Андраник Навоян: «Биһиги Дьокуускайтан Спитакка сөмөлүөт көппүтүн өйдүүбүт…»

Тэрээһиҥҥэ мунньахтар, «төгүрүк остуоллар», армяннар диаспораларын культурнай киинин аһыы уонна, биллэн турар, кинилэр бэрэстэбиитэллэрин кытта көрсүһүүлэр былааннаммыттара. Күннээх Арменияттан төрүттээхтэр бүгүн Саха сиригэр хайдах олороллоруй? Кинилэртэн үгүстэрэ Хоту дойдуга бигэтик олохсуйбуттара ыраатта. Ол туһунан биһиги армяннар общиналарын бэрэссэдээтэлэ Андраник Навояны кытта кэпсэттибит.

— Андраник Альбертович, соторутааҕыта Дьокуускай куораты Сурб Карапет таҥара дьиэҕит киэргэттэ. Оттон билигин номнуо саҥа объект бэлэм – армяннар культурнай кииннэрэ. Бу киини ким тутта уонна туохха аналлааҕый?

— Биһиги былааммытынан бу элбэх функциялаах объект буолуоҕа: кэнсиэрдиир саала, музыканы суруйар студия уо.д.а. Ол эрээри саамай сүрүн соруктартан биирдэстэрэ — үөрэхтээһин. Манна армян, нуучча уонна саха тылларыгар үөрэтиэхтэрэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ Россияҕа кэлээччи армян уолаттар үгүстэрэ нууччалыы билбэттэр. Онон тылга ыарырҕаталларын суох оҥорбокко эрэ, кинилэргэ көмөлөһөр кыаллыбат.
Таҥара дьиэтин курдук, община бэйэтин үбүнэн киини тутта. Дьиҥнээх норуот тутуута буолла: ким кыахтааҕынан көмөлөстө.

— Бүгүн Саха сиригэр Арменияттан төрүттээх дьон төһө элбэхтэрий?

— 3,5 тыһыынча киһи бастайааннай олорор. Тутуу үлэтин үгэнигэр 10 тыһыынчаҕа тиийэр. Маныаха Саха сиригэр олорооччу армяннар 90% тутуу салаатыгар үлэлииллэр. Кинилэр бу эйгэҕэ биллэр специалистар: каменщиктар, штукатур-малярдар, плиточниктар уо.д.а.

— Үлэҕэ киирэллэригэр ыарырҕаталлар дуо?

— Суох. Бастакытынан, Саха сиригэр биир дойдулаахтарбыт сорохторо тутууга бэйэлэрэ бизнестээхтэр – бу 500 киһиэхэ диэри үлэһиттээх бөдөҥ тэрилтэлэр. Иккиһинэн, мин эппитим курдук, биһиги уолаттарбыт тутууга профессионаллар, онон кинилэри атын тутуу фирмаларыгар үөрэ-көтө ыҥыраллар. Кинилэри кытта быһаччы дуогабар түһэрсэллэр, онон манна кыһалҕа суох.

Ардыгар миграннар олохтоох дьонтон үлэлэрин былдьыыллар диэни истэргэ күһэллэбит… Мин санаабар, бу сыыһа буруйдааһын. Ханнык эмэ олохтоох киһи тутуу идэтин армян уолаттарыттан ордук баһылаабытын көрдөхпүнэ, мин кинини үлэҕэ ылыаҕым. Атын судаарыстыбаттан оробуочайдары аҕалыахтааҕар миэхэ ити чэпчэки буолуоҕа. Ол эрээри, итинник үлэлиири бары сатыыр буолбатахтар. Онон кэлин үөрэниэхтэрэ дии саныыбын. Билигин, уопсайынан, үлэни дьиҥнээхтик көрдүүр киһи ханнык да түгэҥҥэ булар кэмэ.

— Саха сиригэр Арменияттан аан бастаан кэлэр эдэр уолаттары кытта кэпсэтэҕит, саҥа эйгэҕэ олороллоругар бэлэмниигит дуо?

— Булгуччу. Эдэрдэри эрэ кытта буолбатах. Үгэс курдук, хас нэдиэлэ аайы мин үлэ биэрээччилэри мунньабын, кинилэргэ бэйэлэрин үлэһиттэрин хонтуруоллуулларын, бэрээдэк баар буолуохтааҕын, о.д.а. туһунан санатабыт. Ол да иһин культура киинин кытта нуучча, саха тылларын үөрэтэр өрөбүл оскуолатын тутар туһунан быһаарыы мээнэ ылыллыбатаҕа. Бу дьон манна дьиэтийэллэригэр, тылга моһоллору туоруулларыгар көмөлөһөр ньымалартан биирдэстэрэ. Маннык культурнай киин өрөспүүбүлүкэҕэ биир да национальнай общинаҕа бакаа суох буолуохтаах.

– Урукку өттүгэр Арменияттан дьон үксүн биир эмэ сезоҥҥа кэлэрэ, ол кэннэ дьиэлэригэр төннөллөрө. Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сиригэр армяннар бэйэлэрэ таҥара дьиэлээхтэр, культура кииннээхтэр. Ол аата үгүстэр манна олохсуйар санаалаахтар дуо?

— Мин санаабар, оннук. Урут ССРС саҕана биһиги биир экономическай эйгэҕэ олорор этибит. Союзнай өрөспүүбүлүкэлэргэ, ол иһигэр Арменияҕа, промышленность, тыа хаһаайыстыбата күүскэ сайдаллара, нэһилиэнньэ дьарыктаах этэ. Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитэ барыбытыгар улахан тургутуу буолла, оттон собуоттар уонна фабрикалар сабыллыылара, энергетикаҕа кризис үлэ булуохха сөптөөх сиргэ айанныырга күһэйдилэр. Үгүстэр үлэ мэлдьи баар Россияҕа тардыстылар. Үлэ булаат, дьиэ кэргэттэрин көһөрөллөр, ол эбэтэр дьонноруттан ыраах сылдьалларыгар ыарахан. Онон бу көннөрү олох көстүүтэ…

— Биир дойдулаахтаргыттан биир-икки сылга кэлбит, Саха сиригэр хаалбыт дьон бааллар дуо?

— Аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр бэйэлэрин кэргэттэригэр дьиэ тутталлара элбэҕиттэн ылан этэбин. Урут оннук суоҕа. Киһи харчы өлөрө кэлэрэ уонна булгуччу дойдутугар төннүөхтээҕин билэрэ.

Бүгүн кинилэр өлөрбүт харчыларын Саха сиригэр дьиэни тутууга, сиргэ угаллар, онон манна үгүстэр олохсуйарга быһаарыммыттара өйдөнөр. Киһи дьиэ туттар буоллаҕына, ол аата кини биир-икки эрэ сылга кэлбэтэх. Манна уһуннук олорорго былааннанар. Эппитим курдук, Саха сирин армяннарын 90% тутуунан дьарыктаналлар. Ол эрээри ремесленниктэр, судааарыстыбаннай сулууспалаахтар, суруналыыстар, быраастар, о.д.а. эмиэ бааллар. Практиканы науканы кытта ситиһиилээхтик дьүөрэлиир, кандидатскай диссертацияларын көмүскүүргэ бэлэмнэнэр быраастар бааллар.

Бу Саха сиригэр биһиги оҕолорбут улааталларын, кинилэр Россия оскуолаларыгар уонна вузтарыгар үөрэнэллэрин кытта сибээстээх. Манна кинилэр идэлэринэн үлэлэрин саҕалыыллар. Онон аҕалар көлүөнэлэрэ эрэ буолбакка, оҕолор уонна сиэннэр көлүөнэлэрэ эмиэ Саха сирин кытта дьылҕаларын сибээстииллэр.

Бэйэм туспунан эмиэ итинник этиэхпин сөп: Арменияҕа бастакы 17 сылбын олорбутум, Саха сиригэр – 35 сыл. Онон этиҥ эрэ: мин ордук армяммын дуу, сахабын дуу? Уоппускабар төрөөбүт дойдубар бардахпына, икки нэдиэлэнэн дьиэбин ахтабын.

Манна мин оҕолорум төрөөбүттэрэ, үөрэҕи ылбыттара, манна олороллор. Онон ханна уонна тоҕо барыахпыный?

— Дьокуускай мэлдьи даҕаны балайда интернациональнай куорат буолара: ССРС саҕана манна ким суох этэй: Прибалтикаттан сыылынайдар уонна ньиэмэстэр сыдьааннара, армяннар, украинецтар, еврейдэр, белорустар, азербайджанецтар… Араас омук дьонун икки ардыларыгар сыһыаннаһыылар балайда эйэлээх этилэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ омуктар икки ардыларыгар сыһыаннаһыы эйгэтигэр балаһыанньаны хайдах сыаналыыгын?

— Мин ол кэми олус үчүгэйдик өйдүүбүн. 1988 сылы. Спитакка сир хамсааһына буолбута, сир үрдүттэн сотуллубут кэриэтэ этэ, киниэхэ аан дойду барыта көмөлөспүтэ, ол иһигэр Саха сирэ эмиэ.

Мин быраатым оччолорго СГУ инженернэй-техническэй факультетыгар үөрэнэрэ. Дьокуускайтан Спитакка анал рейс көппүтүгэр, кини ити таһаҕаһы арыаллааччылар ортолоругар баара. Ил-76 сөмөлүөккэ туох суох этэй: бородуукталар, эмтэр, таҥас, оннооҕор донор хаана… Сөмөлүөт толору!

Спитакка 25 тыһыынча киһи олоҕун быспыт сир хамсааһына барыларыгар иэдээнинэн буолбута. Дойду ону уопсай алдьархай курдук ылыммыта…

— Ол кэмтэн ыла 27 сыл ааста. Дьон икки ардыгар сыһыаннаһыылар уларыйдылар дуо?

— Сэбиэскэй Сойууска улааппыт көлүөнэлэр ол кэми өйдүүллэр, бэйэ-бэйэлэригэр сылаас, доҕордуу, бырааттыы да диэн этиэм этэ, сыһыаннара билигин да баар. Ыччат – олох атын.
80-90-с сыллар кирбиилэригэр төрөөбүттэр ол кэм, Сэбиэскэй Сойуус норуоттарын алтыһыыларын туһунан билбэттэр. Кинилэргэ хаһан эрэ биир улахан Ийэ дойдулаах этибит диэн кэпсииргэ тиийэҕин. Билигин бары национальнай «квартираларынан» тарҕастылар, оттон оччолорго биир судаарыстыбаҕа олорбуппут. Онон ыччакка дьиҥнээҕинэн, хайдах баарынан кэпсиири олус суолталааҕынан ааҕабын. Биһиги эһэлэрбит Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сарын-санныларыттан өйөһөн туран бииргэ кыайбыттарын туһунан. Биһиги кинилэргэ этэбит: ол кэмҥэ ким да нууччаларга, армяннарга, грузиннарга уо.д.а. арахсыбат этэ. Бүттүүн биир норуот баара – сэбиэскэй дьон. Биһиги иннин диэки хардыылыырбыт!
ССРС – бу, мин ааҕарбынан, улуу ситиһии этэ. Миигин Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ыҥырбыттарыгар, Германияҕа сулууспалаабытым. Онно сэриилэр араас көрүҥнэрин ортолоругар чаастатык күрэхтэһиилэр ыытыллаллара, ГДР байыаннай сулууспалаахтара кытталлара, уонна, чиэһинэйдик эттэхпинэ, биһиги мэлдьи кэриэтэ кыайыылаах тахсарбыт. Мин Сэбиэскэй Сойуус гражданина буоларбынан киэн туттарым.

Эдэрдэр итини билэллэригэр олус баҕарыам этэ. 90-с сылларга – тас өттүттэн «көмө» баарынан, биһиги урукку түмсүүлээхпитин умнан кээстибит, биһигини араара, ыһа сатаабыттара. Бүгүн төттөрү хамсааһын саҕаланна: урукку Сэбиэскэй Сойуус өрөспүүбүлүкэлэрэ бэйэ-бэйэлэригэр тардыстылар, ону, мин санаабар, эҕэрдэлиэххэ эрэ сөп.

— Бүгүҥҥү күҥҥэ национальнай уратыны харыстаан туран, түмсэр кыаллыан сөп дуо?

— Россия Президенэ В. Путин билиҥҥи политикатын салгыы ыыттаҕына, мин санаабар, ССРС урукку үгүс өрөспүүбүлүкэлэрэ биир сойууска төннүөхтэрин баҕарыахтара. Урукку көрүҥүнэн чөлүгэр түһэрэр туһунан этиллибэт – ол кыаллыбат даҕаны, уонна, наадата суох даҕаны буолуоҕа. Ол кэмнээҕи ханна да суох ситиһиини – араас норуоттар доҕордуу, бырааттыы сыһыаннаһыыларын, дьиҥнээх интернационализмы чөлүгэр түһэрэ сатыыр туһунан этиллэр. Онон регионнар салайааччылара кинилэр сирдэригэр олорор норуоттар доҕордоһууларын, аан дойдуга аахсыллар улуу дойду туһунан толкуйдуур буоллахтарына, ол хаһан эрэ кыаллыаҕа.

Саха сирэ – уопсайынан ыллахха, дьон эйэлээхтик олорор региона. Мин санаабар, ити өрөспүүбүлүкэ баһылыга Е.Борисов да, Дьокуускай администрациятын да сыһыаныттан тутулуктанар, ол кэлин тиһэҕэр сөптөөх балаһыанньаны үөскэтэр. Армяннар общиналарын баһылыгын быһыытынан эттэхпинэ, өрөспүүбүлүкэ баһылыга манна олорор араас омуктар бэрэстэбиитэллэригэр мэлдьи кырата суох болҕомтотун уурар, кинини кытта көрсүһүүлэр үгэс курдук доҕордуу быһыыга-майгыга ааһаллар. Мин санаабар, билиҥҥи балаһыанньа армяннарга эрэ буолбакка, Саха сирин атын норуоттарыгар эмиэ табыгастаах.

Биллэн турар, ардыгар иирсээннэр үөскүүллэр, ол эрээри олохтон-дьаһахтан тутулуктаахтар. Саха сирин норуоттарын дьыалаларыгар Департамент олус чуолкайдык үлэлиир. Кинилэр общиналар бэрэссэдээтэллэрин мэлдьи мунньан, сүбэ-ама биэрэллэр, итинник быһыыны-майгыны сэрэтэ сатыыллар…

Нэһилиэнньэ, сүнньүнэн, кэлии дьоҥҥо балайда үтүө сыһыаннаах. Ол эрээри бэйэлэрин өттүттэн кэлии дьон эмиэ атын культураны, олохтоох үгэстэри ытыктыах тустаахтар диэн биһиги өйдүүбүт. Эн олохтоох норуот үгэстэрин тутуһар буоллаххына, хардатын кини эйиэнин эмиэ ытыктыыр. Ити быраабыланы бары уонна мэлдьи өйдүүрбүт куһаҕана суох буолуо этэ…

Елена ВОРОБЬЕВА
суруйуута тылбаастанна.