60 сыл – сиэттиспитинэн

Билсиһии

Дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Федор Григорьевич эдэр сааһын үтүө күннэрин санаатыгар эргитэн ылла:
— Кэргэммин Дуунньаны кытта борохуокка билсибиппит. Оччолорго Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү ыччата бииргэ айанныырбыт. Борохуот биир этээһэ барыта икки дьаарыстаах орон буолара, онно балтараа ый устата сыта-тура устарбыт. Мин Ньурбаттан олорсон куораттаан испитим. Арай Үөһээ Бүлүү тохтобулугар уолаттар киирдилэр. Быыстарыгар кып-кыһыл бээһиҥкэлээх биир кыыстаахтар. Уолаттар кинини атаара сылдьаллар эбит. Ол кыыстыын дьукаахтыы түбэстибит. Өйүөбүт чабычахтаах арыы, ону килиэпкэ биһэн сиэри, быһах уларсыбыта буолан билсиһэммин, бииргэ чэйдиир, кэпсэтэр буолбуппут.
Олоҕун доҕоро Евдокия Михайловна кини кэпсээнин ситэрэн биэрдэ:

— Улахан кыргыттар уолу кытта билсиһэргэр хаһан даҕаны дьиҥнээх ааккын этимэ дииллэрэ. Уопуттаахтар сүбэлэрин ылынан, дьиҥнээх ааппын эппэккэ эрэ, Дьокуускайга кэлэн икки аҥы барбыппыт. Оччолорго Сүөдэр учуутал, мин биэлсэр идэтигэр маҥнайгы кууруска үөрэнэ кэлэбит. Арай үөрэхпитигэр бырааһынньык буолбутугар тиийбитим – кини турар. Соһуйдум, долгуйан да ыллым. Хайдах булбутун билигин да билбэппин, үөрэх туһунан эмиэ да кэпсэппэтэхпит. Сүөдэр миигин ол күһүнү быһа көрдөөбүт эбит. Онтон ыла киинэҕэ сылдьар, тэҥҥэ хаамсар буолбуппут. Үөрэхпитин бүтэрэр дьылбытыгар, дипломмун тутар күммэр, 1957 сыл бэс ыйын ахсыһыгар студенческай уруу тэрийбиппит.
«Хоонньоспокко сылдьан огдообо хаала сыспытым»

— Уруу кэнниттэн икки аҥы барбыппыт. Мин түүн түннүгүнэн уопсайбар киирэн утуйан хаалбытым. Сарсыарда: «Бу ким сытарый, хайдах буолбут кыыскыный?» – диэн соһуйбут-өмүрбүт кыргыттар сыттыгынан көмөн кэбиспиттэрэ. Ол курдук дойдубутугар барыахпытыгар диэри бииргэ олорботохпут. Диплом туппут киһи дойдубар үлэлии барбытым. Сүөдэр күһүн тиийбитэ, — диир Евдокия Михайловна.
Кыттыгас олохторо дьэ саҕаланар кэмэ үүммүтэ, ол эрээри биир күүтүллүбэтэх түгэн кинилэр дьылҕаларын уларытыан сөптөөҕө. Ити туһунан Федор Григорьевич маннык ахтар: “Күтүөттүү тиийиим туспа остуоруйалаах этэ. Борохуот биэрэктэн арахпытыгар, атаарар дьоммун көрөөрү сүүрэкэлии сылдьан, эмискэ ханна эрэ көттүм уонна биирдэ туох эрэ үрдүгэр «лах» гына олоро түстүм. Хабыс-хараҥа. Өйдөөбүтүм, киһини миинэн олорор эбиппин. Анараа киһи улаханнык кыыһырыах курдук этэ да, айдаарбатаҕа. Атаҕым аннын көрүмүнэбин, трюмҥа түһэн хаалбыппын. Кини онно ас ыла киирбит эбит. Хараҥа буолан күн сырдыгын киллэрээри аанын саппатах. Ол кыл түгэнигэр түбэстэҕим. Кини суоҕа, эбэтэр арыый атыннык сууллубутум буоллар, улаханнык эмсэҕэлиэхтээх этим”.
«Арай оройунан түспүтэ буоллар, хоонньоспокко сылдьан огдообо хаалыа эбиппин», – диэн Евдокия Михайловна эбэн биэрэр.

Ыалдьыт дьахтары төрөтүү

Оччолорго идэ ылбыт эдэр дьон ханна анаталларынан үлэлии бараллара. Медучилищены үөрэнэн бүтэрбит сүүрбэччэлээх кыысчаан дойдутугар Үөһээ Бүлүүгэ кэлэн, Оҥхойго фельдшерскэй-акушерскай пуун сэбиэдиссэйинэн ананар. Кырыы сир кыһалҕалаах олоҕун тиһигин быспакка кэлэр таптал суруктара эрэ кырааскалаабыт буолуохтаахтар.
Онтон кэргэнэ учуутал идэтин ылан, Федоровтар оччотооҕу сэбиэскэй ыччат сиэринэн Ийэ сирдэригэр үлэһит буолбут иэстэрин төлүүр баҕалаах саҥа, сонун сиргэ тиийбиттэрэ. Ити кэмҥэ үлэҕэ көрсүбүт уустуктарын туһунан Евдокия Михайловна кылгастык маннык кэпсиир:
— Холбоспуппут нөҥүө сы­­лы­гар Артур диэн уолламмыппыт.

Кэргэним үөрэҕин бүтэрэр сылыгар Дьокуускайга кыстаан баран, анаммыт сиригэр Мэҥэ-Хаҥалас Баатара нэһилиэгэр үлэлии барбыппыт. Кини оскуолаҕа саабыстыыр, мин фельдшерскэй-акушерскай пууҥҥа сэбиэдиссэйдээбитим. Сүөдэр ийэтин оҕо көрөөччүнэн илдьэ кэлбиппит. Пууҥҥа үлэһит суох, Өргөннөөх, Бэдьимэ, Сыырдаах нэһилиэктэргэ түүннэри-күнүстэри ыҥырыыга сылдьарым. Биир үтүө күн, Баатараҕа аймахтарыгар ыалдьыттыы кэлбит дьахтар талыыта киирэн, төрүү киирдэ. Дьахтар ыараханнык быыһанан баран, аны оһоҕоһо бааллан, улуус киинигэр суһаллык эпэрээссийэҕэ барбыта. Көрүүтэ-харайыыта суох хаалбыт кырачааны аһынан, уолбун эмиийдии сылдьар кэмим буолан, аҕыйах хонукка бэйэм аһаппытым. Дьахтар доруобуйата көнөн, оҕотун ылан барбыта. Барахсан сэлликтээх этэ.
Ол саҕана сэллик ыарыы ааҥ­наан турбута. Анна Спиридоновна диэн акушеркалаах этим, кини эмиэ ыалдьара. Ол иһин, кини көрдөһүүтүнэн уонна үөрэтиитинэн тыҥа агдакаҕа сыстыбатын диэн салгыны үрдэрэр ньыманан, суон укуол иннэтинэн ойоҕос быыһынан дьөлө анньан салгын киллэрэрим. Билигин санаатахха, олус кутталлаах эпэрээссийэни оҥоро сылдьыбыт эбиппин.

«Биһиги үс оҕолоох этибит…»

Ийэ, эбээ Евдокия Михайловна ааспыт күннэрин, дууһатыгар-сүрэҕэр илдьэ сылдьар күн сирин көрдөрбүт чыычаахтарын ахтыбат буолара сатаммат курдук.
— Улахан уолбут Артур кэнниттэн Тоня уонна Лариса диэн балтараа сыл арыттаах үчүгэйкээн кыргыттардаахпыт. Барахсаттар тэҥҥэ улаатан, киһи-хара буолаары үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан утуу-субуу күн сириттэн күрэммиттэрэ… Билигин оҕолорбут бааллара буоллар диэн санаа күн ахсын сүрэхпитин үүйэ-хаайа тутар. Дьылҕа, төһөтүн да иһин, тустаахха кытаанах буолар эбит. Оҕолорбут барахсаттар Бүлүү өрүс «тыытыллыбыт» уутун испит «буруйдаахтар» дии саныыбыт.

Санаа баттыктаах сылдьар олус ыарахан. Оҕолорбутун санаабатах, ахтыбатах күммүт суох. Оҕону сүтэрэртэн ыарахан туох да суох… Ол эрээри, төһө да кыһалҕалаах буоллахха, сирдээҕи олох олус күндү! Онон, күн сырдыгын батыһыахха наада.
Үс сиэннээхпит, биир хос сиэннээхпит. Уолбут Артур талааннаах механик буолан, доҕотторо кинини таптаан Саха Кулибина диэн ааттыыллар. Кэргэнэ Саргылаана Гаврильевна үрдүк категориялаах учуутал. Күммүт-ыйбыт сиэннэрбититгэн тахсар. Олохпут сиэдэрэй симэхтэрэ кинилэр. Кыра сиэммит Федоров Федор диэн эһэтин аатын сүгэр, – диэн Евдокия Михайловна кэпсээнин истэн баран, бу ытык ыал олох ыарахаттарын көрсүбүттэрин да иһин, кини араас өрүттэрин муударайдык ылыналларын итэҕэйэҕин.
Оттон кинилэр бэйэлэрин ыччаттарыгар, уопсайынан, эдэр дьоҥҥо, саҥа ыал буолааччыларга туһаайан сүбэлииллэрэ, олохторун үөрүйэхтэриттэн үллэстэллэрэ элбэх бөҕө буол­лаҕа. Онон мантан аллараа 60 саастаах дьиэ кэргэн олоҕу көрүүлэриттэн, эйэлээх ыал кистэлэҥнэриттэн аҕыйах кэрчиги билиһиннэрэбит.

Дириҥ өйдөбүллээх туспа эйгэ

Үтүө үгэс. Биһиги ыалдьыт сылдьарын сөбүлүүр ыалбыт. Аймахтарга, доҕотторго ааммыт өрүү аһаҕас. Үүттээх итии чэйи сырылаччы иһэ олорон ирэ-хоро кэпсэтэр да астык. Эдэр эрдэххэ дьиэбитигэр чаанньыгы сойуппат толору ыалдьыттаах буолааччыбыт. Билигин үйэ уларыйан, аны төлөпүөнү сойуппат буолан олоробут. Аймахтары, доҕоттору умнубакка, сибээһи быспакка билсэ туруохха наада.
Таптал… Сааһыран истэҕиҥ аайы ордук убаастаһар, ахтыһар буолар эбиккин. Олоххо араас буолар, үөрүү-хомолто, сор-муҥ даҕаны. Истиҥ таптал тугу барытын уйар дьикти күүстээх. Таптал уохтаах уураһыы буолбатах, таптал – дириҥ өйдөбүллээх туспа эйгэ. Икки киһини биир суолунан сирдиир сүдү күүс. Саха норуотугар «Бэргэһэлэнниҥ – бүттэ» диэн өйдөбүл баар. Дьахтар эр киһини имэрийэ-томоруйа сылдьыахтаах, кыыһырдыбакка буола сатыахтаах. Биһиги бэйэ-бэйэбитигэр истиҥник сыһыаннаһабыт уонна хайаан да сыллаһар идэлээхпит. «Эн миигин бүгүн сыллыы иликкин», – диэн аахсабыт.
Оҕону иитии. Билиҥҥи оҕо сүрэҕэ суох, тэлэбиисэр уонна көмпүүтэр хамначчыта буолла. Оҕону үлэҕэ үөрэтэртэн ордук суох. Үлэлиириттэн иэдэйбит киһи баарын истэ иликпит.
Арахсыы олус элбээтэ. Ол түүҥҥү кулуупка билсиһии, оонньоһуу содула. Аныгы ыччат өйдүөн наада: түүҥҥү кулууптар – саамай куһаҕан, саха айылгытын утарар тэрилтэлэр. Саха күнүс үлэлиэхтээх, түүн сынньаныахтаах. Солуута суохтан кыыһырсыы, арахсыы – таптал күүһэ мөлтөҕүн көрдөрөр. Эдэр киһиэхэ саха үгэһин кэһиэ суохтаахпын диэн өйдөбүл баар буолуохтаах.
60 сыл бииргэ олоруу мээнэ киһиэхэ тиксибэт улахан дьол. Олох төһө да уустугун иһин, таптал күүһэ баар буолан күнтэн күн салҕанан истэҕэ! Евдокия Михайловна уонна Федор Григорьевич Федоровтарга сүүс сүүстэриттэн өйөнсөн өссө да уһуннук дьоллоохтук олороллоругар, саҥаттан саҥа бэлиэ үөрүүлээх түгэннэрин сүһүөхтэригэр сылдьан чэгиэнник көрсөллөрүгэр баҕара хаалабыт.

Юлия Пестрякова.