Урукку үтүөүгэстэри утумнаан

Муус устар 27 күнүгэр Д.К.Сивцев — Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырыгар икки суолталаах даатаны бэлиэтиир өрөгөйдөөх мунньах буолла. Уопсастыбаннас Өрөспүүбүлүкэ Күнүн уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена төрүттэммитэ 25 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтээтэ.

Тэрээһин саҕаланыыта үгүс эҕэрдэлэр этилиннилэр. РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенкоттан, солбуйааччыта Галина Кареловаттан, РФ Судаарыстыбаннай Думатын  бэрэссэдээтэлин солбуйааччылара Иван Мельниковтан, Ольга Епифановаттан, Госдума депутаттара Валентина Пивненкоттан, Владимир Кашинтан, Галина Данчиковаттан, Федот Тумусовтан уонна РФ үгүс субъектарын парламеннарыттан эҕэрдэ телеграммалар кэлбиттэр.

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэ­дээтэлэ Петр Гоголев эҕэрдэ дакылаатыгар Саха сирэ судаа­рыстыбаннаһын ыларыгар улахан өҥөлөөх саха норуотун чулуу дьонун ааттарын бэлиэтээтэ. “Муус устар 27 күнэ Саха сирин олохтоохторугар улахан даата. 70 сылынан араастаһан Саха сирин историятыгар икки суолталаах событие буолбута. Бүтүн Сойуустааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт Президиумун 1922 сыл муус устар 27 күнүнээҕи уурааҕынан Саха сирэ автономнай өрөспүүбүлүкэ буолбута, Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Степан Аржаков, Исидор Барахов Саха сирэ автономнай буоларыгар уустук кэмҥэ дьулуурдаахтык турууласпыттара. Бу күн Саха сирин олохтоохторо өссө биир бэлиэ түгэни уруйдууллар — СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) төрүттэммитэ 25 сылын бэлиэтиир. 1993 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр РФ саҥа  Конституциятын ылынар туһунан бүтүн норуот референдума буолбута. Бу күн икки палааталаах парламент олохтоммута. Ол иннинэ САССР Үрдүкү Сэбиэтэ үлэтин тохтотон, СӨ Президенэ парламент уонна СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар (Ил Түмэҥҥэ) быыбар туһунан ыйаахтара тахсыбыта”, — диэн Петр Гоголев иһитиннэриитигэр история чахчыларын аҕалла. Ол курдук, саҥа олохтоммут өрөспүүбүлүкэ парламена икки палаататтан турбут — Бэрэстэбиитэллээх уонна Өрөспүүбүлүкэ палааталарыттан. 1994 сыл тохсунньутугар бастакы бэрэссэдээтэллэринэн Егор Ларионов (Өрөспүүбүлүкэ палаатата) уонна Афанасий Илларионов (Бэрэстэбиитэллэр палааталара) буолбуттара. Спикер Петр Гоголев саҥа тэриллибит парламент депутаттара дойду бэлиитикэтигэр, экономическай тутулугар уларыйыылар буола турар уустук кэмҥэ үлэлэрин саҕалаабыттарын уонна Саха сирин сокуонун, быраабын эйгэтигэр бигэ төрүтү оҥорбуттарын бэлиэтээтэ.

Петр Гоголев бу курдук бары ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтигэр тохтоон, ханнык хайысханан үлэ ыытыллыбытын санатта. Ол кэрчик кэмнэри биир түгэн холбуура көстөр — Саха сирэ экономикатын, социальнай эйгэтин сайдыытыгар правовой төрүт оҥоһуллубут, бюджеты оҥорор бырамыысыланнас салаалара сокуоҥҥа олоҕуран үлэлииллэрэ ситиһиллибит, дойдуга буолбут экономическай кириисис охсуутун мөлтөтөргө үлэ барбыт.

“Биһиги иннибитигэр үлэлээн-хамнаан кэлбит бары ыҥырыы депутаттарыгар махтанан туран, бүгүҥҥү парламентарийдарга кинилэр холобур буолалларын бэлиэтиэм этэ. Ил Түмэн алтыс ыҥырыытыгар саҥа сыаллар-соруктар тураллар. Дойду сайдыытыгар тосхолломмут Национальнай бырайыагы олоххо киллэриигэ күүстээх үлэ барар. Өрөспүүбүлүкэ таһымыгар дьон-сэргэ олоҕун таһымын тупсарарга туһуламмыт “2032 сылга диэри Саха сирин сайдыытын стратегиятын туһунан” сокуон ылынныбыт”.

Спикер Арктика зонатыгар киирсэр оройуоннарга болҕомто ууруллуоҕун, сир баайын хостооччулары кытары үлэҕэ экология боппуруоһа бастакынан туруоҕун, доруобуйа харыстабыла, демография, тыа хаһаайыстыбата сайдыыларыгар туһуламмыт үлэ барыаҕын туһунан эттэ. Ону кытта алтыс ыҥырыы хонтуруоллуур үлэтин күүһүрдүөҕүн бэлиэтээтэ. “Парламент хонтуруоллуур кэмитиэтэ өрөспүүбүлүкэ сокуона олоххо киирэрин кэтиир үлэтигэр улахан болҕомто уурулунна”, — диэн эттэ.

Үөрүүлээх мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев бырааһынньыгынан дьонун-сэргэтин эҕэрдэлээтэ. Кини САССР төрүтэммитэ 100 сылын өрөгөйдөөн көрсөрбүт 3 сыл хаалбытын бэлиэтээн туран, өрөспүүбүлүкэ ситиһиилэрин уонна инники былааннарын кэпсээтэ. “Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “АЛРОСА” хампаанньаны кытта Саха АССР 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө холбоһуктаах “Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар 100 алмаас” диэн бырайыак киллэрдэ. Бөдөҥ алмаастарга саха норуотун чулуу дьонун ааттара иҥэриллиэҕэ. Ол курдук бу соторутааҕыта булуллубут 118 караттаах алмааска Анемподист Софронов — Алампа аата иҥэрилиннэ. Маны таһынан эмиэ үбүлүөйдээх даатаны көрсө Саха сирин култууратын көрдөрөр баараҕай эбийиэк тутуллуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар  Искусство уонна эпос Арктическай киинин тутарга соруктаатым. 30 тыһ. кв. м иэннээх дьиэҕэ Судаарыстыбаннай филармония, Олоҥхо тыйаатыра, П.А Ойуунускай аатынан Саха тыйаатыра киириэхтэрэ. Бу баараҕай тутуу инники көлүөнэбит туһугар сомоҕолоһон үлэлэһиибит символынан буолуоҕа”, — диэтэ.

Истиҥ эҕэрдэ тылларын кэлии ыалдьыт — Бурятия Өрөс­пүүбүлүкэтин Народнай Хуралын бэрэссэдээтэлэ Владимир Павлов үрдүк трибунаттан тиэртэ. Кини эҕэрдэтин уу сахалыы эттэ. “Саха сирэ баай айылҕалаах дойду. Соруктаахтык, дьулуурдаахтык үлэлиигит. Арассыыйа, Уһук  Илин сайдыытыгар Саха сирэ улахан кылаатын киллэрэр”, — диэн эттэ. Владимир Павлов саха дьоно үгэстэрин, култуураларын харыстаан илдьэ сылдьалларын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена РФ субъектарын ортолоругар биир ытыктанар парламент буоларын бэлиэтээтэ. “Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин Народнай Хурала Ил Түмэни кытта үлэлэһиигэ улахан болҕомтотун уурар.  Сотору кэминэн бииргэ үлэлэһэр туһунан саҥа түһэрсиэхтээх сөбүлэһиибит парламеннар икки ардыларынааҕы сибээһи бөҕөргөтүөҕэ”, — диэтэ.

Үрдүк трибунаттан эҕэрдэ тыллары РФ Федеральнай Мун­ньаҕын Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Александр Акимов эттэ. “Өрөспүүбүлүкэ парламенын 25 сыллаах үлэтин устата норуот депутаттара өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ. Тирэхтээх сокуон базатын оҥорон кэллилэр. Олохтоох салайыныыга ситиһиилээхтик киирбиппит, регион сайдыытын түстүүр сүрүн бырагыраамалар ылыллыбыттара. Бүгүн парламент федеральнай былаас уорганнарын кытары үлэ саҥа таһымыгар тахсар. Ол түмүгүнэн нацбырайыактары олоххо киллэрэр сокуоннар көҕүлэнэн киириэхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан киирэр этиилэри РФ Бырабыыталыстыбата өйүүр”, — диэн Александр Акимов бэлиэтээтэ.

Үөрүүлээх мунньах наҕа­раада туттарыынан уонна кэнсиэринэн түмүктэннэ. Үрдүкү наҕараадаларынан өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кылааты киллэрбит дьон бэлиэтэннилэр.  “Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламентаризмыгар кылаат иһин” түөскэ иилинэр бэлиэнэн II ыҥырыылаах Ил Түмэн Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ, III ыҥырыы депутата Василий Филиппов, X, XI, XII ыҥырыылаах Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутата, I, II ыҥырыылаах Ил Түмэн депутата Артур Алексеев, V ыҥырыылаах СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев, III ыҥырыылаах СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн)  бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Екатерина Никитина, III ыҥырыылаах СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн)  аппараатын салайааччыта Мария Антонова наҕараадаланнылар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтүүгэ кылаатын иһин уонна СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) төрүттэммитэ 25 сылыгар Парламент бочуоттаах грамоталарынан II ыҥырыылаах Ил Түмэн депутата Вячеслав Александров,  СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, V ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Ольга Балабкина наҕараадаланнылар, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин махтал суругун V, VI ыҥырыылаах СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын депутата Александр Кошуков ылла.  “СӨ бочуоттаах гражданина” аат Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитигэр Аркадий Алексеевка иҥэрилиннэ, “Хотугу сулус” уордьан СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитигэр Владимир Михайловка туттарылынна.

Э5эрдэбитин тиэрдэбит

САССР норуотун хаһаайыс­тыбатын үтүөлээх үлэһитэ Прас­ковья Федорова:
— Мин Х, ХI ыҥырыылаах Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан этим. Кэм-кэрдии уларыйарын кытары судаарыстыбабыт тутула эмиэ уларыйар. Ол эрэн барыбытын биир ситимниир – оччотооҕу да, бүгүҥҥү да депутаттар төрөөбүт дойдуларын сайдыытын туһугар үлэлииллэр. Ил Түмэн 25 сыллаах үбүлүөйүнэн норуот талбыт дьонун эҕэрдэлиибин.

СӨ II, III, IV ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутаата Зоя Корнилова:
— Ханнык баҕарар ыҥырыы үлэтин сыала-соруга уларыйан иһэр. Ол сыал-сорук ол кэмҥэ сатыылаабыт кыһалҕатыттан сиэттэрэн туруоруллар. Онон кыһалҕаны уонна сыалы-соругу дьүөрэлии тутан үлэлиэххэ наада, кыах тиийэринэн. Аныгы кэмҥэ олох тэтимэ түргэнэ тэлэбиисэр биэриитин хартыынатын курдук уларыйар. Ону кытта ирдэбиллэр уларыйаллар, онно атах үктэһэн иһиэххэ наада, эбиитин өтө көрөр наада. Оттон судаарыстыбаннас диэн тыл суолтатын дириҥник өйдүөх тустаахпыт. Холобур, миграннар буруйу оҥорбуттарын утаран эр дьоннорбут миитиннээбиттэриттэн астыммытым. Туох да күүс өттүнэн өттөйүүтэ суох норуот позициятын көрдөрбүттэрэ. Билигин сомоҕолоһууга уонна иллээх-эйэлээх буоларга дьулуһуохтаахпыт. Билиҥҥи бутуурдаах кэмҥэ муударай, дьулуурдаах, толкуйдаах буоларга кыһаллыахтаахпыт.Тылбытын, култуурабытын сүтэрбэт курдук. Урукку-хойукку үлэлээбит, билигин үлэлии сылдьар депутаттары истиҥник эҕэрдэлиибин. Норуот итэҕэйэн талбыт дьоно, кинилэр эрэллэрин түһэн биэрбэт курдук үлэлээҥ-хамнааҥ!

III ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Екатерина Никитина:
— Саха сирин историятыгар буолбут икки улахан суолталаах даатаны олус үчүгэйдик бэлиэтээтибит. Норуот депутаттара үйэ чиэппэрин усталаах-туоратыгар олус таһаарыылаахтык үлэлээн кэллилэр. Ол эрэн бүгүн үлэлии сылдьар барылаамаҥҥа баҕа санаа быһыы­тынан маннык аҕыйах тыллары этиэм этэ. Ил Түмэн судаа­рыстыбаннай бырагыраамалары бигэргэтэр боломуочуйатын төнүннэриэн наада. Ыпсыыта кыттыбат дьыала тахсан кэлэр: бюджет бырагыраамалаах-тус сыаллаах ньыманан таҥыллар. Барылааман бюджеты бигэргэтэр, оттон бырагыраамаҕа сыстыбат. Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр хонтуруоллуур функциятын хаттаан бойобуой бэлэмҥэ тутуон наада.

II, III уонна IV ыҥырыылаах Ил Түмэн депутата Альбина Поисеева:
— Ил Түмэн былаас биир сүрүн уорганынан буолар. Ол аата биһиги судаарыстыбаннастаахпытын туоһулуур. 25 сыл анараа өттүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ үлэтин тохтоппута, ол оннугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки палааталаах парламена баар буолбута. Ол эрэн Саха АССР үлэтин уопутун умнубатахтара, киэр илгибэтэхтэрэ. Утумнаах үлэ түмүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуоннара оҥоһуллубуттара. Мин үлэлиирим саҕана СӨ Конституциятын уонна өрөспүүбүлүкэ сокуонун сөп түбэһиннэрии үлэтэ барбыта. Олохтоох салайыныыга көһүүнү оҥорбут улахан сокуоннар ылыныллыбыттара. Биир палааталаах парламеҥҥа көспүппүт. Мин үлэлиирим саҕана СӨ Президенин статуһун бигэргэтиигэ үлэ барбыта. Элбэх үлэ барара, ону биирдэ этэн кэбиспэккин. Оттон бииргэ үлэлии сылдьыбыт коллегаларбын, үлэлии сылдьар депутаттары Арассыыйа парламентаризмын күнүнэн, Ил Түмэн 25 сыллаах үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибин. Таһаарыылаах үлэни баҕарабын!