Анатолий Алексеев: «Кистэлэҥин арыйан биэрбэккэ турар»

Ойууннааһын үгэһэ, бары норуоттар ааспыт языческай дэнэр итэҕэллэрин кэмигэр үөскээбит буолан, онтон кэлин «үрдүк» религиялар төрүттэнэннэр, улаханнык көйгөтүтүллүбүтэ, устунан баһылыыр итэҕэл сүрүн сокуоннарын утарар көстүү быһыытынан ерескэ этиллибитэ, амтыын кырыыска туруоруллубута. Ол да үрдүнэн, ойууннааһын күн бүгүнүгэр диэри тыыннаах, «чиргэл доруобуйалаах».

Ойууннааһыны, бэйэтин үгэс буолбут көрүҥүнэн,  аҕыйах ахсааннаах бары хотугу норуоттары таһынан, Илиҥҥи судаарыстыбалар, Соҕуруу Эмиэрикэ, Монголия, Тибиэт, о.д.а. элбэх  дойдулар утумун быспакка илдьэ кэлэн иһэллэр. Оттон, дьиҥнээҕинэн, ойууннааһын төрүттэригэр олоҕуран, ону сүһэн ылан, араастаан кубулутан, «тупсаран», киһи аймах бүттүүнэ туһана сылдьар. Биллэн турар, ойууннааһын диэн тылы туттубаттар, араас муударас ааттарынан туһаналлар.

Арассыыйа ааспыт историятыгар бэрт кыратык сигэнэ түһэн ыллахха, ойууннааһыны утары Сэбиэскэй былаас эрэ охсуспутун курдук өйдөбүл ордон хаалан сылдьар. Ыраахтааҕылаах Арассыыйа Хотугу сирдэри хайа баһылыаҕыттан, оннооҕу норуоттар итэҕэллэрин түҥ былыргы төрүтүн – ойууннааһыны утары охсуһууну саҕалаабыта. Хас эмэ үйэлэр усталарыгар аҕыйах ахсааннаах норуоттары бырабасылаабыйаҕа сыһыарар күүстээх үлэ тиһигин быспакка барбыта. Оттон ойууттар былыргы быдан дьылларга да, сэбиэскэй кэмҥэ да сокуон уонна уопсастыба тас өттүгэр турар, тутуллар дьон этилэр.

Норуот итэҕэлиттэн ордук күүстээх туох баара эбитэ буолла. Саха биллиилээх литэрэтиирэҕэ кириитигэ Е.П.Шестаков-Эрчимэн маннык суруйан турар: «Бырабысылаабынай таҥара дьиэлэрин куолакалларын сөҥ лоҥкунас дорҕоонноро, саха ойууттарын үс үйэлэр түгэхтэриттэн ньириһийэ сыппыт дүҥүрдэрин тыаһын саба охсубатаҕа». Кырдьыга оннук этэ.

А.А.Алексеев, ХИФУ чин­чийээччи бэрэпиэссэрэ. Аҕы­йах ахсааннаах хотугу норуоттар историяларынан, этнографияларынан утумнаахтык дьарыктанар, 1995 сылтан ойууннааһыны чинчийэр. Элбэх тас дойдуларга сылдьар, норуоттар икки ардыларынааҕы наука кэмпириэнсийэлэригэр, симпозиумнарыгар бу тиэмэҕэ дакылааттары оҥортуур, лиэксийэ ааҕар.

— Анатолий Афанасьевич, ойууннааһын туһунан кэпсээн, били олоҥхону  үс күннээх-түүн истэр кэриэтэ, муҥурун булларбат ыаһах буоллаҕа. Онон, төһө кыалларынан, судургу соҕустук кэпсэттэрбит. Урукку тойоттор, хомунньуустар билигин таҥара дьиэтиттэн тахсыбаттар дии. Оттон эн хайдах ойууннааһыҥҥа тиийэн хааллыҥ?

—  Эҕэлээн этэргин өйдөөтүм. Мин, бастатан туран, наука үлэһитэ, учуонай буолабын. Онон талбыт хайысхабар ылсар уонна чинчийэр бырааптаахпын. Ойууннааһыны былыргыттан аан дойду барыта билинэр уонна чинчийэр эрээри, олоҕуран хаалбыт үгэһинэн, үтүөмсүк уонна сэнэбиллээх соҕус сыһыанынан,  үөһэттэн өҥөйөн көрөн чинчийии эмиэ баар. Хайыаҥый, намыһах турар уонна үрдүктүк тутуллар религиялар күн бүгүнүгэр диэри баалларын кэннэ.

Оттон дьиҥнээх олоххо хомсомуол, баартыйа иитиитин ааспыт киһи, атеист бөҕө этим буоллаҕа. Ойуун, иччи, абааһы туһунан кэпсээннэри истимэхтээн улааппыт киһибин эрээри, өйгөр-санааҕар түһэрэ, эккэр-хааҥ­ҥар иҥэрэ сатаабаккын, күдээринэ истэҕин. Интэринээккэ улааппытым, бүтүн үөр оҕону уопсай иитии үксүгэр көдьүүһэ кыра буолар. Оҕо дьиэтиттэн иитиллэн тахсыбыт оҕолортон үгүстэрэ олоххо, үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска улахан сыһыана, ньэҥирэ суох буолаллара, итинник этэргэ төрүөтү биэрэр. Саамай сүрүнэ, ол уопсай кэлим иитииттэн оҕо толкуйдуур дьоҕура кыайан сайдыбатыгар сытар.

Устудьуоннуу сылдьан, бу тиэмэни хасыһан ааҕар, ону-маны толкуйдуур буолбутум. Ол да үрдүнэн, ойуун уонна ойууннааһын төрүтэ, ис дьиҥэ, киһи аймах олорон кэлбит олоҕор оруола тоҕо намтата тутулларын ситэ тиэрдэн өйдөөбөт этим. Бу тиэмэҕэ суруллубут туох баар литэрэтиирэ,  наука хайысхалаах үлэ, ойууннааһын киһи аймах сайдыытын саамай намыһах кэрдииһигэр турбут, сымыйаны уонна албыны өрө туппут язычество көстүүтэ буоларын бигэргэтэллэрэ. Итиннэ барытыгар үрдүк сайдыылаахтар дэнэр, дьиҥ иһигэр киирдэххэ бэйэлэриттэн атыны билиммэттэрин ааһан, туора итэҕэллэргэ уһулуччу хабыр кимээһиннээх религиялар «үтүө сирэйдэрэ» көстөн тахсар.

Үрдүк религиялар иһэх гынан тэпсибиттэрин кэннэ, сайдыылаах дэнэр судаарыстыбалар аны туохха барытыгар материалистыы  сыһыанынан сирдэтинэр наукалара ойууннааһын тиһэх тыынын салгыы сатаабыттара. Суох, ойууннааһын күн бүгүн тыыннаах, аан дойдуга бэйэтин миэстэтин бигэтик тутан сылдьар. Киһи бу күн сирин анныгар баарын, кини өйө-санаата, толкуйа билбэти билэргэ дьулуһарын тухары, ойууннааһын Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулары ситимнээһиҥҥэ киһи кыаҕын туоһулуур соҕотох айар күүс буоларын бигэргэтэ туруоҕа.

Чинчийээччи быһыытынан биир суолу үчүгэйдик өйдөө­бүтүм: ойууннааһын науканы мэлдьэспэт, бэйэтин киниэхэ утары туруорбат, үрдүк дэнэр религиялары утарбат, өстүйбэт.

— Тоҥус ойууна саха ойуунун баһы­йар, ордук күүстээх буолар диэн бигэргэтии баар. Ол төһө төрүөттээҕий?

— Ону кини айылҕаҕа ордук чугаһынан, ордук күүстээх ситим­нээҕинэн быһаарыахха сөп эбитэ буолуо. Үөһээ Бүлүү киһитэ Ньыыкан ойуун кыырар кэмин сорох түгэннэригэр тоҥустуу саҥарара диэн буолар. Ол аата ойуун ийэ кыыла уонна иннигэр-кэннигэр сүүрбүттэрэ, көмөлөһөр иччилэрэ тоҥус төрдүттэн тартарыылаахтар.

1995 сыллаахха инфарктаабытым. Балыыһаттан тахсан бараммын Иенграҕа барбытым, Мотуруона Кульбертинова диэн удаҕан эмээхсин баарын истэр этим. Ол кэмҥэ бэйэм ойууннааһын тиэмэтигэр саҥа ылсан үлэлээн эрэр кэмим этэ. Мотуруона эмээхсин Өлүөхүмэ Тээнэтиттэн төрүттээх, Иенграҕа олохсуйбута быданнаабыт этэ. Төмтөөн үрэҕин үрдүгэр баар ыстаадаҕа олорсоро, ол көрсөрбөр 107 саастааҕа. Сахалыы, нууччалыы булкуйан кэпсэтэбит. Ыалдьыбытыҥ көстө сылдьар, сарсын сүрэххин эдэр таба сүрэҕэр уларытыам диэтэ. Ойууннааһын туһунан суруйабын диэбиппин сөбүлээбэтэ, өссө мөхтө. Сарсыарда күн саҥардыы тахсыыта бэлэмнэнии буолла. 9 титириги киһи үрдүгүн саҕа гына быстартаан хаарга батарыта астарда, салама ыйатта. Эмээхсин чаас аҥаара кэриҥэ дүҥүрүн оҕуста, эбэҥкилии былыргы тыллары туттан туойар. 2 саастаах эдэр таба бааллан турарыгар миигин илдьэн, сүрэҕим туһунан дүҥүрүн даҕайталаата. Онтон табаҕа эмиэ оннук хатылаата. Өр табаахтаан баран: «Сүрэҕиҥ мөлтөөбүт, ону эдэр таба сүрэҕэр уларыттым. 1,5 сыл курдук бэйэтин биллэрэн ыарытыйыа, онуоха куттанаайаҕын. Кэлин чэбдигириэ», — диэбитэ. Онтон ыла үйэ чиэппэрэ кэм ааста, сүрэҕим этэҥҥэ. Эмээхсин 1997 сылга өбүгэлэригэр аттаммыта. Өлүөр диэри билсэ, сылдьа турбутум.

Васильев Семен Степанович-Савей ойуун Амыр уоба­лаһыттан төрүттээх. Сааһын тухары Саха сирин уонна Амыр уобалаһын кыраныыссаларын иһинэн-таһынан сылдьан табаһыттаабыт. Омугунан – эбэҥки. Дьону ардыгар дүҥүрдэнэн, сороҕор көннөрү эмтиирэ. Быар ыарыытын лаппа кыайар этэ. Үс сыл киниэхэ кутуруксуттаабытым. Савей кэлин Иенграҕа олохсуйбута. Кульбертинова эмээхсинниин билсибэт, чугаһаспат курдук этилэр эрээри, улуу дьаалылар, бука, кыраҕытык кэтэсиһэн олорбут буолуохтаахтар. 1997 сыллаахха Савейдыын Кембридж үнүбэрсиэтигэр ойууннааһыҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэни тэрийэн турабыт. Кини этэринэн, үгүс омук дойдуларын ойууттара кыырыы, хомуһуннаах тылы-өһү туттуу, үөһэнэн көтүү, аллараанан сундулуйуу өттүнэн олох мөлтөхтөр. Непал ойууннара барыларыттан үөһэ тураллар диирэ, Соҕуруу Эмиэрикэ индеецтэрин ойууннарын үрдүктүк тутара. 2013 сыллаахха 76 сааһыгар олохтон барбыта. «Биһиги куйаар дьонобут, куосумас эйгэтэ биһиэхэ көмөлөһөр, ол билиибитин туһанабыт», — диирэ.

— Сахабыт сиригэр ойуун­нааһыны утары охсуһуу үтүөтэ үгүс этэ дуу, охсуута улахан этэ дуу?

— 1930 сыл ахсынньытыгар ССРС Үрдүкү Сэбиэтин «Ойуун­нааһыны бобор туһунан» уурааҕа тахсар. 1920-1930 с.с.  архыып дөкүмүөннэригэр — СКСК хамыыһыйатын мунньах­тарын боротокуолларыгар, улуустардааҕы, нэһилиэк­тэрдээҕи испииһэктэргэ, ыспыраапкаларга олоҕурбут ити кэмнээҕи ойууттар улахан испииһэктэрэ баар. Онно сурукка киирэр ааттара-суоллара уонна хос ааттара, ханнык улуустартан, нэһилиэктэртэн төрүттээхтэрэ толору суруллан сылдьар. Ойууннааһыны утары охсуһуу киэҥ далааһыннаммыта, аҥаардас Бүлүү сүнньүнээҕи уонна киин улуустартан 200-тэн тахса ойуун хаайылла сылдьыбыта. Кыыралларыгар кэтэр анал таҥастарын, дүҥүрдэрин уоттаабыттара, күүс өттүнэн ойууннууртан аккаастаннарбыттара. Ойууттар быыбардыыр куоластара быһыллыбыта, уопсастыба тас өттүгэр этиллибиттэрэ. Бу бэлитиичэскэй эрэпэриэссийэ биир көстүүтэ этэ.

Сэбээн Күөл Ламыҥха нэһи­лиэгин эбээннэрин 5-6 аҕа уустарыгар, ити тутуу-хабыы кэмигэр уонча ойууннаах эбиттэр.  Кинилэр бары сокуон тас өттүгэр этиллибиттэр. Эбээн норуотун ытык суруйааччыта Былатыан Ламутскай эһэтэ Тото Пасали аата мээнэ ааттаммат сүдү ойуун эбит.

Ойуун каастата хаһан да баай кылаас эргимтэтигэр киирбэт этэ. Ойуун үксэ, бэйэтин биир уустаахтарын курдук дьадаҥы олохтоох, айаҕын эрэ ииттэн олорор буолара. Ойуун дьону баттаан-үктээн, көлөһүннээн олорбута диэн суох. Оттон аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан, сымыйанан ойуумсуйуу көстүүтэ мэлдьитин баара. Бүгүн, 21 үйэҕэ, арааһынай албыннар-көлдьүннэр аҕыйахтар дуо? Үрдүк сайдыылаах технологиялаах аныгы мэдиссиинэҕэ эмтэнэр ыарыһах өлөр түбэлтэтэ ырааҕынан аҕыйаҕа суох. Оттон ол хараҥа үйэҕэ ойуун, удаҕан, отоһут кыайан көмөлөспөтөх  ыарыһаҕын кинилэргэ буруй быһыытынан түһэрэр төһө сөптөөҕө буолла?

Ойууннааһын – сир-халлаан айыллыбыт кистэлэҥин билиигэ тиэрдиэх­тээх уратылаах суол. Ойууннааһын–аан дойдуну анаарыыга материалистическай наукаттан тугунан да итээбэт уонна тутайбат.

Бастаан арҕааҥҥы цивилизацияттан саҕаланан баран, аан дойду үрдүнэн тэнийбит — киһи айылҕаны бастаан сыһытыахтаах, онтон баһылыахтаах, кинини үрдүнэн атыллыахтаах диир бэрдимсийии уонна бардамсыйыы үөрэҕин содула  — бүгүн кэлэн улам улаатан, ыараан иһиэх чинчилээх. Оттон ойууннааһын – бу айылҕаны кытта бииргэ дьүөрэлэһии, кини күүһүгэр уонна улуутугар сүгүрүйүү, хардарыта харыстабыллаах сыһыаҥҥа киириигэ дьулуһуу.

Ойуун — түҥ былыргы үгэстэри илдьэ сылдьааччы уонна харыстааччы. Былыргы дьылларга улуу ойуун омугун ааспыт суолун бүрүйээччитэ, бүгүҥҥү суолун маныыһыта уонна кэлэр суолун ыйдаҥардааччыта этэ. Көннөрү дьон билбэтин билэр, көрбөтүн көрөр, кыайбатын кыайар уһулуччулаах сөҕүмэр көстүүнэн буолара.