Санаа күүһүн кынат оҥостон

Бу «Тымыр ыарыылара. Гипертония. Атеросклероз. Инсульт» диэн субу соторутааҕыта бэчээттэммит кинигэ ааптара Г.Ф.Михайлов-Дьул±ан киирии тылларын аҕаллым. Мин, эн, эһиги, баҕарбыппыт-баҕарбатахпыт да иһин, маннык суостаах ааттаах-суоллаах кинигэни таах күдээринэ көрөн кэбиһиэхпит суоҕа. Баар сиригэр түбэстэхпитинэ, булгуччу болҕомтобутун хатыахпыт. Чуолаан саха дьоно, кинигэ биһиэхэ анаан суруллубутун быһыытынан.
Маннык хабааннаах кинигэ ис хоһоонун уратыта күннээҕи дьиҥ олохтон ылыллыбытын таһынан, суруйбут киһи бэйэтин этинэн-хаанынан билбит эрэйин-муҥун, олоҕор тахсыбыт иэдээнин бар дьоҥҥо аһаҕастык тиэрдэ сатыырыгар буолар. Ол эрээри, онтуҥ «ноолоох» буолуон эмиэ сөп. Самнары баттааһыннаах санаа түһүүлээхтик, суланыылаах, үҥсэргээһиннээх майгылаахтык суруллубут буоллаҕына, ааҕааччы кинигэни чахчы ыараханнык ылыныаҕа. Ол иһигэр бэйэтэ ыалдьан баран, өрүһүнэ сатыы сылдьар киһи уйулҕатыгар оҕустарыан да сөп. Аныгы «аһаҕас» үйэҕэ, харчытын төлүүр кыахтаах киһи, хаһаайын буоллаҕа. Бэйэтэ хайдах бооччойбутунан таһаартаран кэбиһиэн эмиэ сөп. Атын өттүнэн, үйэ бу ыарахан ыарыытын охсуутун уонна содулун туһунан чэпчэкитик сүүрдэн-көтүтэн, оҥоро сатаан «оптимистыы» суруйар хайдах да гынан кыаллыа суоҕа.
Ааптар Григорий Михайлов-Дьулҕан табыгастаахтык таҥан, кинигэтин бэлэмнээбитин бэлиэтиэххэ наада. Кээмэйинэн дьоҕус кинигэҕэ кэккэ ыалдьыбыт дьон бэйэлэрин кэпсээннэрэ киирбиттэр. Бу уодаһыннаах ыарыыны кытта охсуһар чулуу эмчиттэр – неврологтар, кардиологтар, терапевтар, реабилитолог, логопед, психолог сүбэлэрэ, ыйыылара-кэрдиилэрэ, баҕа санаалара бааллар. Ааптар Григорий Михайлов тус бэйэтин кэпсээнэ биир бүтүн лоскуйунан буолбакка, уһун кыһыл сурааһын буолан быста-быста, кинигэ саҕаланыаҕыттан түмүктэниэр диэри тилэри барарынан уратыйар.

«Үйэ ыарыытын» туһунан сахалыы суруйуу төһө элбэҕин дуу, аҕыйаҕын дуу туһунан тус бэйэм дьэҥкэтик этэр кыаҕым суох. Оттон ыалдьыбыт киһи бэйэтэ суруйбутун, ол онтун кинигэ оҥорон таһаарбытын бастакытын илиибэр тутабын. Оттон сахалыы маннык суруйуу наадатын уонна туһатын туһунан, куолулуу сатаамыым. Төрөөбүт ийэ тылынан талааннаахтык уонна үчүгэйдик суруллубут туох барыта, сахалыы айылгылаах киһиэхэ, уратытык тиийэрин уонна киирэрин туһунан эттэххэ, ама, сии буолбат ини. Манна сыһыаран эттэххэ, кинигэ ааптара Григорий Михайлов-Дьулҕан олох эдэр сааһыттан оройуонун хаһыатыгар селькордаабыт сүүнэ уопуттаах эбит. Суруйа үөрүйэхтээх киһи тарбаҕын суола биллэр, кинигэ дьулурҕатык ааҕыллар.
Кинигэни хос кэпсиир соругу бэйэбэр туруорумматым быһыытынан, итинник үрдүнэн-аннынан сүүрдэн баран, ааптарга бэйэтигэр ыксалаһа сатыым. Григорий Федотовиһы кытта ааспыт сыллаахха, норуокка «Якутзолото» балыыһата» диэн аатынан биллэр (3 №-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа 1-кы стационара) эмтиир тэрилтэҕэ сытан билсибитим. Аттынааҕы палаатаҕа наар тугу эрэ суруйан кикирийэр киһини бэлиэтии көрөммүн, туох алдьархайдаах «арамаанын төрөтөн» эрэрин туһунан токкоолоспутум. Бэлиэтээн эттэхпинэ, Григорий Федотович бу бүгүҥҥү ахтыллар кинигэтин кытта сыралаһа сылдьар кэмэ этэ.
Григорий төрүт Майа олох­тооҕо. Балтараа саастааҕар ийэтэ өлөн, бэйэтиттэн 8 сыл аҕа эдьиийэ Фенялыын, оччолорго саҥа кэргэннэммит эдэркээн эдьиийдэрэ Александра көрүүтүгэр-харайыытыгар киирэллэр. Февронья Федотовна билигин Амма Сатаҕайыгар олорор 10 оҕолоох, чахыта киһи-сүөһү төрдө буолбут, сахатын омугар үрдүк үтүөлээх Дьоруой-ийэ. Ииппит-харайбыт улахан эдьиийдэрэ Александра Федотовна эдэрчи сааһыгар олохтон туораабыта.
Гриша тулаайах буолуу аһыы кураххай амтанын толору амсайан улааппыта. Сэбиэскэй кэм муҥутаан турдаҕына, олох-дьаһах көммүтүн кэннэ (1952 с.) төрөөбүт киһи быһыытынан, оскуола кэнниттэн салгыы үөрэниэн сөп этэ. Оччотооҕу сэбиэскэй систиэмэ ону холкутук хааччыйар кыахтааҕа. Ол эрэн, тулаайах оҕо уйан уйулҕата, чараас ис кута диэн баар эбээт. Күтүөтэ Петр Гаврильевич: «Гриша, эн эрдэ кэргэннэнэр, дьиэ-уот тэринэр туһунан толкуйдан», — диэн сүбэлиирэ. 19 саастаах уол Чурапчыттан төрүттээх иитээччи идэлээх Альбинаны билсэн, санаа хоту ыал буолаллар. Урутаан эттэххэ, Михайловтар 1 уол, 3 кыыс оҕоломмуттара. Бары үлэһит, ыал-күүс, оҕо-уруу дьон. Эһэлээх эбэ 12 сиэннээхтэр. Альбина Гаврильевна 3 №-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа сиэстэрэ-хаһаайкалыыр, түбүк үөһүгэр сылдьар киһи.
Григорий «Сель­хозтехника» оройуоннааҕы холбоһуга курдук улахан тэрилтэҕэ киирэн лоп курдук уон сыл үлэлээбитэ. Манна силиэсэрдиир сүрүн үлэтин таһынан, маҥнайгы сүһүөх хомсомуол тэрилтэтин салайбыта. Бу тэрилтэҕэ хомунньуус баартыйаҕа хандьыдаатынан, онтон чилиэнинэн ылбыттара. Эмиэ бу тэрилтэҕэ сэттэ араас идэни баһылаабыта.
— 1980 сыллаахха кэргэним игирэ кыргыттары төрөппүтэ, – Григорий Федотович оччотооҕу дьоллоох күннэрин санаан кэлэн, сирэйэ-хараҕа сырдаан ылар. – Итэҕэс ыйдаах төрөөннөр, ыйааһыннара быычыкаа, бэйэлэрэ улахан аһаах этилэр. Дьон сүбэлээн, кэргэммэр көмө буолар сыалтан үлэбин уларытарга быһаарыммытым. Биир суукка үлэлээн баран, үс суукка сынньалаҥнаах оройуоннааҕы профессиональнай баһаарынай чааска кэпсэппитим. Бастакы үлэлээбит тэрилтэм ыытар санаата суох этэ. Ол өйдөнөр: үрдүк квалификациялаах оробуочай каадыр уонна хомунньуус быһыытынан өр сылларга сыралаһан, биэбэйдээн да диэххэ сөп, иитэн таһаарбыт киһилэрэ буоллаҕым. Оттон миэхэ эмиэ ыарахан этэ, кэргэним, саҥа төрөөбүт икки кыыһым доруобуйаларын туһугар улаханнык долгуйарым. Оччотооҕу ССКП оройуоннааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ И.Г.Тимофеев өйөбүлүнэн саҥа үлэбэр көс­пүтүм.
Григорий Федотович эрэдэбиэй баһаарынайтан начаалынньыкка үрдэтиллэн, бу тэрилтэтигэр 7 сыл үлэлээбитэ. Салайар баһаарынай чааһын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазатын хаҥатыыга элбэҕи оҥорбута. Кини ханнык эрэ хонтуораттан, түгэҕэ көстүбэт сурук үлэтиттэн кэлбит киһи буолбатах этэ. Өр сыл производствоҕа үлэлээбит уопута, быраактыкалаах билиитэ-көрүүтэ, үлэһиттэрин кытта биир тылы булар дьоҕура кини бэртээхэй салайааччы буолар төрүтүн уурбуттара. 1987 сыллаахха эдэр кэскиллээх салайааччы ДОСААФ оройуоннааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн быыбарданар. Григорий Федотович бу дуоһунаһыгар 2013 сылга диэри, ол аата барыта 26 сыл үлэлээбитэ. Оттон бу уһун сыллар усталарыгар барыта баара – олоххо ситиһии, ыар ыарыы, инбэлииккэ кубулуйуу, эмп тэрилтэлэрин кэрийии…
Эдэр сааһыгар үөрэммэтэҕин ситиһиннэрэн, 1990 сыллаахха СГУ ИФФ-тын кэтэхтэн үөрэнэн, история преподавателэ идэлээх бүтэрэр. Салгыы «амтаһыйан», пед-үнүстүүт профессиональнай үөрэхтээһиҥҥэ салаатыгар киирэн, инсэниэр-педагог дьупулуомун ылар. Бэйэтин дьулуурунан уонна дьаныарынан 46 сааһыгар икки үрдүк үөрэхтэнэр. 4 оҕолоох ыал аҕатыгар, үөрэнии чааһыгар «мастыйан» эрэр мэйиилээх, онуоха эбиитин ыарахан ыарыытын бэлиэлэрэ хайы-үйэ биллитэлээн эрэр киһиэхэ, бука, чэпчэкитэ суохтук ситиһиллибит кирбиилэр буолуохтаахтар.
— Баһаарынайдыыр сылларбар үлэбэр иккитэ оһолломмутум, — диир Григорий Федотович. – Ол түмүгэр бастаан сиһим ыалдьар буолбута, онтон хааным баттааһына тахсар идэлэммитэ. Быраастар сүбэлэринэн, эмтэнэ сатаабытым да, кыайтарбатаҕа. 1998 сыллаахха охсорго оҕустарбытым, тымырдарым бүөлэнэннэр ишемическэй инсульт ылбытым. Тутатына Майа балыыһатыгар киллэрэннэр эмтээбиттэрэ. Күн бэҕэһээ сүүрэ-көтө сылдьыбыт киһи, хамсаабат дүлүҥ мас буолан хаалара, биир тылы кыайан саҥарбат буола тылыҥ чороччу тардара соһутуулаах, соччонон уолутуулаах суол этэ. Киһи куттанан, ыгыллан, ыгылыйан хаалара илэ эбит этэ. Майа балыыһатыттан дьиэбэр тахсарбар ыйааһыным 31 киилэ түһэн, сэниэ эстэн, ол оннугар санаам быдан күүһүрэн, ыарыыны кытта салгыы охсуһар бигэ быґаарыныыны ылыммытым. Куорат тустаах балыыһаларыгар эмтэнэн, атахтарым-илиилэрим хамсыыр, бэйэм хаамар кыахтаммытым.
Кытай Цицикар куоратыгар эмтэммитим улаханнык туһалаабыта. Иннэлээһини, илбийиини, эмтээх оттору туттууну улаханнык баһылаабыт дьыалалара эбит этэ. Кытайтан сиһим токуруйбута, сирэйим аҥаара хаанньайбыта көнөн, хаамарым түргэтээн, кутум-сүрүм бөҕөргөөн кэлбитим.
Григорий Федотович ыарыытын уонна эмтэниитин бары ымпыгар-чымпыгар сиһилии киирэ сатаабаппыт. Ол туһунан кинигэтигэр суруллан сылдьар. Эмтээбит бары быраастарыгар махталын өрүүтүн инники тутан сылдьар. Ону таһынан уһун сыллар усталарыгар эмтэнэригэр көрсөн, билсэн, сүбэлэтэн ааспыт, биир эрэйи көрсүбүт дьонун истиҥ тылынан ахтарын эмиэ сэргии истэҕин. Бэйэтэ ыраас сүрэхтээх, үтүө дууһалаах киһи, атын дьон үчүгэй хаачыстыбатын чорбоччу тутан кэпсэл оҥостооччу.
Дьиҥэр, уодаһыннаах ыарахан ыарыы ааһан-араҕан биэрбэт. Григорий Федотович уонча сыллаахтан ылата аҥаар хараҕа сабыллан хаалыыта – ыарыытын содула. Эрэсиими тутуһар, аһылыгын көрүнэр, элбэхтик хамсана, хаама сатыыр. Эмтэнии чааһыгар, куһаҕан бырааска бэриллибэт «бэйэтэ эмтиэкэ» диэн кини. Охсорго оҕустарбыт ыарахан ыарыһахха саамай абыраллаах, саамай эрэллээх дурдата-хаххата – кини эмчиттэрэ уонна хаан-уруу чугас дьоно буолаллар. Ол туһунан Григорий Федотович төһө баҕарар хатылаан этэ турар кыахтаах.
Арассыыйа бочуоттаах дуонара, РФ үлэтин бэтэрээнэ, Арассыыйа ДОСААФ уопсастыбатын бочуоттаах чилиэнэ, «Үтүөлэрин иһин» уордьанын уонна мэтээллэрин хаһаайына Г.Ф.Михайлов-Дьулҕан – чахчы дьирээ киһи. Төрөөбүт-үөскээбит Майатыгар «Эрэл» диэн ааттаах инбэлииттэри чөллөрүгэр түһэриинэн дьарыктанар кэммиэрчэскэйэ суох автономнай киини үлэлэтэргэ эрэгистирээссийэлэтэн сылдьар. Быйыл кыһын куоракка кыстаан, Эбэ мууһа ыраастанна да дойдутугар тахсан, түбүк үөһүгэр оройунан түһэр соруктаах.
Бу буолбатах дуо, киһи санаатын күүһүн, дьоҥҥо туһалыыр баҕатын ыраас көстүүтэ? Киһи барахсан, Эн сорунуоҥ эрэ кэрэх, кыайбатаҕыҥ диэн суох!