«Халыҥ» сурунаал суолун хайан

Уопсастыбаннай саҥа өй-санаа олохтонуутун булгуччу өрөбөлүүссүйэлии өйдөбүлгэ уонна охсуһууга кытыарар наадата суох. Олох элбэх өрүттээх, араас өҥнөөх-талалаах. Күннээҕи олоххо-дьаһахха уонна биирдиилээн киһиэхэ сыһыаннаахтан саҕалаан, бүтүн уопсастыбаны толкуйдатар, долгутар боппуруостар хаһан баҕарар туран кэлиэхтэрин сөп.

Бэчээт, көрдөрөр-иһи­тиннэрэр тиһиктэр бу маннык балаһыанньаҕа инники күөҥҥэ тахсар буолар этилэр. Бүгүн, ол хаһааҥҥытааҕы эрэ сүүнэ оруоллара, бэркэ тарда эттэххэ, кыччаатар кыччаан, быычыкаа сымнаҕас түү мээчиккэ кубулуйан иһэр. Ол тоҕотун-туохтанын түөргүлэһэ барымыаҕыҥ, ычыкын ойуур иһигэр киирэн, харааччы мунан хаалбыт кэриэтэ буолуохпут.

Саҥа кэм, саҥа быһыы-майгы илдьиттээх, өссө бэриэччиттээх буолар. Экчи сыана биэрэр уонна быһар быраабы бэйэбэр ылыммаппын буолан баран, сахалыы бэчээккэ балачча кэмҥэ үлэлэһэ сылдьар киһи буоларбынан, санаабын этэргэ холонуум. Уларыйыылаах-тэлэрийиилээх саҥа кэмҥэ, сахалыы тыллаах «Сахаада» хаһыат саха дьонугар, саха норуотугар уратылаах миэстэни ылбыта.  Туох-ханнык иннинэ, тыл көҥүлүн туһанан санааны аһаҕастык уонна хорсуннук этиигэ, үөскээбит быһыыны-майгыны, бэлиитикэни быһааран биэриигэ, саҥа былаас хоруупсуйалаах дьайыытын саралааһыҥҥа, саха норуота саҥа кэмҥэ бэйэтин билинэр өйө-санаата сытыырхайыытыгар, «Сахаада» сахалыы тыллаах бэчээт урукку өттүгэр тахса илик үрдэлигэр ыттыбыта.

Историяҕа, култуураҕа, ускуустубаҕа, духуобунаска, бөлүһүөпүйэҕэ, итэҕэлгэ, омук өйүн-санаатын сүрүннээһиҥҥэ идэтийэн сурулла уонна тахса сылдьар «Илин» сурунаалы саҥа кэм биир саастыылааҕынан уонна илдьитинэн ааттыыр кыах толору баар.  М.К. Аммосов аатынан ХИФУ суруналыыстыкаҕа салаатын сэбиэдиссэйэ, “Саха суруйааччыта” ассоциация бэрэссэдээтэлэ Олег Гаврильевич Сидоров – бүгүн хаһыат ыалдьыта.

— Олег, бэйэм санаабар, суруналыыстар куһаҕана суох үгэстэрин тутуһуохха. Ким туга-ханныга, туох дуоһунастааҕа, чыыннааҕа-хааннааҕа кытаанахтык тутуһуллар сэбиэскэй систиэмэҕэ, арай суруналыыстар уонна хомсомуоллар сиэллээбэккэ-кутуруктаабакка, судургутук ааттарынан эрэ ыҥырсар буолар этилэр. Хомсомуоллар, эдэр оҕо дьон, баҕар, буоллун даҕаны. Аны туран, суруналыыстар эрэ, оччоттон баччаҕа диэритин, көстүүмү-хаалтыһы билиммэт, нэлэккэй уолуктаах «униформалаахтар». Эн бүгүн хаалтыстааххын дии.

— Прокопий, сөпкө бэлиэтиигин. Хайа да систиэмэҕэ, суруналыыс аймах бэйэтин эйгэтин иһинээҕи түмсүүтүгэр, дэмэкирээттии, табаарыстыы судургу сыһыан баара, баар буола да туруоҕа дии саныыбын. Оттон хаалтыс туһунан этэр буоллахха, мин бүгүн атын эйгэҕэ эмиэ үлэлиибин. Субу ол үлэбиттэн быһа кэллим. Хаалтыһа, көстүүмэ да суох сылдьыахпын сөп бөҕө буоллаҕа дии. Уопсайынан, итини төбө ыарыыта оҥостубаппын.

— «Илин» сурунаалыҥ тэриллибит остуоруйатыттан кэпсээ эрэ.

— Сурунаалы 1991 сыллаахха «Саха омук» холбоһук Култуура министиэристибэтиниин кыттыгас тэрийбиттэрэ. Мин хара бастакыттан эрэдээктэринэн анаммытым. Кэлин, 1996 сылтан, «Илин» сурунаал эрээдэксийэтэ» аптаныамынай кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ диэн эрэгистирээссийэлэммиппит. Тэрийээччитинэн үлэ кэлэктиибэ буолбута.

— «Илин» диэн туохтан төрүөттэммит аатый? Саҥа кэм сурунаалын кэнсиэпсийэтэ, хайысхата хайдах торумнаммытай?

— Илин, Саха сирин географиялыы балаһыанньатынан, Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи өттө буо­лар. Ил – судаарыстыба, түмсүү суолталаах сүдү тыл. Иитэн-аһатан олорор улуу Өлүөнэ эбэбит аатын кытта ситимниэхпитин эмиэ сөп курдук. Сурунаал кэнсиэпсийэтэ, туруоруммут сыала-соруга – норуот бэйэтин суруллубатах историятыгар интэриэстээх буоларын ситиһии, токурутуллубут чахчыларга саҥалыы хараҕынан көрөн сыһыаннаһыы, омук духуобунай уонна матырыйаалынай култууратын, бөлүһүөпүйэтин, итэҕэлин, өрө тутарын таһынан, ону харыстыыр уонна сайыннарар үгэстэрэ  үөскүүллэригэр олугу охсон биэрии этэ.

Өрөспүүбүлүкэ сүбэрини­тиэтин  өйөөһүҥҥэ уонна күүһүрдүүгэ, Саха сиригэр олорор бары төрүт олохтоох  норуоттар биир сомоҕо түмсүүлэрэ сүрдээх улахан күүс буолар. Оттон оннук түмсүүлээх буолуу уопсай идеологията суох кыайтарбат дьыала. Маны таһынан, уруулуу тыллаах түүр омуктары кытта култуура, литэрэтиирэ сибээстэрин олохтооһуҥҥа үлэлээбиппит. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын Ассамблеятын, Саха кэнгириэһин кытта бииргэ үлэлэспиппит. Ол барыта сурунаалбыт ыстараныыссаларыгар сырдатыллыбыта. Ону таһынан, олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ анал биэриилэри ыытар этибит.

— Сүрүн кэлэктиип хас киһилээх этэй, көмө­лө­һөөч­чүлэргит кимнээх этилэрий?

— Биэс-сэттэ киһиэхэ тиийэ сылдьыбыта. Билигин бэйэбин кытта Лена Захарова, Зоя Петухова уонна Альберт Никаноров бааллар. Суруйааччылар Баһылай Харысхал, Иван Иннокентьев, Александр Семенов уһуннук үлэлэспиттэрэ, редколлегияҕа киирэллэр.  Көмөлөһөөччүлэрбитинэн хаһан да тутайбатахпыт. Наукаҕа сүбэһиттэринэн билигин Е.С.Шишигин, А.А.Борисов буолаллар. Сурунаал уопсастыбаннай сүбэтигэр наука, үөрэх, култуура, ускуустуба, литэрэтиирэ биллиилээх бэрэстэбиитэллэрэ үлэлэһэн ааспыттара. Элбэхтэн аҕыйахтарын ааттаталаатахха, режиссер Андрей Борисов, учуонайдар Егор Алексеев, Василий Иванов, Ульяна Винокурова, суруйааччы Николай Лугинов, худуоһунньук Афанасий Осипов, уопсастыбанньык Владимир Николаев уо.д.а.

— Бэчээккэ барыахтаах матырыйаалы талан, сүүмэрдээн ылар кыах баара дуо? Ити чааһыгар бүгүн хайдаххытый?

— Матырыйаал киириитэ, оччоттон баччаҕа диэри, олох үчүгэй. Саха үөрэҕи баһылаабыт, олоххо-дьаһахха мындыр толкуйдаах, тугу барытын сылыктаан, сыныйан, анааран  өйдүүр мэйиилээх омук буоларын, таһаарар сурунаалбыттан билбитим уонна бигэтик итэҕэйбитим ыраатта. Хаһыат да, сурунаал да ааҕыллымтыа буолуута, суруйар дьонун таһымнарыттан тутулуктаах. «Суруйар дьоно» диэн мин ыстааттаах үлэһиттэрин туһунан эппэппин. Биллэн турар, ол кинилэр «сүрүн мотуор» буолаллар. Хаһыаты, сурунаалы сурутан ааҕарын таһынан өссө толкуйдуур, ырытар, тус бэйэтин санаатын уонна көрүүтүн этэргэ дьулуһуулаах киһи тыла-өһө булгуччу интэриэһинэй буолар. Ордук тыа сиригэр норуоттарын, бэйэлэрин сирдэрин-уоттарын былыргытын-хойуккутун сыыска түһэрбэккэ истэ-билэ, иҥэринэ, өйдүү сылдьар дьүккүөрдээх дьон баар буолар. Бу хаама сылдьар бэлэм кыраайы үөрэтээччилэр, нэһилиэктэрин, улуустарын историятын билээччилэр, тыл уустара, сээркээн сэһэнньиттэр, сир түннүктэрэ — кинилэр буолаллар.

Киирэр кэрэспэдьиэнсийэттэн аккаастанар түбэлтэ баар буоллаҕына, ол төрүөтэ сыччах ис хоһооно, таһыма намыһаҕыттан тутулуктанар. Бэлитиичэскэй сылтах хаһан да туттуллубат.

— Бэйэм санаабар, кэпсэтиибит саамай сүрүнүгэр киириэххэ эрэ. Сурунаалгыт үбүлэниитин уонна тахсыытын туһунан. Мин бэйэбин «Илин» сурунаал эрэллээх ааҕааччыларын ахсааннарыгар адьаһын киллэрбэппин. Ол сурунаал мөлтөҕүттэн буолбатах. Ааспыт 90-с сыллар саҥаларыгар «Илин» сурунаал тахсар буолбут үһү диэн сонуну чуолкайдык истибитим эрээри, ол кэмтэн алта-сэттэ сыл буолан баран биирдэ харахтаабытым. Ону даҕаны алҕаска түбэһэ түһэн. Ол кэнниттэн өр сылларга эмиэ түбэһэн көрбөтөҕүм. Нууччалыы-сахалыы тылынан тахсар, эргиччи баай матырыйааллаах сурунаал ааҕааччытыгар тоҕо көҥү анньан тиийбэтэ?

— Сурунаал бастаан тахсыытыгар Култуура министиэристибэтэ үбүлээбитэ. Бюджет сокуонугар сөп түбэспэтин быһыытынан, ол тохтообута. Онтон ылата Дьөһөгөй оҕотун курдук «хаһан аһааһын» ньыматыгар киирбиппит. Афанасий Мигалкиҥҥа махталлаахпын, кини оччолорго салайар департамена сурунаалбытыгар биллэр көмөнү оҥорон турар. Министиэристибэлэри, улахан тэрилтэлэри, үнүбэрсиэти, улуустар дьаһалталарын кытта дуогабардаах кэпсэтии бэрээдэгинэн, өр сылларга үлэлээн кэллибит.

Муҥутаан сылга 6 нүөмэри таһаара сылдьыбыппыт. Ол иһигэр 1993-1994 сылларга баара-суоҕа биир нүөмэр күн сырдыгын көрбүтэ. Иккилии-үстүү нүөмэри таһаарыынан «дуоһуйар» сылларбыт эмиэ бааллар. Эмиэ муҥутаан биир нүөмэр 1000 ахсаанынан тахса сылдьыбыта. Сүтэ-сүтэ күөрэйэн кэлии эбэтэр төгүрүк сыл ахсааннаах ыйыгар бэчээттэнии сурунаалбытыгар улахан охсуулаах. Биһиги сүрүн иэдээммит итиннэ сытар. Оттон ол барыта үптэн-харчыттан тутулуктанар. Сурунаал бэлиитикэҕэ буккуспат, быыбардарга кыттыспат, күннээҕи уонна тиэргэн иһинээҕи иирбэҕэ-таарбаҕа орооспот, онон билиҥҥи миэркэнэн ыллахха,«барыһа уонна көдьүүһэ суох» таһаарыы буолар. Атын өттүнэн, сурунаал Арассыыйа таһымынааҕы араас куонкурустарга бэлиэтэммитэ, наҕараадаламмыта кэмэ суох элбэх.

— Олег, суруйааччы ассоциациятын тойоноҕун дии, үптэрин-астарын дьаһайаҕын. «Илин» сурунаал, ол-бу атах-бытах суруйааччы айымньытынааҕар быдан интэриэһинэйэ уонна көдьүүстээҕэ көстөн турар суол. Ээккэй эбэтээ диэн баран, сурунаалгар сөп буолар харчыны быһа тутан ыллаххына, төһө-хачча аньыылаах-харалаах дьыала буолуон сөбүй?

— Биир нүөмэр тахсар ороскуота, тирээһин уонна кээмэйин кыччатан туран, 300 тыһ. солк. тэҥнэстэ. Ааспыт сылга ассоциация иһинэн үс нүөмэр тахсыбыта, төрдүс нүөмэрэ тахсыахтаах. Бу сыллааҕы бастакы уонна иккис нүөмэрдэр матырыйааллара бэчээккэ бэлэм сыталлар. Быйыл айар сойуустарга харчы  төрдүттэн суох буолуо дииллэр, ол гынан өрөспүүбүлүкэ салалтата өйүүр суолу тобулуо диэн эрэнэбит.

— Аныгы технологияҕа үлэ­лэспэккит дуо?

— Өссө 1999 сылтан Интэриниэккэ саайтаах этибит. Кэлин онтубутун саҥардан биэрбиппит. Билигин өссө ситэрэн-хоторон, саҥардан биэрэ сылдьабыт. Интэриниэтинэн тахсыыга ороскуота кыччыыр буолан баран, сурунаал орто уонна аҕам саастаах, сүнньүнэн тыа сиригэр олорор ааҕааччытын сүтэрэр. Оттон ол биһиги саамай интэриэстээх, билии-көрүү өттүнэн саамай бэлэмнээх ааҕааччыбыт буолар.

— Бу олохпут тутула уларыйыытыгар уоп болдьоһо тэриллибит сурунаалыҥ үлэтигэр бэйэҥ туох сыанабылы биэриэҥ этэй?

— Ааҕааччы биэриэхтээх сыанабыла кырдьыктаах уонна бүтэһиктээх буолара мөккүөргэ турбат. Сурунаалым сыалын-соругун инники эппитим.  Бу уһун сылларга кыахпыт тиийэринэн онтубутун толорон кэллибит. Сурунаал хайа да түбэлтэҕэ биир уһуктан атын уһукка охтубакка, ааспыты да, билиҥҥини да үөхпэккэ, хайа да диэки хаадьаҥнаабакка, олох уонна бар дьон кырдьыгын тутуһан үлэлээн кэллэ. Бэйэ омугун билинии өйө-санаата күүһүрүүтүгэр сэмэй кылааппытын уктубут диэн эрэллээхпин.