2019-2020 сыллар — тыа сиригэр быыһык кэм…

Сөпкө дьаһаннахпытына, биир сүбэнэн үлэлээтэхпитинэ тыа хаһаайыстыбата сайдыаҕа

Тыа сирэ, тыа хаһаайыстыбата сайдар кэскилэ суох буоллаҕына, дойду экономиката толору күүһүнэн хаһан даҕаны үлэлиэ суоҕа. Итини этэн туран, бу хайысхаларынан быһаччы үлэлии-хамсыы сылдьар Ил Түмэн аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Андрей Находкины кытта көрсөн кэпсэтэ сырыттым.

Икки бүк эппиэтинэстээх

— Андрей Михайлович, өрөс­пүүбүлүкэ парламеныгар депутаттыыр, сокуону оҥорор эйгэҕэ үлэлиир төһө уустук эбитий, үлэҥ тэтимигэр төһө киирдиҥ?

— Биир мандааттаах 24 №-дээх Мэҥэ-Хаҥаластааҕы быыбардыыр уокуруктан VI ыҥырыылаах Ил Түмэн депутатынан талыллыбытым. Дириҥ, баай историялаах, тыа сирин дьоно түөлбэлээн олорор улууһуттан быыбардаммыт буоламмын, олус эппиэтинэстээх.

Итиннэ эбии парламент аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин уруулун тутаммын, эппиэтинэһим икки бүк улааппытын толору өйдүүбүн. Онон, этэргэ дылы, икки ындыыны сүктүм. Ол курдук, бастакынан, депутатынан талыллыбыт уокуругум быыбардааччыларын интэриэстэрин туруулаһыахтаахпын, накаастарын олоххо киллэрэргэ үлэлэһэбин, ыытар үлэбин отчуоттуубун. Ити парламентарий быһыытынан ыытар үлэм биир бөдөҥ хайысхатынан буолар.

Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 34%, ол эбэтэр 350 тыһыынча киһи тыа сиригэр олорор. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, кинилэр иннилэригэр үрдүк эппиэтинэһи сүгэбин. Ол курдук, кинилэр сарсыҥҥы күннэрэ, кэскиллэрэ, дьарыктаах буолуулара биһигиттэн, норуот депутаттарыттан, эмиэ тутулуктааҕын өйдүүбүт. Дьон-сэргэ ону ирдиир даҕаны. Нэһилиэнньэ, биллэн турар, сарсыҥҥы күнэ саргылаах буолуоҕар итэҕэйэр. Ол гынан баран ол баҕалара, ыралара түргэнник туолуон, олоххо киириэн баҕарар. Оттон саҥа сокуону оҥоруу, эбэтэр уларытыылары киллэрии үлэтэ, механизма сүрдээх көһүүн, бытаан.  Уопуттаах парламентарийдар уонунан сылларга туруорсубуттарын, үлэлээбиттэрин туһунан бэлиэтииллэр.

Мин депутаттаабытым биир сыл үс ый буолла. Ити уһуна суох бириэмэ. Бу кэм тыа сиригэр уонна тыа хаһаайыстыбатыгар туһуламмыт сокуоннары ревизиялыырбар да кылгас курдук. Маны аһаҕастык билиниэхпин наадалаах.

Онон үлэни-хамнаһы, докумуоннары, баар кыһалҕалары билсии кэмэ ааста.

Дуоһунастан  төбөм эргийбэт

— Ил Түмэн депутатынан талыллаат, өссө парламент биир тутаах сис кэмитиэтин салайар буолбуккуттан төһө долгуйбуккунуй?

— Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин дуоһунас курдук көрбөппүн. Онтон төбөм эргийбэт (күлэр). Кистэл буолбатах, бу үлэттэн сүрэх сэлибириэр диэри долгуйбатаҕым. Үөһэ да этэн аһарбытым курдук, дьонум-сэргэм, өрөспүүбүлүкэм иннигэр эппиэтинэс курдук ылынабын. Тоҕо диэтэргин, 17 сааспар үрдүк үөрэх кыһатыгар үөрэнэ киирэн бараммын, биир сыл кэнниттэн кэтэхтэн үөрэнэргэ көспүтүм. Уон аҕыс сааспыттан бэйэбин кытта саастыы оҕолорго учууталлаабытым. Сүүрбэлээхпэр дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччынан үлэлээбитим. Сүүрбэ биэс сааспар оскуолаҕа дириэктэрдээбитим. Онон эдэр сааспыттан салайар үлэҕэ миккиллэн, бэйэбэр эппиэтинэһи ылынарга үөрэммит киһибин.

Сокуоннар олоххо киириилэрэ көһүүн

— Андрей Михайлович, ыытар үлэҕэр инники былааннаргын, соруктаргын кытта билиһиннэриэҥ дуо?

— Үүнэр 2020 сылтан тыа хаһаайыстыбатыгар уонна тыа сиригэр сыһыаннаах сокуоннарбыт төһө үлэлииллэригэр болҕомтобутун ууруохпут, хонтуруоллуохпут. Биһиги иннибитигэр баар сокуоннар көдьүүстээхтик үлэлииллэригэр ханнык уларытыылары киллэриэххэ нааданый диэн ыйытыы турар.

Холобурга аҕалар буоллахха, үгүс специалистар үлэлэспит, дьүүллэспит, ырыппыт, тыа хаһаайыстыбатын бары салаатын хабар 2016 сыллаахха ылыллыбыт «Тыа хаһаайыстыбатын туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылан көрүөҕүҥ. Соторутааҕыта ылыллыбыт, этэргэ дылы, буруолуу сылдьар докумуон. Номнуо тустаах сокуон үлэлээбэт өрүттэрин ыйааччылар-кэрдээччилэр баар буоллулар. «Сокуон олох да үлэлээбэт» диэччи дьон эмиэ баар. Итини ырытыахпыт, дьүүллэһиэхпит. Манна уларытыылары киллэриэхпит.

«Сылгыны иитии туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуона эргэрбитин, билиҥҥи олох ирдэбиллэригэр сөп түбэспэт буолбутун бэлиэтииллэр. Бу итэҕэһи ити салааҕа үлэлии-хамсыы сылдьар дьон ыйар. «Племенной үлэ туһунан» сокуоммут олох да үлэтин тохтотуон сөп диэн буолла. Федеральнай таһымҥа ити хайысхаҕа олус үчүгэй сокуон ылылынна. Биһиги иннибитигэр тустаах саҥа ылыллыбыт докумуонунан салайтарабыт дуу, эбэтэр саҥалыы эрэдээксийэлээн өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынабыт дуу диэн боппуруос турар.

Сиргэ сыһыаннаах сокуоннарга наһаа элбэх этии киирэр. Тыа хаһаайыстыбатыгар сөптөөх сирдэри биэриигэ үгүс кыһалҕалар үөскээн таҕыстылар. Ол курдук, ходуһа сирин ылбыт дьон сирдэрин туһаммат буолуулара, көһөн барыылара, сааһырыылара, о.д.а. Сүөһү ииттиэн, хаһаайыстыба тэриниэн баҕалаах дьоҥҥо сир суоҕа, тиийбэтэ эмиэ баар суол, кыһалҕа.

Быыһык кэм

— Хайдах дьаһаннахпытына, тыа хаһаайыстыбата сайдыан сөбүй?

— Ил Түмэн аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтэ 14 чилиэннээх. Сүрдээх интэриэһинэй кэмҥэ үлэлии-хамсыы кэлбит эбиппит. Икки саҥа судаарыстыбаннай бырагырааманан үлэлиэхтээхпит. Үүнэр 2020 сылтан 10 млрд солк. тиийэ үгүс үп-харчы көрүллэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагыраамата саҥалыыттан үлэлиэхтээх. Дьэ, тустаах докумуонтан тыа хаһаайыстыбатыгар, тыа сиригэр улахан хамсааһын, уларыйыы тахсыа, саҥа сүүрээннэр киириэхтэрэ, сүөһүбүт, сылгыбыт, табабыт ахсаана элбиэҕэ, саҥа хаһаайыстыбалар, нэһилиэк таһымыгар кооперативтар тэриллиэхтэрэ, тыа хаһаайыстыбатын сүрүннүүр саҥа кадрдар кэлиэхтэрэ  диэн дьон наһаа элбэҕи кэтэһэр, эрэйэр.

Хомойуох иһин, кэлиҥҥи сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар тосту уларыйыылар тахсыбатылар. Ону билиниэхтээхпит. Саҥа судаарыстыбаннай бырагырааманы өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана бигэргэппитин кэннэ, тустаах докумуон дьиҥ-чахчы үлэлиирин курдук, олоххо киирэр механизмнарын дьоммутун кытта сүбэлэһэн чочуйуохпутун наадалаах.

Урукку өттүгэр бу бырагыраама иһинэн тыа сирин-уотун бигэтик сайыннарыы туһунан бырагыраама баара. Билигин тустаах докумуоҥҥа тыа сирин-уотун кэлимник сайыннарыы диэн туспа бырагыраама баар буолла.

2019 сыл ыам ыйын 31 күнүгэр дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев 2025 сылга диэри Российскай Федерация тыатын сирин-уотун кэлимник сайыннарыы туһунан алта сыллаах анал бырагырааманы бигэргэппитэ. Ити докумуон олоххо киириитигэр 2 трлн 300 млрд кэриҥэ үп-харчы көрүллүөхтээх. Оттон өрөспүүбүлүкэ тустаах бырагыраамата билиҥҥитэ 1,5-2 млрд солк. курдук үптээх. Ол эрээри алта сыл устата ити суума лаппа үрдүө дии саныыбын. Тустаах докумуоннарга эрэлбит наһаа улахан. Тоҕо диэтэргин, урукку өттүгэр тыа сирин сайыннарыыга итинник элбэх үп-харчы көрүллүбэт этэ.

Тус бэйэм көрүүбүнэн 2019-2020 сыллары тыа хаһаайыс­тыбатыгар быыһык, уларыйыылар киирэр эппиэтинэстээх кэмнэринэн ааттыам этэ. Манна биһиги сөпкө дьаһаннахпытына, биир сүбэнэн үлэлээтэхпитинэ, түмүстэхпитинэ, тыа сирэ уонна тыа хаһаайыстыбата сайдыахтаах. Оттон эйиэнэ-миэнэ дэһэн, үрүө-тараа сырыстахпытына, сыыһа үктэннэхпитинэ, тыа хаһаайыстыбата өтөрүнэн өрүттүбэттии айгырыан сөп. Онон бу быыһык кэмҥэ өйбүтүн-санаабытын түмэн, сомоҕолоһон, сокуоннарбытыгар олоҕуран үлэлиэхтээхпит-хамсыахтаахпыт. Манна биир сүрүн оруолу нэһилиэктэр баһылыктара уонна депутаттара ылаллар. Тыа сирин олохтоохторо сааһырдылар диэн этэбит. Миэстэтигэр кинилэр сылгыларын, сүөһүлэрин көрөр-истэр кооперативтар баар буолуохтаахтар. Бу кооперативтары тыа хаһаайыстыбатын академиятын, техникумун бүтэрбит выпускниктарбыт, билигин тыа сиригэр үлэлии сылдьар кооператордарбыт, фермердэрбит, эдэр дьон иилээн-саҕалаан үлэлэтиэхтээхтэр.

Ситими быспат туһугар

— Манна быһа түһэн эйигиттэн ыйытыахпын баҕарабын. Миэстэтигэр син сүөһүнү иитэр коллективнай хаһаайыстыбалар тэриллэллэр. Онно үлэһит илии тиийбэтэ, үлэлиэн баҕалаах дьоммут аҕыйахтара баар суол. Үлэттэн тэйии баар. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?

— Ити барыта уруккулуу өйүнэн-санаанан олорорбутуттан тахсар. Тыа сиригэр нэһилиэнньэ сааһырда диэн хаста да эттим. «Биһиги тохтоотохпутуна, барыта эстэр» диэн санаа түһүүлээх этиилэр нэһилиэнньэ ортотугар бааллар. Ситими быспат үлэ барыахтаах уонна бара да турар.

Тус бэйэм ханнык да түгэҥҥэ санаабын хаһан да түһэрээччим суох. Миэстэ хаһан да аһаҕас хаалбат. Киминэн эрэ толоруллар, ситэриллэр. Тыа хаһаайыстыбата буолла эрэ, 7-15 тыһ. солк. хамнас, ыарахан хара үлэ диэн өйтөн-санааттан арахсыахтаахпыт. Саха ыалын остуолугар хаачыстыбалаах үрүҥ ас, эт хаһан да, хайа да кэмҥэ баар буолуоҕа диэн  эрэллээхтик этэбин. Итини хааччыйар дьоммут үлэлэрэ престижнэй буолуохтаах. Билигин быыһык кэмҥэ саҥалыы өйдөөх-санаалаах үлэһиттэри бэлэмнээһин үлэтэ бара турар. Онно сокуоннарбыт, олоххо киллэрэр механизмнарбыт ити тула үлэлиэхтээхтэр. «Үлэлиэн баҕарбат, сүрэҕэ суох» диэн өйдөбүл эргэрдэ. Дьон дохуот киллэринэр буоллахтарына, ханнык да үлэттэн иҥнэн-толлон турбаттар.

90-с сылларга сопхуостар эстиэхтэриттэн ылата тыа хаһаайыстыбатыгар суолбутун-ииспитин көрдөөтүбүт. Санаан көрүҥ, 30 сылы быһа. Мантан бу салаа оннун булан, үүнүө-сайдыа диэн бигэ санаалаахпын. Биһиги усулуобуйа тэрийэн биэриэхтээхпит.

— Андрей Михайлович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА