Үлэ үлэлэнэр, оҕо төрүүр, олох устар…

Сирэй сирэйгэ буолар, харах харахха көрсөр, бэл эт эккэ сыстыһар үйэлээх сыһыанын технология барахсан солбуйбута эмиэ быданнаата эбээт. Утарыта көрсөн, оллоонноон олорон ыаһахтаһан, күнү-чааһы барааһын урукку олох омсолоох көстүүтүнэн ааҕыллан, аныгы дьоҥҥо харчынан кэмнэнэр хаарыан бириэмэни халтайга сүтэрии хаалыылаах үгэһинэн билиниллэн бүтэн турар.
Дьэ, бу гынан баран, үгэс эрэ үксүтэ үлтүрүйэн өлөн-өһөн, бэрээдэк эрэ барыта бэрдийэн быраҕыллан биэрэн иһэр буолбатах эбит. Ону туохха көрөбүтүй? Норуот дьокутаатын уонна кини быыбардааччыларын икки ардыларынааҕы сыһыаҥҥа. Ичигэс буоллун — тымныы буоллун, элэккэй буоллун — хаҕыс буоллун, кылаабынайа, хардарыта интэриэстээх сыһыан туһунан этиллэр. Хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах нэһилиэктэрбитин хас биирдиилэрин ааҕа, эбиитин хайаларбытын, туундарабытын, аар тайҕабытын чыпчылыйыах бэтэрээ өттүнээҕи түргэннээх Интэриниэт саба сүүрэр күннээх да буоллаҕына, саха киһитэ барахсан ол онтон өйүн-санаатын олоруута дэбигис уларыйа охсон биэрбэтигэр экчи эрэнэн кэбиһиэҕиҥ.
Саха кэпсэтэр киһитин быччаччы тутан олорон истэр, ол истибитин кэтэх өйүнэн буһаран сылыктыырыгар, аа-дьуо аҥааттан ыйытарыгар-моһуйарыгар кырата тоҥ күөс буһан тахсар усталаах-туоралаах бириэмэ наада буолуоҕа. Дьэ ол эрэ кэнниттэн, кини дьиҥнээхтик сыҥааҕа хоҥнон, тыла өһүллэн, итийэн-кутуйан, улам уутугар-хаарыгар киирэн кэпсэтэн барыаҕа. Хайа, кыратык үссэнэ, барбах хараҕын тымныта түһэн ыла-ыла, үс түүннээх күнү супту олоҥхону истэр өбүгэлээх омук этибит буоллаҕа. Киһи хаспахха олорбут өбүгэтиттэн сиэр-майгы, майгы-сигили өттүнэн букатын даҕаны ыраата илигин, көр, наука бүтэһиктээхтик дакаастаан турар ээ.
Итинэн тугу этээри гынаҕын диир буоллаххытына, былыргы кэмнэртэн саха сахатын кытта: «Кэпсиэ» — «Суох. Эн кэпсиэ», — дэһэр судургу тылларыттан саҕаламмыт дьон икки ардынааҕы ичигэс сыһыан оннук кэбэҕэстик туора сотуллан хаалыа суоҕа. Технология технологиятынан, киһи киһитинэн хаалыахтара турдаҕа. Син эмиэ ол кэриэтэ, «норуот кулута» дьокутаат элэктэрээтин кытта бассаабынан «бырахсан» төһө ыраатыах, туох итэҕэли ылыах, тугу ситиһиэх этэй?
Норуот дьокутаата, Ил Түмэн регламеҥҥа уонна мандаат хамыыһыйатыгар бэрэссэдээтэлэ Марфа Филиппова талыллыбыт уокуругар Үөһээ Бүлүүгэ 21, Куорунайга 9 нэһилиэктээх. Барыларын кэрийиэххэ, барыларыгар сылдьыахха диэтэххэ, оллур-боллур суоллаах мыыныыта суох киэҥ эргимтэлээх сиринэн-уотунан эргийэн кэлиэххэ наада.
— Нэһилиэктэрбэр сылга иккитэ сырыттахпына сатанар, —диир Марфа Семеновна. — Дьону кытта итинтэн аҕыйахтык көрсөр, кэпсэтэр, кинилэр кыһалҕаларын кытта билсэр буоллахха, үлэҥ төрдүттэн көдьүүһэ суох буолуоҕа. Ыраах нэһилиэктэр олохтоохторо, куһаҕан суоллаахтара-иистээхтэрэ кинилэр буруйдара буолбатах. Төттөрүтүн, олорон кэлбит олохторо, бүгүҥҥүлэрэ кинилэр төрөөбүт буордарыгар бэриниилэрин уонна тапталларын дьэҥкэтик туоһулуур диэн санаалаахпын. Сорох нэһилиэктэргэ кыһыҥҥы кэмҥэ эрэ тиийиэххэ-түгэниэххэ сөп. Оннук кыһалҕаттан күһэллэн, бастакы сырыыгар дьон тылын-өһүн, туруорсуутун истиэххин наада. Истэри таһынан, илэ хараххынан көрөн итэҕэйдэххинэ сатанар. Нэһилиэк дьаһалтатын, дьокутааттарын, актыыбын кытта кэпсэтии, сүбэлэһии киһиэхэ элбэҕи биэрэр. Эйиэхэ итэҕэйэн быыбардаабыт дьоҥҥо «ону оҥоруом, маны гыныам, барытын саба тутуом» диэн онно-оруна суох тылларынан, ама, быраҕаттаныаҥ дуо. Эрэннэрбиккиттэн тугу эрэ толорбут эбэтэр кыайбатах буоллаххына, аныгыс сырыыгар илэ бэйэҕинэн дьоҥҥо-сэргэҕэ көстөн кэпсээн, быһааран биэрэриҥ булгуччулаах. Уопсастыбаннай бүрүйүөмнүүр пууну үлэлэтэбин.
Тыа сирин дьоно, кыайтаран биэрбэт төһө да үгүс кыһалҕалааҕын иһин, уопсастыбаннай өйү-санааны сөптөөхтүк ылынааччы уонна туруулаһааччы буолан иһэрэ үөрдэр. Улахан уопсастыбаннай дуорааннаах сабыытыйалартан тыа сирин нэһилиэнньэтэ ойуччу туран хаа­лар түбэлтэтэ аҕыйыыр. Чуо­лаан, экология проблемаларыгар сыһыаннаах боппуруостарга. Аны туран, урукку өттүгэр дьон дьокутаакка туруорар туруорсуута сүнньүнэн тугу эрэ туттарыы эбэтэр булларыы боппуруоһа буолара. Билигин дьон дьокутаакка сокуону туруорсар. Кинилэр интэриэстэрин чопчу көмүскүүр сокуоҥҥа наадыйар, үлэлээбэт сокуон итэҕэстэригэр тохтуур. Ол аата тыа сирин дьоно, талбыт дьокутааттара сокуону оҥорор уоргаҥҥа бэйэлэрэ дэлэгээссийэлээбит бэрэстэбиитэллэрэ буолалларын үчүгэйдик өйдөөтө.
Үөһээ Бүлүү улууһугар сир боппуруоһугар бытаарыы баар. Итиннэ нэһилиэнньэ бэйэтэ эмиэ мөлтөөн-ахсаан биэрэр. Кытыы нэһилиэктэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сири чааһынайга ылыыга үчүгэй хамсааһын тахса илик. Ол аата, дьон эбэтэр туохтан эрэ сэрэхэдийэр, эбэтэр дьиэ сүөһүтүн иитиинэн дьарыктаныыта улам мөлтөөн иһэр. Улууска, ханна баҕарар курдук, ынах сүөһү ахсаана аҕыйыы турар. Сир боппуруоһугар бүрүкүрээттээһин мэһэйэ-таһайа эмиэ баар.

Харбалаах нэһилиэгэ айылҕа гааһынан туһаммыта балачча кэм буолла. Бу гынан баран, федеральнай айан суолун кытыытыгар олорор бөһүөлэккэ, дьон эбии дьиэ-уот туттан олохсуйар кыаҕа суох. Саҥа дьоҕус олорор оройуону үөскэтэргэ инфра-устуруктууратын тэрийии улуус да, нэһилиэк да кыахтарын таһынан сорук буолар. Суола-ииһэ, эньиэргийэ лиинньийэтэ суох учаастакка сир бэриллибэт. Эбии гаас турбаларын тардыы үлэтин кээмэйэ уонна ороскуота сүүнэ улахан. Дьиҥэр, боростуойдук санаан көрдөххө, хайы-үйэ газификацияламмыт бөһүөлэккэ салгыы кэҥэтэр үлэни ыытарга улахан уустук суох буолуон сөп курдуга. Оттон тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын айылҕа гааһынан хааччыйыы өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагырааматыгар хапсар өссө улахан уустуктардаах.
Саахалланар туруктаах дьиэлээх оскуолаларынан улуус, арааһа, өрөспүүбүлүкэҕэ «бириистээх миэстэҕэ» хапсыһа сыһара буолуо. Оҥхой оскуолатын эргэрбит дьиэтин өһүөтэ сууллаары гыммытын эбии тулааһын баҕаналаан үөрэнэ олороллор. Оскуола 72 үөрэнээччилээх, 25 миэстэлээх оҕо саадтаах. Нэһилиэккэ сыллата оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ адьас куһаҕана суох. Ол аата бу инникилээх нэһилиэк буолар. Эдэр учууталлар, исписэлиистэр кэлиэхтэрин олохтоох дьаһалта дьиэнэн-уотунан хааччыйар кыаҕа суох.

Эбиитигэр, бэйэлэрин бэйэлэрэ үнтү таһынан баран олороллор. Угут дьылга ходуһаларын ууларын ыыталларыгар, таарыччы иитиллэн олорор эбэлэрин кытта түһэрэн кэбиспиттэр. Билигин икки биэрэстэ тэйиччилээх күөлгэ ынахтарын уулаталлар. Оҥхойго сир аннынааҕы уулаах үс скважина баара биллэр. Маны нэһилиэк туһатыгар таһаарыы өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама чэрчитинэн эрэ кыаллар кыахтаах.
Тыа сирин аҕыйах оҕолоох оскуолаларын ыарахан дьыл­ҕалара хайдах да гынан ааһан, араҕан биэрбэт буолар эбит. Кэскилэ суох дэнэр маннык оскуолалардаах нэһилиэктэртэн дьон көһүүтэ тохтообот. Оччотугар онто да суох кэмчи киһилээх уонна оҕолоох кыракый бөһүөлэктэрбит сабыллалларыгар эрэ тиийиэхтэрэ. Оттон, дьиҥнээҕинэн, бу дэриэбинэлэр, сэлиэнньэлэр былыр-былыргыттан дьон-сэргэ уутуйан, дириҥник силис тардан олорон кэлбит төрүт түөлбэлэрэ буолаллар. Төһөлөөх ыарахаттары, уустуктары көрсөннөр, тыыннаах ордон кэлбиттэрэ буолуой ити самнайбыт дэриэбинэлэр? Ол бэйэлэрэ бу үрдүк сайдыылаах үйэ тиһэх сиэртибэлэринэн буолуох муҥнара буолуо дуо. Өйдүөххэ, саныахха ыарахан. Буолаары буолан, сирбитин-уоппутун саҥалыы тириэрэр уонна иччилиир мүччүрүйбэт сыал-сорук ыы муннунан тирээн кэлбит түрбүөннээх кэмигэр. Баччааҥҥа диэри илдьэ кэлбиппитин сүтэрбэт, баарбытын мүччү туппат туһугар өйбүтүн-санаабытын холбуоххайыҥ, күүспүтүн-уохпутун түмүөххэйиҥ.
Муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара үлэлэригэр-хамнастарыгар 30-тан тахса анал боломуочуйалаахтарыттан 20-тэ эрэ үбүлэнэрин туһунан өрүүтүн муҥнарын ытаан тахсаллар. Боломуочуйаларбыт толору үбүлээһининэн хааччыллыылаахтара буоллар, элбэҕи ситиһиэ этибит диэн буолар. Үбүлээһин саҥа мэхэньиисимэ олохтонор кэмэ кэлбитин туһунан этэллэр. Оттон билиҥҥитэ улуус киинигэр, улахан нэһилиэктэргэ дьэллик ыт проблемата да кыайтарбат.

Нэһилиэктэр сэбиэттэрин дьокутааттарын кытта кэпсэттэххэ, түөлбэлэринэн үлэни ыытыахтарын эмиэ үптэн-харчыттан иҥнэллэрин туһунан этэллэр. Буолаары турар сийиэстэн тугу эрэ күүтүү тыына баар. Үөһээ Бүлүүттэн 15, Куорунайтан 16 дэлэгээт кыттара сабаҕалаан былааннанар. Тыа сирин дьокутааттара дохуот туһунан дэкэлэрээссийэни сөбүлээбэттэрэ баар суол. Уопсастыбаннай төрүккэ босхо үлэлииллэрин, нэһилиэк аайы баан филиаллара суохтара, тыа сирин олохтооҕун кыбыстыылаах дохуотун Интэриниэтинэн тарҕатыы кинилэр киһилии дьоһуннарын түһэрии буоларын бэлиэтээн этэллэр.
Улуус уочараттаах Манчаары оонньууларынан олорор диэтэххэ, күүркэтии буолуо суоҕа. Кырдьаҕастыын, эдэрдиин өрө көтөҕүллүү, олохтоохторго туох эрэ үчүгэйи күүтүү, онуоха эрэнии тыына олус күүстээх. Ону өйдүөххэ сөп: Үөһээ Бүлүү саха омук төрүт оонньууларын хайа да кэмнэргэ өрө тутан кэлбит улуус буолара мөккүөргэ турбат. Ол быһыытынан, саха омук төрүт оонньуута үөһээ бүлүүлэргэ бэйэлэрин тустаах үөрүүлээх бырааһынньыктарыгар тэҥнээх улахантан улахан сабыытыйа буолар. Оттон уонна кистээн кэриэтэ эттэхпинэ, биир дойдулаахтарым хомнуу саныахтара суоҕа диэн бигэтик эрэнэбин, төрүт буордарыгар күүстээҕи бүдүрүтэргэ, быһыйы сир ортотугар хаалларарга, мадьыныны олорпутунан лөглөччү тардан ыларга, биир тылынан эттэххэ, кыайыы өрөгөйүн үҥкүүлүүргэ бигэ быһаарыныылаахтар.