Бастыҥ от — өлгөм үүт, эмис эт

Хаһан биһиги уустуга суох кыстыктаммыппыт баарай. Былырыын бэлэмнэммит отунан кыстыгы туоруурун туораатыбыт гынан баран, син-биир «ноото» суох буолбата. Бастатан туран, Абый, Муома, Орто Халыма улуустарыгар сирдэрин-уоттарын өтөрүнэн түспэтэх халыҥ хаар баттаан, сылгы хаһан аһыыр кыаҕыттан малыйан, кыстыгы сүөһү курдук, бэлэм отунан аһаан кыстаата. Маннык чучураан быһыыга-майгыга, ордук-хоһу улахан ороскуот таһаарыллыбыта, туох да мэлдьэҕэ суох баар дьыала.
Оттон ол былырыын бэлэмнэммит от хаачыстыбата мөлтөҕүн эмиэ айылҕа уустуктарыгар түһэриэх муҥмут буолуо дуо? Ыкса күһүөрү бэлэмнэммит от, муҥ саатар сэнэх хаачыстыбалаахха да киирсэр кыаҕа суоҕун ким барыта тумуһурдатар ини. Абый, Үөһээ Дьааҥы, Өймөкөөн, Орто Халыма улуустарыгар Илин эҥээр уонна Кэбээйи улуустарыттан от тиэрдиллэн, быйылгы кыстыгы туораатылар. Маны таһынан, Бүлүү сүнньүн улуустарыгар, Куорунайга эмиэ от тиэлиннэ.
Оттон намнар уонна хаҥа­ластар, от таһыллан, кыстаабыттар диэн иһитиннэриини улаханнык соһуйа иһиттим. Истэн, ааҕан билэр тухары, былыр-былыргыттан сутаабыт, курааннаа­быт чугас эргиннээҕи барыта, Нам сиригэр-уотугар талаһара. Хаҥалас быстара курааннаабыта диэни эмиэ киһи истибэт буолара. Бу икки улуус арыылара үүммэккэ, ыарахан балаһыанньаҕа киириэхтэрин сөп эрээри, үөһээ сирдэрэ-уоттара эмиэ дэлэй. Хайдахтаах да курааҥҥа оттоон кэлбит улуустар этэ.
Бары билэбит, билигин от уруккулуу быаланан тутуллубат, хаачыстыбатыгар болҕомто ууруллубат. Миэстэтигэр нэһилиэк дьаһалтатын исписэлииһэ, он­тон салгыы улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управ­ление­та түһэрэр дааннайдарынан уонна отчуоттарынан түмүк таһаарыллар. Тыа хаһаайыстыбатын минис­тиэ­­ристибэтэ сыллата оттоо­һуҥҥа, бөлөхтөрүнэн арааран, өрөспүүбүлүкэтээҕи куота­лаһыыны биллэрэн кэллэ. Быйыл ол көҕүлээһинин тохтоппут. Киһи күлүөх да, сонньуйуох да курдук, былырыын кыайыылаах аатырбыт улуустара кыстыкка эбии от тастаран туораабыттар. Хараҕы баайыы, үлүннэрэн суруйуу, мүччү-хаччы туттарыы – тыа хаһаайыстыбатыгар муҥутаан турар көстүү. Ол туохтан төрүөттэнэрин, силис-мутук тардарын, тыа киһитин ким итинник албыҥҥа-көлдьүҥҥэ үтэйэрин туһунан, тыа сирин мындыр киһитэ Уйбаан Пономарев бэчээккэ суруйуута, адьас уот харахха анньа турар кыларыйар кырдьыгынан буолар.

— Кэлиҥҥи сылларга, чуо­лаан бэс ыйыгар, түүнүн улаханнык сөрүүдүйэр, өссө тымныйар буолла, — диир Тыа хаһаайыстыбатын министиэрис­тибэтин сири оҥорууга департаменын салайааччыта Василий Чичигинаров. — Ол от ситэригэр улахан мэһэйи үөскэтэр. Билигин Абый уонна Орто Халыма улуустарын оттонор ходуһаларын 80 бырыһыана ууга сытар. Хорор, ууну ыытар үлэ ыытыллар кыаҕа суох. Аата-ахса суох элбэх уонна силлиһэ кэриэтэ сытар улахан күөллэрдээх улуустар. Нам уонна Хаҥалас улуустарын арыыларын быйылгы уу ылбата. Бэс ыйыгар ардах ыйдааҕы нуорматтан сорох сиргэ 20%, ханна эрэ 60% түстэ. Куорунай улууһа хайы-үйэ курааннаата. Өлүөхүмэҕэ, Эдьигээҥҥэ, Өлөөҥҥө, Үөһээ Дьааҥыга, Аллараа Халымаҕа нуорматтан икки төгүл элбэх ардах түстэ. Көстөрүн курдук, Өлүөхүмэттэн атыттара, өссө Үөһээ Дьааҥыны киллэрэн биэриэххэ сөп, оттооһун үлэтэ хоннохтоохтук ыытыллыбат улуустара буолаллар.
Күнү-дьылы билгэлээһин сулууспата биллэрэринэн, киин уонна Илин эҥээр улуустарга от ыйын ортотугар диэри күнүһүн 25-29 кыраадыс итийиэхтээх, түүнүн – 8-13 кыраадыс. Ый бүтүүтэ – этиҥнээх быстах ардахтар. Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы бааһыналарын сииктэрэ мөлтөх. Намҥа ыһыллан турар бурдук умнаһа куурбут. Сири оҥоруу хаачыстыбата мөлтөҕүттэн диэн мин маны быһаарабын.
— Василий Васильевич, эбиитэ да, көҕүрэтиитэ да суох, биһиги айылҕа тугу дук гынарынан, сүөһү-ас ииттэн олоробут. Кэлэктиибинэн хаһаайыннааһын саҕана, сүөһү аһылыга буолар култуураны үүннэриинэн туох уонна төһө кыалларынан дьарыгырар этибит. Үрдүк технология үйэтигэр киирэн бараммыт, төрүт былыргы үгэспитигэр, аҥаардас дороххой аһылыгы (оту) бэлэмнээһиҥҥэ, «бигэтик уонна төннүбэттии» ылыстыбыт дуо?
— Итинник быһа-бааччы этэн кэбиһэр сатаммата буолуо. Аҥаардас отунан аһатан, үчүгэй үүтү ылбатыҥ биллэр суол. (Би­һиэхэ хас кыстык аайы буоларыныы кэмчи, ол үөһэ мөлтөх хаачыстыбалаах отунан диэн эбэн биэриэххэ наада. – П.И.). Сүөһүгэ эбии аһылык буолуохтаах култууралары үүннэриигэ бааһынаны, ходуһаны тупсарыыга хоннохтоох үлэ барыахтаах. Күрүө, бүтэй тутуллуохтаах, ууну ыстарар систиэмэ тэриллиэхтээх.
Быйыл 26126 гектарга элбэх уонна биир сыллаах оттор ыһыллыахтара. Билигин дьиҥнээҕинэн, 25675 гектар ыһыылаахпыт, ол иһигэр биир сыллаах ото – 15198 гектар. Элбэх сыллаах от, урукку ыһыылары кытта холбуу, 9375 гектарга тэҥнэһэр. Мантан 1102 гектара быйыл үүнүүтүн биэриэҕэ. От ыйыгар 452 гектар, эһиил үүнүүтүн биэриэхтээх, элбэх сыллаах от ыһыллыаҕа. Эбиэһи үүннэрэбит — ардаатаҕына үүнүүтүн ылабыт, үөһэттэн таммах түспэтэҕинэ – мэлийэбит. Сүөһү эбии аһылыга буолар рапс, горох, кукурууса, подсолнух курдук үүнээйилэри дэлэйдик үүннэрэрбит эбитэ буоллар, хартыына чыҥха атын буолуо этэ. Хомойуох иһин, билиҥҥитэ ити кыахпыт таһынан турар сорук буолар.
— Бастакы ыһыллыы-тоҕуллуу, айгырааһын сыллара ааһа быһыытыйбыт буолуохтарын сөп этэ. Төһө да уустуктардааҕын иһин, министиэристибэ бу хайысхаҕа туох эмэ бэлиитикэлээх дуо?
— 2017 сылтан үлэтэ саҕа­ланыахтаах «Сүөһү аһылы­гын оҥорон таһаарыыны өйөөһүн» хос бырагыраама ылыллан турар. Бюджеттан 70251 тыһ. солк. үбүлээһин көрүллүбүтэ. Маннык соруктар тураллар: 9 улууска – Аммаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Чурапчыга, Уус-Алдаҥҥа, Намҥа, Куорунайга, Өлүөхүмэҕэ уонна Сунтаарга – сүөһүгэ эбии аһылык буолар култууралары үүннэриигэ анаан 574,5 км усталаах күрүө тутуллуохтаах. Эмиэ бу улуустарга 2412 гектар иэннээх быраҕыллыбыт бааһыналары чөллөрүгэр түһэрии үлэтэ ыытыллыахтаах. Саҥа сиилэс дьаамалара тутуллуохтара. Сиилэһи оҥорор хамбаайыннар, сири таҥастыырга состорор тиэхиньикэ атыылаһыллыа. 9 улуус 59,457 тыһ. солк. суумалаах түмүллүбүт бюджета олохтонно. Онон, үлэ саҕаланна.
— Туонна от сыаната төһөнөн быһылынна? Сыыдам сырыылаах уонна үлэлээх (мобильнай) биригээдэлэр тэриллиэхтэрэ дуо?
— От сыаната өссө быһылла, олохтоно илик. Былырыын туонна от сыаната 5 тыһ. солк. этэ. Киин уонна хотугу улуустарга атыыга анаан оттуур сыаллаах мобильнай биригээдэлэр тэриллиэхтэрэ. Маннык тэрээһиннээх биригээдэлэр бастакы сыалларынан, бэйэлэрин улуустарын наадыйыытын хааччыйыы, ол эрэ кэнниттэн атыыга таһаарыы буолуоҕа.
— Арассыыйа бырабыыталыстыбата өртөөһүнү кытаанахтык бобон турар. Өрөспүүбүлүкэҕэ өртөөһүн ыытыллыбатаҕа хаһыс сылыгар барда? Инникитин маннык кыһарҕаннаах балаһыанньаттан тахсарга туох нааданый? Ходуһаны өртөөбөккө эрэ үчүгэй оту ылбаккын, ону таһынан оттонор сир-уот улам дьүдэйэн, хааларга барара ыраахтан буолбатах.
— Өртөөһүн үлэтэ ыытыл­лыбатаҕа иккис сылыгар барда. Өрөспүүбүлүкэ салалтата бу боппуруоска утумнаахтык үлэлэһэр эрээри, билиҥҥитэ түмүгэ суох. Сатаатар, соруйан оҥорор курдук, кэлин биэс-алта сылга Илин Сибииргэ, Забайкальеҕа, Бурятияҕа, о.д.а. кэккэ эрэгийиэннэргэ сэллээбэт улахан уот баһаардара тахсыталыы тураллар. Элбэх киһи-сүөһү өлүүлээх, бүтүн бөһүөлэктэринэн умайан хаалар иэдээн-алдьархай эҥээрдээх баһаардар. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бырабыыталыстыбатыгар 13 эрэгийиэҥҥэ кинилэр бэйэлэрин сокуоннарынан өртөөһүнү ыыталларын көҥүллүүр туһунан этиини оҥорон турар. Хардата биллибэтэ.

— Ынах сүөһү, сылгы сүнньү­нэн кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга тутуллан тураллар. Маннык балаһыанньаҕа киэҥ сирдэринэн ыырданан, ырааҕынан тэлэһийэн сылдьан оттуур туһунан кэпсэтии турар кыаҕа суох. Бөһүөлэк таһа, чугас сир-уот оттонор. Ол түмүгэр, ханна да оттуур сир тиийбэтин айдаана. Түүлэһэн оттооһун үгэһэ олохсуйбута быданнаата. Олохтоох былаастар өттүлэриттэн туох эмэ бэрээдэктээһин дьаһаллара ылыллаллар дуо? Уопсайынан, олохтоох дьаһалталар баһылыктара сайыҥҥы от үлэтигэр ылар оруоллара туохханый?
— Сокуонунан, оттооһун үлэтэ олохтоох боппуруос уонна боломуочуйа буолар. Ол эрэн, маныаха үбүлээһинэ көрүллүбэт буолан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр боломуочуйа сүктэриллэр. Атырдьах ыйын 1 күнүттэн «Көҥүл хотуур» диэн дьаһал биллэриллэр. Бу кэмҥэ диэри бэйэтин бас билэр сиригэр бугулу туруора илик хаһаайын сирин оттуурга көҥүл бэриллэр. Бу боломуочуйаны нэһилиэк баһылыктара миэстэтигэр быһаарыахтаахтар. Дьиҥнээх дьыалатыгар, бу сүрдээх уустук боппуруос. Чуолаан тиэхиньикэлээх киһи, атырдьах ыйын ортотугар дуу, өссө бүтүүтэ дуу ходуһатыгар киирэн аҕыйах хонук иһигэр оҕустаран, мустаран, кыбыытыгар таһынан кэбиһиэн сөп. Сирдээх киһи хаһан оттуурун бэйэтэ быһаарынар, ким да киниэхэ болдьох биэрэр бырааба суох.
Аһаҕастык, баарынан эттэххэ, дьон оттообот буолан иһэр. Илии үлэтэ букатыннаахтык хаалла. Тиэхиньикэ сылдьар эрэ сирэ оттонор. Сэлээркэ суох буолла да, оттооһун бүттүүнэ тохтуур. Сүрэхтээх-бэлэстээх, үлэни сатыыр уонна кыайар-хотор дьон, харчылаах үлэни булан, сайыны быһа онон дьарыктанар. Харчылаах киһи быһыытынан, күһүнүн талбыт отун атыылаһан ылар.
Дьэ, итинник, тыа хаһаайыс­тыбатын туһааннаах подразделениетын салайааччытын кэпсээ­нэ. Эдэр салайааччы аһаҕастык кэпсэппитигэр махталлаах эрэ хаалабын.
Хаһааҥҥыта эрэ, суруналыыс быһыытынан, сайынын мэктиэтигэр оттонор ходуһаттан, ыанньык сайылыктан тахсыллыбат буолар этэ. Оттуу сылдьар дьону, сайылык ыанньыксыттарын харахтаабатаҕым уонча сыл буолбут эбит. Сибэниэлэринэн күргүөмнээх оттооһун, сэссэлиистии куоталаһыы, үлэ бастыҥ ньымаларын туттуу, былааны куоһарыы – ол барыта аастаҕа, сүттэҕэ, умнулуннаҕа. Ону аһыйар, ахта барар, бука, наадата суоҕа буолуо. Этэргэ дылы, атын кэм, атын дьон, атын ырыа буоллаҕа.
Арай саха омугун төрүт илгэтин бөлүһүөпүйэтэ уонна үгэһэ хаһан даҕаны сиргэ-буорга тэпсиллиэ суохтаах. Сылгылаах уонна ынахтаах буолан, саха бу муус чэҥ дойдуга тыыннаах орпутун таһынан, сөҕүрүйбэт уотун оттубута, уһун буруотун унаарыппыта. Сири кытта үлэлээн, оту оттоон ону ситиспитэ.
Дьон оттообот буолла диибит. Баҕар, саҥа үйэ сайдыылаах киһитэ оттооһун төрүкү саҥа ньымаларын уонна идьиэйэлэрин толкуйдуу сылдьара эбитэ буолуо дуо? Оччотугар, онуоха-маныаха диэритин, урукку үгэспитинэн оттоон-мастаан сыһаҕастаһан көрүөхпүт этэ буоллаҕа.