Саҥа парламентаризм хайдах үөскээбитэй?

Биллэрин курдук, 1990 сыл Россияҕа былаас саҥа систиэмэтин олохтооһун, демократияны сайыннарыы, тосту уларыйыылар саҕаламмыт кэминэн ааҕыллар. Ити сыл бэс ыйын 12 күнүгэр РСФСР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыллыбыта.

Икки палааталаах парламент

Оттон 1990 сыллаахха бала­ҕан ыйын 27 күнүгэр норуокка киэҥник дьүүллэһии түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларация ылыммыппыт. Ити Декларацияҕа олоҕуран, 1992 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Төрүт Сокуоммут — Конституция бигэргэтиллибитэ. Эмиэ бу сыл кулун тутар 31 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан, Федеративнай дуогабарга илии баттаспыта. Ити бөдөҥ историческай суолталаах судаарыстыбаннай-политическай докумуоннар саҥа судаарыстыбаннаһы тутуу тирэнэр тирэхтэринэн, бөҕө акылааттарынан буолбуттара.

1994 сыллаахха муус устар 20 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар (Төрүт Сокуонугар) уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэр туһунан» сокуон барыла ылыллыбыта. Ол курдук, Төрүт Сокуон 49 ыстатыйатыгар уларыйыылар киирэн биэрбиттэрэ. Итиннэ тирэҕирэн, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын сокуону оҥорор, хонтуруоллуур үрдүкү бэрэстэбиитэллээх уорганынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) буолбута.

Биллэрин курдук, Ил Түмэн икки палааталааҕа: алларааҥҥы — Бэрэстэбиитэллэр уонна үрдүкү — Өрөспүүбүлүкэ палааталара. Хас биирдии палаата 35 депутаттааҕа. Российскай Федерация Конституцията референдумунан ылыллар күнүгэр-дьылыгар, 1993 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр Ил Түмэн быыбара буолбута. Ити курдук, өрөспүүбүлүкэбитигэр саҥа парламентаризм бастакы суолу-ииһи тэлбитэ.

Саҥа, саҥа курдук этэ, парла­меҥҥа талыллыбыт депутаттар ортолоругар оробуочай кылаас бэрэстэбиитэллэрэ суохтара. Норуот итэҕэллээхтэринэн бары эйгэттэн интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ буолбуттара. Ааҕааччым, Сэбиэскэй тутулга Үрдүкү Сэбиэккэ депутатынан ыанньыксыттар, оробуочайдар талыллалларын билэҕин. Былаас уларыйыытын тэҥэ, өй-санаа уларыйыыта саҕаламмыта мантан эмиэ көстөн кэлэр.

Өрөспүүбүлүкэ сокуоннара барыта Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэрин палаататыгар көрүллэллэрэ уонна ылыллаллара. Оттон Өрөс­пүүбүлүкэ палаатата Бэрэстэбиитэллэр палааталара киллэрбит Конституция, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан уонна үпкэ-харчыга, валютаҕа, кредиккэ сыһыаннаах сокуоннары көрөрө уонна бүтэһиктээх ааҕыыга ылынара.

Чахчы норуот туһа диэн

Саҥа тоҥуу хаарга суолу тэлэр хаһан да чэпчэки буолбат. Өрөспүүбүлүкэ парламенын палааталарын салайарга эппиэтинэс юрист идэлээх дьоҥҥо Афанасий Илларионовка уонна Егор Ларионовка сүктэриллибитэ. Чэпчэкитэ суох, Россия үрдүнэн судаарыстыбаннай тутул сатарыйбыт, киин былаас регионнарга көмөтө суоҕун тэҥэ кэмэ этэ. Өйдүүргүт буолуо, бюджет эйгэтин үлэһиттэрэ хастыы эмэ ый хамнаһа суох олорорго күһэллэллэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун сокуонунан көмүскээһин кэскиллээх үлэтэ саҕаламмытынан барбыта. Ил Түмэн бастакы ыҥырыыта доруобуйа харыстабылын, үөрэҕирии, социальнай, ыччат эйгэлэригэр, о.д.а. барыта 97 сокуону ылыммыта. Ол курдук, дойдуга биир бастакынан «Учуутал туһунан», «Үөрэхтээһин туһунан», «Тыа сиринээҕи үөрэх тэрилтэлэригэр судаарыстыба өйөбүлүн туһунан», о.д.а. сокуоннары өрөспүүбүлүкэбит парламена ылыммыта.

Норуокка мэлдьи тирэҕирэр, норуот истиҥ өйөбүлүн ылар эрэ буоллаҕына, былаас күүһүрэрин умнуо суохтаахпыт. Былааска итэҕэл, ытыктабыл кэлиитин кистэлэҥэ итиннэ сытар. Итинтэн атын ырысыап манна суох. Оччолорго Ил Түмэн бастакы ыҥырыытын депутаттара, өрөспүүбүлүкэ толоруулаах былааһа чахчы дьоммут-сэргэбит туһа диэн патриоттуу санаанан салайтаран үлэлээбиттэрэ.

Норуокка мэлдьи тирэҕирэр, норуот истиҥ өйөбүлүн ылар эрэ буоллаҕына, былаас күүһүрэрин умнуо суохтаахпыт. Былааска итэҕэл, ытыктабыл кэлиитин кистэлэҥэ итиннэ сытар. Итинтэн атын ырысыап манна суох. Оччолорго Ил Түмэн бастакы ыҥырыытын депутаттара, өрөспүүбүлүкэ толоруулаах былааһа чахчы дьоммут-сэргэбит туһа диэн патриоттуу санаанан салайтаран үлэлээбиттэрэ

Дириҥ силистээх-мутуктаах

Туох барыта төрдө-төбөтө, силиһэ-мутуга суох буолбат. Арааһа, биһиги, сахалар, курдук интэриэһинэй дьылҕалаах норуот аҕыйаҕа буолуо. Суверенитеты ылыныыбыт, саҥа судаарыстыбаны тутуубут дириҥ политическай историябытын кытта ыкса ситимнээх. Сахалар политическай историябыт дириҥ диирим оруннаах. Ону туохтан көрөбүтүй?

Дыгын аан бастаан судаарыстыбаны тэрийэргэ холоно сылдьыбыта. Ол кэнниттэн икки үйэ анараа өттүгэр Мазары Бозеков, онтон Соппуруон Сыранов күн ыраахтааҕыга тиийэннэр саха олоҕо чэпчиирин туруорсубуттара. Оттон Сэһэн Ардьакыап өссө 1789 сыллаахха балаҕан ыйын 18 күнүгэр ыраахтааҕыга туттарбыт «Сахалар тустарынан былааныгар» бэйэни салайыныы, суут-сокуон, үөрэҕирии, сири чааһынай бас билии, бурдук ыһыытын, төрөөбүт тыл боппуруостара — барыта баара. Ити барыта политическай ирдэбиллэринэн буолаллар. Кини: «Россия Тихэй акыйааны тутан олоруон баҕарар буоллаҕына, саха олоҕо уйгулаах буолуохтаах, эстиэ суохтаах, сылгытын иитэ олоруохтаах. Саха бэйэтин бэйэтэ дьаһанар эрэ буоллаҕына, бу кыаллар суол», — диэн боппуруоһу хотун императортан туруорсубута. Сэһэн Ардьакыап ыраахтааҕыга сырыыта ситиһиилээх буолбута. Ол курдук, түһээни сотторору ситиспитэ. Кини ити экономическай ситиһиитин таһынан кэлэр көлүөнэҕэ сайдыы бырагырааматын суруйан хаалларбыта. Маны таһынан уобалас кулубатын быыбардыыр гына хотун император Ыйааҕа тахсарын ситиһэр. Ити бырагырааманы Степной Дума олоххо киллэрбитэ.

Дьэ, бу Степной Думаны Саха сирин парламентаризмҥа бастакы уопутунан историктар ааттаабыттара. Дума 1827 сыл тохсунньу 27 күнүгэр (саха омук быһаарыылаах кэмнэригэр күөрэйэн тахса турар сыыппара — 27) тэриллибитэ. Хара маҥнайгыттан быыбар бириинсибигэр олоҕуран, үлэтин саҕалаабыта. Думаҕа сэттэ улуустан сэтээтэл, биир суруксут уонна аҕа баһылык дуоһунастара көрүллүбүтэ. Үс сылга аҕа баһылыгынан биир санаанан Бороҕон улууһун кулубата Иван Емельянович Мигалкин талыллыбыта.

Степной Дума ыыппыт саамай бөдөҥ суолталаах тэрээһининэн, аатырбыт-сураҕырбыт «Сэттэ улуус мунньаҕа» буолар. Ити мунньах Дьокуускайга 1830 сыллаахха от ыйын 3 күнүгэр ыытыллыбыта.

Мунньахха Николай I ыраах­тааҕыга барар дьону быыбардаабыттара уонна онно тиийэн тугу туруорсуохтаахтарын туһунан кэпсэппиттэрэ. Туруорсууларыгар саха интэриэһин көмүскүүр сир боппуруоһун, киһи быраабын көмүскүүр пууннар бааллара. Земскэй сууттан кэлэн икки ый буола-буола ревизиялыылларын тохтотон, уобалас начаалынньыга сылга биирдэ үп дьыалатын бэрэбиэркэлиирин, таһаҕас таһыытын сахаларга биэрэри туруорсубуттар. Балары таһынан туруорсууларыгар Дьокуускайга сахаларга аналлаах кассаны аһыахха диэн пуун баара. Бу кэмҥэ Россияҕа бааннар саҥа аһыллан эрэллэрэ. Саха экономическай өйүн-санаатын сайдыыта мантан эмиэ көстөн кэлэр.

Итинник пууннардаах хадатаайыстыбаны ыраахтааҕы ылыммыта эбитэ буоллар, оччотооҕу саха норуотун политическай да, экономическай да балаһыанньата тупсуох, Степной Дума кыаҕын ылыах этэ.

Степной Дума 1827 саҕалаан, 1838 сылга диэри бэйэтин үлэтин-хамнаһын ыыппыта. 1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал-губернаторын  анал дьаһалынан Саха сирин Степной Думата сабыллыбыта. Бука сэрэйдэххэ, кинилэр Саха сирин олохтоохторун бырааптарын уонна көҥүллэрин көмүскээһиҥҥэ ыыппыт таһымнаах, тэрээһиннээх политикаларын ыраахтааҕы былааһа сөбүлээбэтэх буолуон сөп. Онон өрөспүүбүлүкэбит парламентаризма дириҥ силистээҕин-мутуктааҕын мантан көрөбүт.

Бэлиэ кэрдиис кэмнэр

Саха сирин сокуону оҥо­рор былааһын биир бэлиэ түһүмэҕинэн, 1922 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Саха автономнай социалистическай сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитин кэнниттэн кэлэр кэрдиис кэм буолар. Ол курдук, 1925 сыллаахха кулун тутар 25 күнүгэр Саха сирин Сэбиэттэрин үһүс съеһэ Саха АССР Төрүт Сокуонун ылыммыта. Оттон 1926 сыллаахха алтынньы 11 күнүгэр Киин быыбардыыр хамыыһыйа тэриллибитэ.

Судаарыстыбаннаспыт сайдыытын өссө биир бэлиэ түгэнинэн 1937 сыллаахха кулун тутар 9 күнүгэр Саха АССР саҥа Конституциятын ылыныы буолар.

1957 сылтан саҕалаан 90-с сылларга диэри Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутаттара өрөспүүбүлүкэ бюджетын таһынан норуот хаһаайыстыбатын былаанын көрөллөрө уонна бигэргэтэллэрэ. САССР Үрдүкү Сэбиэтигэр бүтэһик быыбар 1990 сыллаахха кулун тутар 4 күнүгэр ыытыллыбыта.

Номоххо киирбит Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII ыҥырыытын депутаттара 90-с сылларга үөһэ этэн аһарбыт, өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар бөдөҥ суолталаах суверенитет туһунан Декларацияны, саҥа Конституцияны ылыммыттара.

Людмила НОГОВИЦЫНА