри саха тыатын сирэ кураанахтаныа дии санаабаппын. Саха киһитэ хаһан баҕарар алааһыгар чугас. Билигин даҕаны тыаҕа талаһар эдэр дьон бааллар. Биллэн турар, урукку курдук күргүөмүнэн буолбатах.

Мантан ылата тыаҕа үлэһит илиигэ наадыйыы аҕыйаан иһиэҕэ. Хара үлэ механизированнай буолуо турдаҕа. Онон тыа сиригэр хайаатар да элбэх киһи олоруохтаах диэн санаа аныгы олох ирдэбилигэр соччо сөп түбэспэт.

Тыаҕа дьон олохсуйарыгар табыгастаах усулуобуйа үөскээтэҕинэ, быһыы-майгы уларыйыа. Билигин үлэ ыытыллар — газ, уу ситимнэрэ тардыллаллар. Мин санаабар, олорор дьиэ толору хааччыллыылаах тутуутун кыайдахха, тыаҕа олох хаачыстыбата биллэрдик тупсуо этэ. Манна анал бырагыраама, үп көрүллэрэ наада, — диэн эппитэ.

 

Олохтоох салайыныы төрүттэнэр кэмигэр

 

Ити Ньургун Тимофеевтыын уон икки сыл анараа өттүгэр кэпсэтиибититтэн, аны 2014 сыллаахха сэһэргэһиибитигэр көһүөх. Манна сүнньүнэн үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн уонна, уопсайынан, өрөспүүбүлүкэ парламенын үлэтин таарыйбыппыт.

Ил Түмэн үһүс ыҥы­рыыта үлэлиир кэмигэр өрөспүүбү­лүкэҕэ олохтоох бэйэни салайыныы саҥардыы киирбитэ. Оччолорго парламент ити хайысхаҕа дьону-сэргэни кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээбитэ. Онон кэпсэтиибитигэр тустаах боппуруоһу таарыйбыппыт.

— 2005 сыллаахха ыам ыйыгар буолбут пленарнай мунньахха коллегаларым миигин Ил Түмэн спикерынан талалларыгар, саҥа тэриллибит нэһилиэктэр — муниципалитеттар баһылыктарын уонна депутаттарын быыбардарын туһунан сокуоннар ылыллыбыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэк таһымыгар олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын олохтооһуҥҥа старт бэриллибитэ. Мин бастакы быһаарыныыларбыттан биирдэстэринэн, алтынньы 16 күнүгэр ити таһымҥа анаммыт бастакы быыбары ыытыыга кыттыы туһунан дьаһал буолбута. Балаһыанньа уустуга, билиҥҥи курдук дьон актыыбынайдара суоҕа. Депутаттар сайыҥҥы ыйдарга бэйэлэрин быыбардыыр уокуруктарыгар тиийэннэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ реформа ис хоһоонун быһаарбыттара, улахан методическай көмөнү оҥорбуттара.

Парламент быыбар да кэнниттэн салгыы олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын кытта үлэлээбитэ. Миэстэтигэр бэрэстэбиитэллээх уорганнары кытта ыкса ситимнээх үлэни бастакы нүөмэрдээх сорук быһыытынан туруорбуппут. Оччолорго 400-чэ олохтоох сүбэ олохтоммута, олорго 4,5 тыһыынча депутат талыллыбыта. Олохтоох бэйэни салайыныы быраапка базатын күүскэ сайыннарыы усулуобуйатыгар — аҥаардас 2005 сыллаахха бу эйгэҕэ 19 өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылбыппыт. Ил Түмэҥҥэ ылыллыбыт сокуоннар бэйэни салайыныы сүһүөҕэр турарыгар көмө, өйөбүл буолуохтаахтара.

Өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар уонна куораттарыгар парламент көһө сылдьар тэрээһиннэрэ — Сэбиэт уонна сис кэмитиэттэр мунньахтара, парламент истиилэрэ буолбуттара. Хас биирдии көһө сылдьар тэрээһиҥҥэ быраап боппуруостарыгар методическай семинардар, депутаттарга уонна специалистарга үөрэхтэр ыытыллыбыттара. Ити үлэлэри парламент олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар  сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Горохов сүрүннээбитэ. Ил Түмэн аппараатын иһинэн  муниципальнай сэбиэттэри кытта үлэҕэ отдел тэриллибитэ. Бу отделы Надежда Атласова салайбыта. Кинилэр тэрээһин үлэтинэн дьарыктаммыттара.

2006 сыллаахха от ыйыгар Ил Түмэн иһинэн өрөспүүбүлүкэ олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын салайааччыларыгар анаан тэриллибит Сэбиэт көдьүүстээхтик үлэлээбитэ. Оччолорго парламенынан бигэргэтиллэр бэйэни салайыныы сокуоннарын базата, госпрограммалар ити Сэбиэт киллэрэр этиилэрин кытта сүбэ кэнниттэн эрэ ылыллаллара.

Парламент бэһис ыҥы­рыыта ааспыт сыл сэтинньитигэр Ил Түмэн иһинэн олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын бэрэссэдээтэллэрин Сэбиэтин хаттаан тэрийии туһунан быһаарыныыта олус сөптөөх. Ити олохтоох бэйэни салайыныы систиэмэтигэр бөдөҥ реформалар бэлэмнэнэр кэмнэригэр ордук актуальнай, — диэн Ньургун Семенович кэпсээбитэ.

Уларыйыыларга түбэспит ыҥырыы

 

Биллэрин курдук, Ил Түмэн үһүс ыҥырыыта дойдуга араас таһымнаах реформалар барар кэмнэригэр түбэспитэ. Ньургун Семеновичка уларыйыыларга сыһыаннаах ыйытыыны биэрбитим. Онуоха кини:

— Кырдьык, парламент үһүс ыҥырыыта олохтоох бэйэни салайыныы реформаларын таһынан, административнай реформа бара турар кэмигэр үлэлээбитэ. Федеральнай киини кытта бюджет сыһыаннаһыыларын, боломуочуйалары тыырыыны хос көрүү буолбута. Сокуону оҥоруу өттүттэн көрдөххө, барыта олус тэтимнээх этэ. Маннык балаһыанньаҕа толоруулаах былааһы кытта ыкса ситимнээх бииргэ үлэ улахан суолтаны ылара. Бары боппуруостарга биир санааҕа, түмүккэ кэлии наадата тирээбитэ. Итини ситиһии сорох ардыгар парламент сөбүлэҥин биэрдэҕинэ эрэ ситиһиллэрэ. Онно мин билэрим, өрөспүүбүлүкэ президенэ Вячеслав Штыров Ил Түмэни кытта биир сүбэнэн үлэлээһин принциптэрин тутуһарын. Правительство бэрэссэдээтэлэ Егор Борисовы кытта өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар биир фронунан үлэлииргэ толору өйдөһүү баара. Депутатскай куорпус профессионализм да, норуот депутаттарын лидер хаачыстыбаларын да өттүлэринэн хайа баҕарар уустук боппуруостарга быһаарыныылары ыларга бэлэмнэрэ. Үһүс ыҥырыы састаабыгар саҥа Саха сирэ тэриллиитигэр үгүс сыраларын, өйдөрүн-санааларын уурбут дьон бааллара. Ол курдук, Климент Иванов, Зоя Корнилова, Андрей Кривошапкин, Юрий Готовцев, уо.д.а. Кинилэри кытта көдьүүстээх быһаарыныылары ылынарга мэлдьи бэйэҕэ эрэллээх буолуу баара, — диэн ыйытыыбар хардарбыта.

 

 

Екатерина Никитина, Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:
— Ньургун Семенович Тимофеев Саха сирин парламентаризмын историятыгар чаҕылхай суолу-ииһи хаалларбытын бэлиэтиибин. Бастакытынан, кини парламены салайар кэмигэр өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонугар этиллэрин курдук, Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын бэрэстэбиитэллээх, сокуону оҥорор уонна хонтуруоллуур соҕотох уорганын быһыытынан ити ирдэбиллэргэ толору эппиэттиир үлэни ыыппыта. Иккиһинэн, парламент ыытар үлэтигэр-хамнаһыгар үгүс саҥа сүүрээннэр киирбиттэрэ. Ол курдук, улуустарга Ил Түмэн күннэрэ, көһө сылдьар мунньахтар, бырагыраамалары сокуонунан бигэргэтии, общественнай приемнай, депутат силиэстийэтэ, олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта отдел, Ыччат парламена, политическай партиялар фракциялара, сөбүлэҥ хамыыһыйалара, о.д.а. Үсүһүнэн, кини толкуйа уонна былааннара мэлдьи төрөөбүт норуотугар уонна дойдутугар тапталынан, ытыктабылынан сыдьаайаллара.

 

 

Атын регионнар парламеннарын кытта

 

Биллэрин курдук, судаарыстыбаннас үөскээһинэ биһигиттэн бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах буолбатах. Маныаха федеральнай былаас уорганнарын кытта ыкса ситимнээхтик үлэ ирдэниллэр. Ньургун Семеновичтыын кэпсэтиибэр үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн Госдуманы уонна Федерация Сэбиэтин кытта бииргэ үлэлээһинин боппуруоһун таарыйбыппыт.

— Госдума урукку ыҥы­рыыларыгар регионнар киллэрэр барылларын 2% эрэ сокуон буолаллара. Үгүстэрэ Российскай Федерация правительствотын түмүктэрин ылыы түһүмэҕэр «харан» хаалаллара. Парламент үһүс ыҥырыытыгар федеральнай сокуоннары оҥорууга кыттыыга, атын регионнар парламеннарын кытта бииргэ үлэҕэ анаан оробуочай бөлөх тэрийбиппит. Оттон Судаарыстыбаннай Мунньах Сэбиэтэ федеральнай сокуоннар барылларыгар быһаарыныыны ылынар боломуочуйалаах этэ.

«Дальнай Восток уонна Забайкалье» диэн парламентскай ассоциация чэрчитинэн коллегаларбытын кытта сокуон көҕүлээһиннэрин консо­лидациялааһыҥҥа үгүс үлэни ыыппыппыт. Оччолорго, 2005 сыл­лаахха, РФ Президенин полпредын таһымыгар Дальнай Востогы сайыннарыыга стратегическай бырагыраама ылыллара наадатын, бюджет үбүн-харчытын аккумуляциялааһыҥҥа эрэ буолбакка, регион бары ресурсаларын тардар сыалтан корпоративнай, банковскай, страховой хапытаалларга эмиэ Инвестиционнай фонда тэрийии наадатын тустарынан боппуруостары туруорбуппут. Билигин маннык программа ылылынна, баар, оттон инвестиция туһунан боппуруос, хомойуох иһин, аһаҕас турар.

Маны таһынан Ил Түмэн Государственнай Дума уонна Федерация Сэбиэтин айылҕа, сир баайын, экологическай хонтуруол боппуруостарын, пенсионнай уонна үлэ сокуоннарын хотугу проблемаларыгар кэмитиэттэрин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээбитэ. Улахан болҕомто федеральнай сокуоннар көдьүүстээх буолууларын үрдэтии боппуруостарыгар ууруллубута. Кистэл буолбатах, регионнар сокуону оҥорор мунньахтара сүрүннээн «корзинаҕа» үлэлээбиттэрэ.

Биһиги субъектар сокуоннарга көҕүлээһиннэригэр эбии ыйааһын уонна статус биэрэр сыаллаах-соруктаах, Федерация Сэбиэтин нөҥүө Госдумаҕа регионнааҕы сокуон барылларын киллэрии туһунан этии киллэрбиппит. Федеральнай таһымҥа регионнар сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин хамсатыы кыһалҕата урут даҕаны, билигин даҕаны тыын боппуруоһунан хаалар. Онон парламент үһүс ыҥырыытын уопута күн бүгүн суолтатын сүтэрбэт дии саныыбын, — диэн Ньургун Семенович кэпсээбитэ.

Ил Түмэн үһүс ыҥы­рыытын Госдуманы уонна Федерация Сэбиэтин кытта үлэтин саҕалаабыт уопутун парламент бэһис ыҥырыыта таһаарыылаахтык салҕаабытын бэлиэтиибин. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ киллэрбит үгүс сокуоннарын барыллара федеральнай таһымҥа өйөммүттэрэ.

 

* * *

 

Биллэрин курдук, Ньургун Тимофеев Ил Түмэн бэрэссэдээтэллэриттэн саамай эдэрдэрэ буолар. Ол курдук, үөһэ этэн аһарбытым курдук, 2005 сыллаахха 42 сааһыгар өрөспүүбүлүкэ сокуону оҥорор былааһын уорганын уруулун туппута уонна бэриллибит итэҕэли чиэстээхтик толорбута диэн күн бүгүн этэр толору кыахтаахпыт.

 

Людмила НОГОВИЦЫНА