Александр Уаров: «Парламент  үлэтигэр идэтийбит,  муударай дьон өрүү  наадалар»

 

Дьонум-сэргэм итэҕэйэллэр

 

— Александр Сергеевич, эн кэлэр Ил Түмэн быыбарыгар кыттаргын дуу, суоҕун дуу үгүстэр интэриэһиргииллэр. Интернет-таһаарыылар араастаан таабырыннаан аҕай биэрдилэр. Хайыыгын?

—  Дойдубуттан, Сунтаартан кэлэн олоробун, быыбарынан сибээстээн. Миигин кытта «Сиэрдээх Россия» партияттан норуот депутата Жанна Егорова сырытта. Улуус 11 улахан нэһилиэгин барытын хабаммыт, дьоммутун-сэргэбитин кытта көрүстүбүт. Киһи сөҕүөн иһин, оннооҕор бырааһынньык күннэригэр саалаҕа аччаабыта 30-40 киһи муһунна.

Көрсүһүүлэргэ быыбардааччылар көхтөөхтүк кытыннылар, үгүс ыйытыылары биэрдилэр. «Письмо к будущему Президенту» диэн суруйуубун интэриэһиргээбиттэр.

Кэлэр өрөспүүбүлүкэ парламенын быыбарыгар кыттарбын дуу, суоҕун дуу туоһуластылар. Онно дьээбэлэнэн: «Билигин миигин эдэрдэртэн туох да итэҕэһэ суох, сорохторунааҕар өссө ордук үлэлии-хамсыы сылдьар киһини, түөһэйбит дииллэрэ эрдэ», —  диибин (күлэр). Госдумаҕа, Федерация Сэбиэтигэр 93 саастаах Владимир Долгих, ССРС Министрдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ 90 саастаах Николай Рыжков, Нобелевскай бириэмийэ лауреата эмиэ 90-ча саастаах Жорес Алферов депутаттаабыттара, депутаттыы сылдьаллар. Кинилэргэ тэҥнээтэххэ, мин, кырдьык, эдэр киһибин (күлэр). Быыбар буолара билигин да ыраах, толкуйданыам.

Сунтаарга 11 нэһилиэккэ сылдьыбыппыттан, уонугар Ил Түмэн кэлэр быыбарыгар кандидатурабын туруорунарбар эттилэр, көрдөстүлэр.

 

Тэрийэр дьоҕур уонна уопут көмөлөрүнэн

 

—  Парламент биир тутаах сис кэмитиэтин – Хонтуруоллуур кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ буолаҕын. Биэс сыл устата эн салайар кэмитиэтиҥ туох үлэни ыытта, ааҕааччыларга билиһиннэриэҥ дуо?

—  Мин салайар кэмитиэтим сүнньүнэн сокуоннар хайдах туолууларын хонтуруоллуубут. Тустаах кэмитиэккэ миигиттэн ураты өссө икки үлэһиттээхпит. Оттон биһиги курдук эбээһинэстээх өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палаатата 60-ча үлэһиттээх. Онон тэҥнээн көрүөххэ наада. Биһиги күүспүт сүрдээх кыра. Манна тэрийэр дьоҕур уонна уопут сүрүн оруолу оонньуур.

Сокуон туолуутугар сы­һыаннаах кэмитиэттэри, минис­терстволары, биэдэмисти­бэлэри, уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытыараммыт хон­ту­руоллуур үлэ­лэри ыыттыбыт. Үөрэҕириигэ, тыа хаһаайыстыбатыгар, култуураҕа, ыччакка, предпринимательствоҕа, о.д.а. сокуоннар туолууларын хонтуруоллаабыппыт. Маны таһынан көһө сылдьар мунньахтары тэрийэн ыыппыппыт. Ол курдук, суолбут-ииспит мөлтөҕүнэн сибээстээн, “Суол туһунан” сокуон туолуутун бэрэбиэркэлээн, Томпо-Таатта айанын суола уу-хаар, бадараан буолан, айанньыттары эрэйдииринэн, итиннэ тиийэммит мунньахтаабыппыт. Билигин ааспыт мунньах түмүгүнэн тахсыбыт уураах туолуутугар иккис мунньахпытын ыытаары сылдьабыт. Манна транспорт уонна суол хаһаайыстыбатын министерствота кыттыыны ылыаҕа.

Төрөөбүт-үөскээбит Сунтаарбар ханнык да бэрэбиэркэни ыыта иликпин. Онон кулун тутар ый бүтэһигэр, суол-иис баарыгар дойдубар көһө сылдьар мунньаҕы ыытар былааннаахпын.

Хонтуруоллуур кэмитиэт чилиэннэринэн үлэлии үөрүйэх, уопуттаах, бары салааны, үп-харчы хайдах-туох ороскуоттанарын билэр-көрөр депутаттар буолаллар. Ол курдук, Игорь Никитин, Владимир Федоров, Дмитрий Саввин, Андрей Акимов, Жанна Егорова, Александр Сусоев уо.д.а. кэмитиэккэ бааллар. Онон маннык профессионаллары кытта үлэлииргэ олус чэпчэки.

Биһиги кэмитиэппит өрөс­пүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палаататын кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Палаата парламент сорудаҕынан бэрэбиэркэлэри оҥорор. Сорох бэрэбиэркэлэри Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков кэмитиэккэ биэрэр. Төһө да аҕыйах үлэһиттээх буолларбын, бэриллибит сорудахтары үтүө суобастаахтык толорон кэллибит.

Итилэри таһынан Ил Түмэн ылыммыт уураахтарын, мунньахтар боротокуолларын туолуутун эмиэ биһиги кэмитиэппит хонтуруоллуур. Госдуманы кытта бииргэ үлэлэһэр парламент бырайыактара бааллар. Онно хонтуруол чааһыгар үлэлиибит, бэйэбит этиилэрбитин оҥорон киллэрэбит. Госдума депутата Галина Данчикова ыытар үлэбитин-хамнаспытын кытта билсэн баран, олох аҕыйах киһинэн таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы олорорбутун бэлиэтээбитэ.

 

Быыбардааччыларым махталлара  күүс  эбэр

 

—  Александр Сергеевич, биллэрин курдук, үс ыҥырыы (15 сыл устата) тухары Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин салайбытыҥ. Тустаах кэмитиэт ыытар үлэтигэр кыттыыны ылаҕын дуо?

—  Тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытабын. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын нулевой, бастакы, иккис ааҕыыларыгар, барытыгар кыттыыны ылабын. Саамай кырата үс сөбүлэҥ: инвестиционнай бырагыраама, бюджет уонна бюджет дохуоттаах чааһын хамыһыыйатын үлэтигэр кыттабын. Маны таһынан тыа хаһаайыстыбатын хамыыһыйатын ыытар үлэтигэр эмиэ кыттааччыбын.

Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаевтыын биир сүбэнэн үлэлээн-хамсаан кэлбиппитин бэлиэтиибин.

—  Парламеҥҥа хас да ыҥы­рыы устата биир кэмитиэ­ти салайар хайдах эбит дии санаатыҥ?

—  Өр сыллар усталара биир сис кэмитиэти салайан үлэ­лэтэр үчүгэй өрүтүн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Уопутураҕын, идэтийэҕин. Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар да, Госдумаҕа да боппуруоһу систиэмэлээхтик туруорсаҕын. Субъектар бэрэстэбиитэллэрэ да эйигин билэр буолаллар.

—  Депутат быһыытынан өссө туох үлэни ыытаҕын?

—  Тугу үлэлээбитим-хам­саабытым барыта сурукка тиһиллэ сылдьар. Онон барыта чуолкай. Миэхэ приемҥа 8 тыһыынчаҕа чугаһыыр киһи сырытта. Сунтаар улууһун дьоно эрэ буолбатах, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан быыбардааччылар сылдьаллар. Кыах баарынан кыһалҕалаах боппуруостарын быһаара сатыыбын. Истэн олордохторуна, министерстволары кытта төлөпүөннэһэн, кэпсэтэбин. Быһаарыллыахтаах дьыаланы атын кэмҥэ сыҕарытары сөбүлээбэппин. Тутатына кэпсэтэр, быһаарсар буоламмын, быыбардааччыларым онтон сүрдээҕин астыналлар диэн этиэххэ наада.

Кэлиҥҥи икки сылга 18 онкологическай, бүөр, сүрэх ыарыылаах дьону приемнаатым. Кинилэр Соҕуруу Кореяҕа, Москваҕа, Санкт-Петербурга, Новосибирскайга, Хабаровскайга, Красноярскайга эмтэнэ баралларыгар көмөлөстүм, сүбэ-ама буоллум. Киһи хомойоро баар, үгүстэрэ ыарыы үһүс, төрдүс стадиятыгар, ыарыы баалаабытын кэннэ тиийэн кэлэллэр. Ол эрээри аҥаардарыттан ордуктара олоххо төннөллөр. Быыбардааччыларым кыһалҕаларыгар болҕомтолоохтук, кыраҕытык сыһыаннаһабын. Мин кабинетым аана мэлдьи аһаҕас. Дьон-сэргэ истиҥ махталлара миигин өрө анньар, хамсатар күүһүнэн буолаллар.

 

Өрөспүүбүлүкэ  олоҕор суолталаах  сокуоннар

 

—  Александр Сергеевич, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн ылыммыт ханнык сокуоннарыгар тохтоон ааһыаҥ этэй?

—  Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар, сайдыытыгар сүрдээх улахан суолталаах кэккэ сокуоннары ылынна. Итилэр истэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуону киллэриэм этэ. Тустаах докумуону дьүүллэһиигэ Бүлүү бөлөх, Илин эҥээр улуустарыгар сылдьаммын, актыыбынай кыттыыны ылбытым. Парламент аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин ити сокуоҥҥа туһааннаах ыыппыт мунньахтарыгар барытыгар кыттыыны ылбытым. Тоҕо диэтэргин, тустаах докумуон хайдах ылыллыытыттан тыа сирин инники сайдыыта улахан тутулуктааҕын өйдөөн-санаан.

Маны таһынан биир сүрдээх суолталаах «Саха Өрөс­пүүбүлүкэтигэр үөрэх­тээһин туһунан», «Саха Өрөс­пүүбүлүкэтигэр стратегическай былааннааһын туһунан» сокуоннар ылыллыбыттарын бэлиэтээн ааһыахпын сөп.

—  Парламент бу ыҥырыыта ыыппыт үлэтэ-хамнаһа тугунан уратыланна дии саныыгыный?

—  Бэһис ыҥырыы депутаттара Госдуманы уонна Федерация Сэбиэтин кытта ыкса ситимнээх үлэни-хамнаһы ыыттылар. Манна спикер Александр Жирков оруола сүрдээх улахан. Итини таһынан эдэр парламентарий Алексей Еремеев, парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев федераллары кытта сүрдээх ситиһиилээхтик үлэлээтилэр. Ол курдук, Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара 2013 сылтан саҕалаан Госдумаҕа барыта 28 сокуоҥҥа көҕүлээһини киллэрдилэр. Күн бүгүн 6 сокуоҥҥа көҕүлээһин федеральнай сокуон буолла. Биир барыл бастакы ааҕыыга ылыныллыбытын бэлиэтиибин. Маны таһынан 11 сокуоҥҥа көҕүлээһин Госдума көрүүтүгэр сылдьар. Сүрдээх улахан ситиһии быһыытынан сыаналыыбын.

—  Оттон ханнык тэрээһин өйгөр-санааҕар хатанан хаалла?

—  Парламентаризм музейа аһыллыыта өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар биир бэлиэ түгэнинэн буолла дии саныыбын. Маны таһынан парламентаризм историятын туһунан сүрдээх киэҥ, дириҥ ис хоһоонноох кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Саха сирин биллэр-көстөр судаарыстыбаннай деятеллэрин үйэтитиигэ үгүс өрүттээх үлэ ыытылынна.

 

Хонтуруоллуур кэмитиэт чилиэннэринэн үлэлии үөрүйэх, уопуттаах, бары салааны, үп-харчы хайдах-туох ороскуоттанарын билэр-көрөр депутаттар буолаллар. Ол курдук, Игорь Никитин, Владимир Федоров, Дмитрий Саввин, Андрей Акимов, Жанна Егорова, Александр Сусоев уо.д.а. кэмитиэккэ бааллар. Онон маннык профессионаллары кытта үлэлииргэ олус чэпчэки.

 

Дьыала  салҕаныахтаах

 

—  Уопуттаах, идэтийбит парламентарий, кэлэр ыҥырыы депутаттарын куорпуһа хайдах быһыылаахтык үлэлиэн-хамсыан баҕараҕыный? Депутаттар 100% уларыйыахтаахтар диэн этиигэ туох харданы биэриэҥ этэй? 

—  Бастатан туран, утум­нааһын диэн хайаан да баар буолуохтаах. Ол аата Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара ситэ оҥорботох үлэлэрин, дьыалаларын салгыахтаахтар. Федеральнай киини кытта үлэни салгыы үлэлиэххэ, өссө күүһүрдүөххэ наадалаах. Ол курдук, федеративнай тутул чуолкай буоларын наадатыгар, субъектарга боломуочуйалары үллэриигэ, чуолкайдааһыҥҥа, сиртэн хостонор баай боппуруостарыгар тустаах сокуоннарга, Конституцияҕа уларыйыылары киллэриигэ үлэ ыытыллыахтаах. Маннык глобальнай боппуруостарга өрөспүүбүлүкэ кэлэр парламенын ыҥырыытын депутаттара үлэлэһиэхтээхтэр, туруорсуохтаахтар.

Депутаттар 100% уларыйыахтаахтар диэн этиилэрин төрдүттэн сыыһанан ааҕабын. Биллэр политик Уинстон Черчилль: «Парламент үлэтигэр идэтийбит, уопуттаах, муударай дьон өрүү наадалар», – диэн мээнэҕэ эппэтэҕэ. Уопуттаах дьон туһалара олус элбэх. Эдэр оҕолор парламеҥҥа кэллэхтэринэ, этэргэ дылы, мунан-тэнэн хаалаллар. Ол гынан баран эдэрдэр эмиэ депутатынан талылланнар, идэтийбит парламентарийдартан уһуйуллаллара наадалаах. Баланс баар буолуохтаах.

 

Уһулуччулаах ситиһиинэн ааҕабын

 

—  Александр Сергеевич, депутаттаан кэлбит кэмҥиттэн саамай өйгөр-санааҕар хатанан хаалбыт түгэни кэпсээн ааһыаҥ дуо?

—  Россияҕа 122 №-дээх сокуон тахсыытыгар, аҕыйах үөрэнээччилээх (малокомплектнай) оскуолалар статустара оннунан хааларын, тустаах докумуоҥҥа көннөрүү киирэрин, Александр Жирковтуун Москваҕа тиийэммит, нэдиэлэни быһа үлэлээммит  ситиспиппит. Итини таһынан хотугу надбавканы уонна коэффициены туруорсубуппут. Оччолорго өрөспүүбүлүкэ Президенэ Вячеслав Штыров тустаах сокуону эмиэ утарбыта. Дойду 83 субъегыттан биһиги эрэ, Москваҕа тиийэммит, монетизация туһунан сокуону утарсаммыт  үлэлээбиппит, туруорсубуппут. Маны уһулуччулаах ситиһиинэн ааттыам этэ.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 210 аҕыйах үөрэнээччилээх оскуола баар. Тустаах федеральнай сокуоҥҥа көннөрүү киллэртэрбэтэхпит эбитэ буоллар, ити үөрэх кыһалара үлэлэрин тохтотуох, бөһүөлэктэр сабыллыа этилэр. Национальнай трагедия буолуох этэ.

«Российскай Федерация гражданнарын доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан» 323 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа эмиэ итэҕэстэр баар буоланнар, аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх бөһүөлэктэргэ медицинскэй көмөнү стационарга оҥорор усулуобуйа суох буолан эрэр. Ордук биһиги Сахабыт сирин курдук киэҥ сиринэн тайаан сытар аҕыйах нэһилиэнньэлээх бөһүөлэктэрдээх, суола-ииһэ мөлтөх регионнарга ордук охсуулаах буолара кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Ил Түмэн депутаттара уонча сыл устата ити итэҕэһи туоратар иннигэр үлэлээн-хамсаан кэллибит эрээри, биллэрин курдук, өйөбүлү ылбатахпыт.

Тус бэйэм парламент доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Корякины батыһыннара сылдьан, Госдума тустаах кэмитиэтин салайааччыларын кытта билиһиннэрбитим уонна «балыыһаларбытын хаалларар туһугар киирис, охсус» диэн кэс тылбын эппитим.     

Саамай үөрбүтүм диэн, дойду Президенэ Владимир Путин оҥорбут Анал этиитигэр кыра бөһүөлэктэргэ балыыһалар үлэлэрин тохтоппуттарын улахан алҕаһынан аахта.

 

 

Депутаттар 100% уларыйыахтаахтар диэн этиилэрин төрдүттэн сыыһанан ааҕабын. Биллэр политик Уинстон Черчилль: «Парламент үлэтигэр идэтийбит, уопуттаах, муударай дьон өрүү наадалар», – диэн мээнэҕэ эппэтэҕэ. Уопуттаах дьон туһалара олус элбэх.

 

Сүдү  да  киһини  кытта  үлэлээбиппин

 

—  Политикаҕа хайдах быһыылаахтык кэлбиккиний?

—  Бастаан политикаҕа кыттарга сананарбар, Казахстаҥҥа Алма-Ата куоракка экономика, менеджмент уонна билгэлээһин институтун бүтэрээри сылдьар кэмим этэ. Ити үөрэхпин бүтэрэн баран, Сунтаар, Ньурба улуустарыттан Ил Түмэн быыбарыгар кыттыыны ылбытым. Бу быыбардыыр уокуруктан 7 киһи кыттыбыта. Быыбардааччылар баһыйар үгүс куоластарын ыламмын депутат буолбутум. Бюджет кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэли солбуйааччынан үлэлээбитим. Бэрэссэдээтэл Анатолий Гольдман этэ. Анатолий Абрамович, сүрдээх уопуттаах киһи, миэхэ элбэх сүбэни-аманы биэрэрэ. Биир саамай тутаах, элбэхтик сокуон ылыллар салаатын – нолуок эйгэтин салайтарбыта.

Биллэрин курдук, оччолорго Ил Түмэн икки палааталааҕа. Бэрэстэбиитэллээх палаатаны Афанасий Илларионов салайбыта. Билигин санаатахпына, айылҕаттан айдарыылаах Сүдү да киһини кытта үлэлээн ааспыт эбиппин.

 

Дойдуга  үп-харчы баар  буолуоҕа

 

—  Дьиҥнээх үп-харчы кириисиһэ дьэ кэллэ быһыылаах дии. Ил Түмэн үс ыҥырыытын тухары бюджет кэмитиэтин салайбыт киһи итиниэхэ туох санаалааххыный?

—  Кириисис кэллэ диэн этиигэ сөбүлэспэппин. Россия промышленноһы, производствоны сайыннардаҕына, үлэни күүскэ ыытаммыт экономикабытын өрө көтөхтөхпүтүнэ, дойдуга үп-харчы баар буолуоҕа. Сиртэн хостонор баайбыт эрэ диэки көрүө суохтаахпыт.

—  Олоххо учууталларгынан кимнээҕи ааттаталыаҥ этэй?

—  Олоххо уһуйбут учууталларбынан оскуолаҕа дириэктэрдээбит, Луначарскай аатынан бириэмийэ лауреата Василий Евсеев, районо сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит Илья Иванов, Анаабыр улууһун өр сылларга салайбыт, өрөспүүбүлүкэ Бочуоттаах олохтооҕо Николай Андросов буолаллар. Кинилэри кытта алтыһыыбын дьылҕам бэлэҕинэн ааҕабын.

—  Александр Сергеевич, киһиэхэ дьылҕа, үөһэттэн анаммыт ыйаах баар диэни итэҕэйэҕин дуо?

—  Үрдүкү туох эрэ күүс баар диэн итэҕэйэбин. Чингиз Айтматов «Вечное небо» баар диирин курдук. Ол үрдүкү күүс дьаһайар. Аһара бараары гыннахха, оройго охсор.

—  Александр Сергеевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.