Федот Тумусов: “Доруобуйа харыстабылын сайыннарыы үлэтэ тыа сирин тумнуо суохтаах”

РФ Судаарыстыбаннай Думатын депутата, “Сиэрдээх Арассыыйа” фракция салайааччытын солбуйааччы Федот Тумусов Саха сиригэр сырыытыгар “Ил Түмэн” хаһыат редакциятыгар анаан интервью биэрдэ. Федот Семенович Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы салайааччытынан буоларын быһыытынан, кэпсэтиибит үксүн Саха сирин нэһилиэнньэтин доруобуйатын хаачыстыбатыгар туһуламмыт ханнык үлэлэр ыытыллалларын туһунан буолла. Маны таһынан, депутат көтөхпүт Бүлүү өрүс экологиятын боппуруоһун эмиэ тумнубатыбыт.

— Федот Семенович, бу кэлиҥҥи кэмҥэ Саха сирин интэриэһин аахсар ханнык сокуон барылын тула үлэлэһэ сылдьаҕын?

— Мин ханнык баҕарар сокуон барылын, нормативнай докумуоннары кытары үлэлэһэрбэр ыраах, кытыы сытар нэһилиэнньэлээх пууннар олохторун-дьаһахтарын чэпчэтиини биир сүрүн сорукпунан ааҕабын. Билигин Сахабыт сиригэр саамай уустук кыһалҕанан кыра, ыраах сытар нэһилиэктэргэ, улуустарга медицинскэй көмөнү оҥоруу мөлтөҕө буолар. Үбүлээһин, нормативтар боппуруостара уустуктар. Холобур, тыа сиригэр үлэлиир эмп-томп үлэһиттэригэр социальнай өйөбүл эбии дьаһалларын киллэрэр сокуоҥҥа уларытыыны туруорсубуппут – ылыллыбатаҕа. Билигин үбүлээһин барыта нормативтан тутулуктанар буолла, ол эбэтэр быраас эмтиир дьонун ахсааныттан, учуутал үөрэтэр оҕотун ахсааныттан, ханнык эмэ өҥө оҥорооччу эмиэ нэһилиэнньэ ахсааныттан … Тыа сиригэр доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр үлэлиир киһи хамнаһын куорат сиригэр бу салааҕа үлэлээччи хамнаһыгар тэҥниир туһунан сокуон барылын туруорсубуппут, бу сокуон барылын ЛДПР көҕүлээн киллэрбитэ. Кэмитиэккэ ырытыһыыга мин өйөөбүтүм. Ол гынан баран, буоларын курдук, үбүлээһин тиийбэтинэн, сокуон барыла ылыныллыбата.

— Паллиативнай медицина нэһилиэнньэҕэ наадатын ту­һунан кэпсэтии барбыта ыраатта. Госдума паллиативнай медицина туһунан сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылынна. Оччотугар сокуон барыла олоххо киирэригэр эрэл баар дуо?

— Көҕүлээһин  “РФ-ҕа доруобуйа харыстабылын туһунан” РФ сокуонугар паллиативнай көмө туһунан уларытыыны киллэрэр сокуон барыла  буолар. Бу ылан көрдөххө, РФ үрдүнэн паллиативнай эмтээһини хааччыйар нормативнай докумуон суох, эгэ, Саха сиригэр баар буолуо дуо? Тоҕо диэтэххэ, паллиативнай көмө диэн өйдөбүлү кэлтэй өйдүүр сыыһа, бу бүтэһик тыыныгар сытар киһи ыарыытын укуолларынан чэпчэтэр көмө эрэ буолбатах, манна медицинскэй, социальнай, психологическай өҥө эмиэ киирэр. Бу маннык ыарыһахтары эмтииргэ туспа үп көрүллүбэт, кинилэри “көннөрү” ыарыһахтары курдук эмтииллэр. Ол иһин паллиативнай медицина туһунан сокуон барылыгар, бастатан туран, бу көмө туһунан чуолкай быһаарыы бэриллэр, норматива уонна көмө оҥоһуллар усулуобуйата ыйыллар. Биһиги кэмитиэппит (Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтэ) РФ Доруобуйа харыстабылыгар уонна Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэлэриттэн тустаах нормативнай акталары ирдээбиппит. Кинилэртэн паллиативнай көмө хайдах оҥоһулларын быһаарар акталар тутулуктаныахтара, салгыы онтон сиэттэрэн сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэриэхпит. Бу сокуон барылыгар паллиативнай медицина өҥөтүн оҥорор үлэһиттэр хамнастарын быһаарыы Үлэ министиэристибэтигэр быһаччы сыһыаннаах.

— Федот Семенович, эн Госду­маҕа дойдуга эминэн хааччыйыы тиһигэр истэҕэстэр баалларын туһунан үгүстүк этэн тураҕын. Ол санааҕын үллэстиэҥ дуо?

— Итэҕэстэр диэн наһаа улаханнык этэҕин. Мин нэһилиэнньэҕэ эминэн хааччыйыы туһалаах тиһигин киллэриэххэ сөбүгэр тохтуубун. Билигин эминэн-томунан хааччыйыы икки бөлөххө арахсар – олоххо тыын суолталаах эмп уонна көҥүллүк атыыга сылдьар эмп. Бастакы бөлөххө киирэр эмп сыанатын РФ Бырабыыталыстыбата бэрээдэктиир уонна хонтуруоллуур итиэннэ испииһэгин бигэргэтэр. Оттон иккис бөлөххө баар эмп-томп сыаната үүнэ-тэһиинэ суох үрдүөн сөп, тоҕо диэтэххэ, чааһынайдар бас билиилэригэр сылдьар. Эмп сыанатын чэпчэтиигэ үлэлэһиэхпитин наада дии саныыбын. Хайдах? Бастатан туран, тастан киирэр эми бэйэбит оҥорон таһаарар эмпитинэн солбуйуохтаахпыт. Билиҥҥитэ эмп ырыынагар эргийэр эмп 30%  эрэ бэйэбит оҥорон таһаарыыбыт буолар. Ол гынан баран, эми-тому оҥорон таһаарыы салаата түргэнник сайдар, онон 3-4 сылынан бу көрдөрүүнү биллэрдик үрдэтиэ этибит. Иккиһинэн, эмп страхованиетын киллэриэххэ наада. Ол аата ыалдьыбыт киһи страховкатын суотугар ханнык баҕарар эми босхо ылар буолуохтаах. Билигин балыыһаҕа сытан эмтэнэр киһиэхэ эрэ эмп босхо көрүллэр.

— Сотору эһиги кэмитиэккит Саха сиригэр көһө сылдьар мунньаҕын тэрийиэхтээх. Ханнык боппуруос тула кэпсэтии барара былааннанарый?

— Кэпсэтии доруобуйа харыстабылын салаата Саха сирин усулуобуйатыгар хайдах үбүлэниэхтээҕин туһунан боппуруос тула буолуоҕа. Өрөспүүбүлүкэҕэ доруобуйа харыстабылын салаатыгар 7 млрд солк. курдук эбии үбүлээһин көрүлүннэ. Ол да буоллар үөһэ эппит боппуруоспут син биир көтөҕүллүөҕэ. Маны таһынан тыа сирин балыыһаларын кыһалҕаларын туһунан кэпсэтии барыаҕа. Билигин фельдшерскай-акушерскай пууннар (салгыы ФАП), учаастактааҕы балыыһалар дьиэлэрэ 70% эргэрэн тураллар. Үрдүк технологиялаах медицинскэй оборудованиенан хааччыллыылара мөлтөх. 21 үйэ биир визитнай карточкатынан буолбут телемедицинаны өрөспүүбүлүкэбитигэр сайыннарыахпыт. Аны, ФАП тутуллар кыаҕа суох ыраах сытар дьоҕус учаастактарга, нэһилиэнньэлээх пууннарга мобильнай балыыһалары тэрийии боппуруоһа эмиэ сытыытык турар. Билигин эмтээһин өйдөбүлүгэр сыһыан уларыйда. Урут “киһи ыарыйда — балыыһаҕа кэллэ – эмтэннэ” диэн бириинсибинэн барара, билигин Арассыыйа “80+ дойдулар кулууптарыгар” киирэргэ дьулуһар. Ол эбэтэр нэһилиэнньэ 80 сааһыттан уһуннук олоруохтаах. Дьиҥэ, киһи доруобуйатын 20% медицинаттан тутулуктаах, атына олоҕуттан тутулуктанар. Ол инниттэн кини уйгулаах буолара ирдэнэр. Ыарыыны сэрэтии үлэтигэр эмиэ болҕомто улаатта. Онон киһи доруобуйатыгар бэйэтэ кыһаллыахтаах, онуоха судаарыстыба усулуобуйа оҥоруохтаах.

— Кэлиҥҥи кэккэ сылларга ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга балыыһалары сабыы туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ, биһиги депутаттарбыт уонна атын субъект Сокуону оҥорор мунньаҕын өйөбүлүнэн, бу сокуон барылыгар сөптөөх уларытыы киллэрбиттэрэ. Ол – нэһилиэнньэ сөбүлэҥэ суох балыыһа сабыллыбатын туһунан. Билигин бу сокуон толору үлэлиир дуо?

— Саха сиригэр дьон санаата учуоттаммакка биир эмит балыыһа сабылынна дуо? Суох. Ол аата сокуон үлэлиир.

— Федот Семенович, олох-дьаһах бары салаата дойдуга ылыныллыбыт национальнай бырайыактарынан салайтаран сайдар кэмэ кэллэ. Доруобуйа харыстабылыгар национальнай бырайыак сүнньүнэн Саха сиригэр үлэ хайдах ыытылларый?

— Дойду социальнай-экономическай сайдыыта 12 национальнай бырайыагынан тосхоллоннуоҕа. Доруобуйа харыстабылын салаатынан бырайыак оҥоһулунна, үтүмэн үп көрүлүннэ. Саха сирин туһунан этэр буоллахха, үс түгэни бэлиэтиэм этэ. Өрөспүүбүлүкэбит бырабыыталыстыбата билигин болҕомтону искэн ыарыытын эмтиир диспансер, кардио-киин курдук улахан эбийиэктэргэ ордук уурар. Мин, бастатан туран, тыа сирин фельдшерскэй-акушерскай пууннарыгар болҕомто ууруллуохтаах дии саныыбын. Үөһэ бэлиэтээбитим курдук, материальнай балаһыанньалара быстар мөлтөх. Национальнай бырайыак чэрчитинэн ФАП дьиэтин-уотун, материальнай хааччыллыытын тупсарарга 20 сайаапка эрэ киирбитэ. Оттон мин бары 600 ФАП-ры тупсарыахха наада диибин. Саха сиригэр үлэлиир ФАП-тар балаһыанньаларын тупсарар, аныгылыы тэрийэр анал бырагыраама оҥоруохха наада. Ол эрэн, төһө ФАП көмөҕө наадыйарын туһунан дааннайдар суохтар, эгэ, бырагыраама баар буолуо дуо? Мин икки депутат ыйытыгын оҥоро сырыттым да, хардата  суох. РФ Бырабыыталыстыбата ФАП-тары чөлүгэр түһэриигэ, саҥардыыга үбүлээһини ыытыан сөп, ол эрээри биһигиттэн оннук сайаапка киирбэтэҕинэн, бу хайысхаҕа кэлэр 3 сылга үп көрүллүбэтэх. Биһиги бырабыыталыстыбабыт уонна депутаттарбыт билиҥҥитэ улахан эбийиэктэргэ эрэ кыһаллаллар. Мин өйдүүрбүнэн, улахан баараҕай эмп-томп эбийиэктэрин эрэ туттахха, оттон тыа сиригэр үлэлиир эмп-томп тэрилтэтин умнууга хааллардахха, нэһилиэнньэ доруобуйатын эмтээһин, харыстааһын үлэтэ тутах буолара биллэр. Барыта биир тиһигинэн үлэлиэхтээх дии саныыбын. Улахан эбийиэктэри сэргэ тыа сирин балыыһаларын тутуу үлэтэ ыытыллыахтаах.

— Федот Семенович, эн “АЛРОСА” АК Бүлүү, Иирэлээх, Аччыгый Ботуобуйа өрүстэр экологияларыгар, нэһилиэнньэлэригэр оҥоһуллубут хоромньу туһунан аһаҕастык эппит депутатынан буолаҕын. Билигин бу боппуруос быһаарыллыытын хонтуруоллуугун дуо?

— Мин 1960-с сылларга Бүлүү эбэ ыраас уутун иһэн, онно сөтүөлээн чомполонон улааппытым. Бүлүү өрүс экологиятыгар оҥоһуллубут алдьархайы истэн баран олус хомойбутум, долгуйбутум. Госдума депутатын быһыытынан, бары күүспүн ууран туран оҥоруохтаахпын оҥоро сатаатым. СӨ прокуратуратыгар, “АЛРОСА”АК салалтатыгар депутат ыйытыгын оҥорбутум. Госдума трибунатыттан экологическай алдьархай тахсыбытын, нэһилиэнньэ эмсэҕэлээбитин туһунан иһитиннэрии оҥорбутум. СӨ экологияҕа министиэристибэтэ “АЛРОСА”АК суукка биэрбитэ. Билигин бу боппуруоска бүтэһиктээх туочука баттана илик да буоллар, мин өйдүүрбүнэн, “АЛРОСА” АК уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын икки ардыларыгар эйэлээх сөбүлэһии түһэриллэр бадахтаах. Билигин саахал таһаарбыт хоромньулаах дьайыытын хайдах эмит гынан чөлүгэр түһэрэр курдук “АЛРОСА”  АК сөптөөх толуйуу төлүүрэ ситиһиллиэхтээх. Уонна, биллэн турар,  нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы боппуруоһа күүскэ турар. Дьиҥэ, олохтоохтор сомоҕолоһон “АЛРОСА” АК оҥорбут хоромньутун далааһынын суоттаан туран суукка биэриэхтээх, күүскэ этиниэхтээх этилэр. Инникитин да маннык улахан саахал тахсан, Сахабыт сирин экологиятын айгыраппатын туһугар билигин  үлэ күүскэ барыахтаах.

— Быйыл саас өрөспүүбүлүкэ парламена 25 сыллаах үбүлүөйдээх даатаны бэлиэтиир. Эн санааҕар, бу сыллар усталарыгар  Ил Түмэн уонна Госдума хаһан ордук көхтөөхтүк хардарыта үлэлэспиттэрэй?

— Мин бастаан САССР Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талыллыбытым, онтон Ил Түмэҥҥэ, дьэ, ол кэннэ Госдумаҕа. Урут Госдуманы кытары олус тэтимэ суохтук үлэлэһэр этибит. Мин өйдүүрбүнэн, үс сыллааҕыта “Уһук Илиҥҥи гектар туһунан” сокуон киирэригэр Саха сирин парламена Госдуманы кытары ыкса үлэлэспитэ. Саха сириттэн элбэх көннөрүү киирбитэ. Бары бииргэ ол көннөрүүлэр сокуоҥҥа киирэллэригэр үлэлэспиппит. Ол кэнниттэн онтон ордук Госдуманы кытары ыкса үлэлэһиини өйдөөбөппүн. Билигин РФ Судаарыстыбаннай Думатын кытары көхтөөхтүк үлэлэһиэххэ наада, көҕүлэнэр сокуон барылларын ырытыһыыттан саҕалаан, манна өрөспүүбүлүкэбит интэриэһин өттүттэн көрөн. Үлэлэһии саҥалыы форматын көрдүөххэ наада.

— Федот Семенович, кэпсэтииҥ иһин махтанабыт. Инникитин да үлэҥ ситиһиилээх буоллун.

Кэпсэттэ Сардаана Кузьмина