Алтынай Темирова: “Максим Аммосов дьылҕата олус долгуппута”

Ол курдук, Платон Ойуунускай “Улуу Кудаҥса” сэһэнэ кыргыз тылынан тылбаастаммыта. Бу улахан үлэни кыргызтар киэн туттар драматургдара, поэттара, “Ак Торна-II” түүр норуоттарын куонкуруһун лауреата Алтынай Темирова оҥорбут. Маны таһынан Алтынай 2012 сыллаахха “Красный шаман и люди без ангелов” диэн Киргизия судаарыстыбаннаһын төрүттэспит саха чулуу уолун Максим Кирович Аммосов туһунан пьеса суруйбута.
Алтынай Темирова Кыргыз литературатын уонна искусствотын Күннэригэр кэлбит делегацияҕа киирсэн, Саха сирин култууратын, олоҕун-дьаһаҕын кытары билистэ.
— Алтынай, эн саха дьоно ытыктыыр, киэн туттар дьонун аатын үйэтитиигэ үлэ бөҕө оҥорбуккун. Онон саха дьоно эйигин аймахтарын курдук көрсүбүттэрэ саарбахтаммат.
— Оннук! Сахалар наһаа ыалдьытымсахтар, кыргызтарга уруулуу истиҥ сыһыаннара тута көстөр. Мин саха култууратын, үгэһин, историятын кытары үлэлэрбин оҥорорбор ыкса билсибитим. Билиҥҥитэ мин Максим Аммосов уонна Платон Ойуу­нускай ааттарыгар сүгүрүйэбин. Ол гынан баран, саха норуота үгүс улуу дьоннооҕун билэбин уонна инникитин да билиэм турдаҕа.

— Эһиги, кыргызтар, Максим Аммосов аатын өрө тутан, ытыктаан илдьэ сылдьаҕыт. Маныаха туоһунан “Красный шаман и люди без ангелов” диэн пьесаны суруйбутуҥ буолар. Пьеса кыргыз тылынан эрэ буолбакка, нууччалыы эмиэ тахсыбыт. Айымньыгар ордук ханнык түгэҥҥэ ааҕааччы болҕомтотун тардарга кыһаллыбыккыный?
— Саха норуотун улуу киһитэ Максим Аммосов туһунан ыйыттахтарына, мэлдьи долгуйабын, уйадыйабын. Кыргызстан историятыгар сүдү кылааты киллэрбит кыракый саха “аулуттан” үүнэн-сайдан тахсыбыт Максим Кирович хайдахтаах таһымнааҕын, далааһыннаах толкуйдааҕын, кэскилгэ туһаа­йыылааҕын мин кини биографиятын үөрэтэрбэр билбитим.

Пьесабар норуотун туһугар бэйэтин олоҕун бүтүннүү биэрэн туран турууласпыт Максим трагическай дьылҕатын көрдөрө сатаабытым. Бэйэтин норуотун туһугар эрэ буолбакка, кыргызтар тустарыгар төһөлөөх элбэҕи оҥорбутун, бэйэтин кэмигэр атаҕастаммытын тиэрдэргэ соруммутум. Мин кини олоҕун наһаа дириҥник ылынан, билигин да эйигин кытары кэпсэтэрбэр хараҕым уутун туттунарым уустук.
— Алтынай, оттон Платон Ойуунускай “Улуу Кудаҥса” сэһэнин тылбаастыыргар уустуктары көрсүбүтүҥ дуо?
— Дьэ, көрсөн буоллаҕа. Ойуунускай айымньыларыгар, уопсайынан, олус элбэх метафоралар, толкуйдуурга ыҥырар “подтекстар” бааллар. Кинини тылбаастаан киэҥ эйгэҕэ таһаарарга киэҥ билиилээх буолуохха наада. Миэхэ тылбаастыырга этии киирбитигэр, тута сөбүлэспитим. Тоҕо диэтэххэ, литературнай харгыстар мин билиибин кэҥэтэллэр. Ол иһин бастаан саха норуотун историятын научнай өттүттэн үөрэппитим. Историяҕытын, култуураҕытын, олоҕу, айылҕаны ылыныыгытын, сиэргитин-туомҥутун. Онтон Ойуунускай айымньыларын мистикатын, философиятын өйдүүргэ кыһаллыбытым. Ол кэннэ тылбаастаабытым. Мин санаабар, “Улуу Кудаҥса” тылбааһа сатаммыт. Мин бу тылбааһы бүтэрэн баран, бэйэбинэн киэн туттубутум. Бу киһиргээһин буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, бу үлэҕэ ылсаммын, айар үлэбэр инним диэки улахан хардыы оҥордум. Дьиҥэр, Ойуунускай үлэлэрин кытта өссө эрдэ билсибитим. Ойуунускайы аан дойду классикатыгар киллэрэбин. Хоһооннорун “Ало-Тоо” сурунаалбытыгар тылбаастаан бэчээттэппитим.
— Эн драматург быһыы­тынан Саха тыйаатырын туруорууларын билсибитиҥ буолуо?
— Бишкекка Чингиз Айтматов “Пегий пес, бегущий краем моря” сэһэнин саха тыйаатыра кэлэн көрдөрбүтэ. “Хаарыан хампа күөх кытылым” диэн этэ аата. Миигин барыта сөхтөрбүтэ. Декорацията, артыыстар, тыла-өһө барыта Айтматов сэһэнинэн тиэрдиэн баҕарбыт санаатын тиэрдибитэ. Онно баара уу алдьатыылаах күүһэ, олоххо тардыһыы, бэйэни сиэртибэлээһин. Киһи кулгааҕынан, хараҕынан истэ-көрө олорон, этинэн-хаанынан барытын билэрэ.
— Алтынай, айар үлэҕэр инники былааннарыҥ?
— Мин Саха сирин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков икки уруулуу омуктары ситимниир үлэтин бэлиэтиэхпин баҕарабын. Литература, култуура ситимэ бигэ буолар. Ону таһымнаах салайааччы өйдүүр. Ол иһин икки норуот улуу дьоно – Аммосов, Ойуунускай, Айтматов уонна да атыттар бу үтүө үлэ ыытыллан, үйэлэргэ умнуллубат дьылҕалаахтар. Мин Ойуунускай айымньыларын философиятын олус сөбүлээбитим. Бэйэм өбүгэлэрбин кытары тэҥнээн көрбүтүм. Олус майгыннаһар эбиппит. Инникитин Ойуунускай кинигэтин бэлэмниибин. Тылбаастар, суруйуулар киириэхтэрэ. Итиэннэ Максим Кирович Аммосов туһунан пьесабын тыйаатырга туруоралларыгар үлэлэһэбин. Билиҥҥитэ үп суох диэн Кыргызстан култууратын министиэристибэтэ аккаастыыр. Итиэннэ пьесабын ситэрэн биэриэм. Тоҕо диэтэххэ, айар-тутар киһи бэйэтэ айбытын толору астынара сэдэх көстүү. Хат ааҕабын уонна бу түгэни ситэри тиэрдибэтэхпин дии саныыбын. Онон мэлдьи айар түбүккэ сылдьабын. Итиэннэ бу соторутааҕыта “Ала-Тоо” сурунаалга саха поэттарын хоһооннорун тылбаастаан таһаарбыппыт. Олор истэригэр талааннаах эдэр суруйааччылар бааллара. Онон салгыы суруйар айылгылаах саха дьонун кытары ыкса үлэлэһиэм диэн саныыбын.