Бэйэ кырдьыга бэйэҕэ чугас

Аныгы РФКП менталитета уларыйар, организмыгар «саҥа уорганнар» эбии үөскүүллэр. Ол эрэн, уларыйыы-тэлэрийии олус бытааннык уонна намыһах көдьүүстээхтик барара көстө сылдьар. Баартыйа саҥа кэмҥэ саҥалыы имигэс хамсаныыны оҥоруутун биир көстүүтүнэн, баайы уонна байыыны мэлдьэспэт буолбут чахчытын бэлиэтиэххэ сөп. РФКП кэккэтигэр билигин аҕыйаҕа суох миллиардер, баай дьон баара биллэр. Ол өйдөнөр, үбэ-харчыта суох бэлитиичэскэй охсуһуу сириэдийиэн хайдах да табыллыбат. Бастакы бассабыыктар, кэлин өстөөх кылаас быһыытынан букатыннаахтык симэлиппит хапыталыыстарын кытта «доҕордоһон», кинилэр хапытаалларын бэрт диэн бэйэлээхтик туһаммыттара үчүгэйдик биллэр.

Киртэн-хохтон сиргэнэ, тэйэ тутта сатаабакка, баар да, суох да бары ньыманы урутаан уонна табыгастаахтык туттубут ол мэлдьитин кыайыылаах тахсара төрдүттэн мөккүөргэ турбат. Оттон баай киһи, кини айылҕатыгар сөп түбэһиспэт идеологияҕа тоҕо дьүөрэлэһэ сатыырый, биир куомун буоларый? Урукку кэми, ааспыт сахтары ырыппакка туран, бүгүҥҥү балаһыанньаттан эттэххэ, баартыйа, кини РФКП да буоллун, бэлитиичэскэй карьераны оҥорорго саамай бастакы уонна соҕотох үктэлинэн буолар. Мантан атын суол суох. Атын дойдулары билбит суох, биһиэхэ, Арассыыйаҕа, байбыт киһи булгуччу бэлиитикэҕэ ороостоҕуна уонна сыһыннаҕына, силигэ ситэри ситиэхтээҕин курдук бигэ өйдөбүл баар. Өссө дьокутаат мандаата, былыргы орто үйэтээҕи буойун тимир килиэ куйаҕыттан да ордук эрэллээх, дурда-хахха буолар анала сыттаҕа дии. Орто дойду аньыылаах-харалаах буоругар үктэнэ сылдьар дьонтон, киммит кэлэн ыраас чыычаах оҕото буолан, көй салгыҥҥа көрүлүү-көччүйэ сылдьыаҕай. Нуучча өһүн хоһоонугар этиллэринии, хаайыыттан уонна умнаһыттыйыыттан хаһан да киэр этинимиэххэ наада.

И.Д.Васильев, Ньурбатааҕы быыбардыыр уокуруктан, РФКП испииһэгинэн, Ил Түмэн дьокутаата. Олорор, үлэлиир сирэ – Сунтаар сэлиэнньэтэ. Суоппар, сыбаарсык идэлэрдээх. Олох укулаата уларыйыар диэри суоппардаан кэлбит тэрилтэтэ эстэн, кыһалҕаттан кэммиэрсийэҕэ сыстан барар. Улахан сыбааркалыыр үлэни толорон, хамнаһыгар эргэтиҥи УАЗ массыынаны ылар. Онтун саҥардан биэрэн баран, табыгастаахтык батаран, ол харчытыгар соҕурууттан икки саҥа УАЗ-һы аҕалар. Кэлэ-бара сылдьан, Сунтаарга массыына саппаас чааһа атыыга суоҕунан, бу дьыалаҕа ылсарга быһаарынар. Тыа сиринээҕи бастакы компьютердар өрөмүөҥҥэ наадыйар кэмнэрэ кэлэр. Эргитиилээх өйдөөх эр бэрдэ аҕыйах киһилээх бөлөх тэринэн, манна үлэни саҕалыыр. Кэлин тутуу матырыйаалынан эмиэ дьарыктанар. Тиэхиньикэ саппаас чааһа, тутуу матырыйаала, аныгы үйэ аргыһа компьютер – арааһа, ас-таҥас кэнниттэн кэлэр уһулуччу суолталаах биисинэс хайысхалара диэтэххэ, улахан сыыстарыыта суох буолуон сөп этэ.

— Бу эн, баай киһи, туох санааттан хомунньууска холбостуҥ, кыһылга кыттыстыҥ?

— Хомунньуус баартыйаны, сэбиэскэй былааһы сааспар сирбэтэх, үйэбэр өстүйбэтэх киһибин. Историческай, бэлитиичэскэй тиэмэлэргэ суруллубут литэрэтиирэни урут да, билигин да сөбүлээн ааҕабын. Сэбиэскэй былаас норуокка үтүөнү оҥорбута куһаҕанынааҕар быдан улахан этэ диэн бигэ өйдөбүлбүн ыһыктыбаппын. Оттон баай туһунан этэр буолахха, мин дьиэ кэргэним тыа сирин орто баайыы таһымынан иитиллэн олордоҕо. Биир маннык суолу бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын. Сэбиэскэй Сойууска 30-с, өссө 40-с сыллар бүтүөхтэригэр диэри кэмҥэ артыалынан, ол аата чааһынай үлэнэн-хамнаһынан ииттинэн олорооччулар баал­лар эбит. Аныгылыынан, бу предпринимателлэр буолаллар. Эмиэ ити кэмҥэ байыаннай-бырамыысыланнай комплекска, оборуона кыаҕын хаҥатыыга предпринимательство киэҥник тардыллар эбит. И.В.Сталин үйэтэ уһаабыта буоллар, туох билиэй, баҕар, бу дьыала өссө киэҥ сайдыыны ылыан сөптөөҕө. Былааска Н.С.Хрущев олоруоҕуттан, киһи интэриэһин уонна көҕүн көҕүлүүр бу дьыала үөскэҕэ төрдүттэн суох оҥоһуллубут. Барыта ньимиччи судаарыстыбаннай бас билиигэ, салайыыга, былааннаах экэниэмикэҕэ киирбит.

— Бартыыйынай биог­рафияҕыттан билиһиннэриэҥ буолаарай?

— 2009 сылга баартыйа чилиэнэ буолбутум, 2010 сылга РФКП Сунтаардааҕы райкомун 1-кы сэкирэтээринэн талыллыбытым. Реском бюротун чилиэнэбин, Ил Түмэҥҥэ РФКП фракциятын салайааччытын солбуйааччытабын, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга кураторбын. Улууска 80 хомунньуустаахпын, Ньурбаҕа – 95, Үөһээ Бүлүүгэ ­— 35, Саамай элбэх 200 чилиэннээх Бүлүү райкома буолар.

— Дьэ, доҕор, ытыллыбыт ох, ыытыллыбыт аракыата кэриэтэ түргэннээх дьулусханнаах бартыыйынай карьераны оҥорбуккун дии. Олох кылгас кэм иһигэр диэххэ. Итиннэ барытыгар өссө Ил Түмэн дьокутаатын мандаатын эбэн кэбистэххэ, чахчы саллыылаах дьыала буолан тахсар. Инникигин барытын өйдөөн-санаан, суоттаан-учуоттаан туран баартыйаҕа киирдэҕиҥ дии?

— Карьера оҥорор туһунан этэр буоллаххына, оннук суот-учуот төрдүттэн суоҕа. Күн өйүнэн сылдьар хайа киһи, суһаллык карьерабын оҥосто охсуохпун наада диэн баартыйаҕа дьулуһуоҕай. Бартыыйынай сорудах быһыытынан этэллэр, ону хайдах аккаастаныаҥый. Сорудаҕы толорбот, баартыйа дьиссипилиинэтин тутуспат буоллахха, туох гынаары баартыйаланан-таймаланан туруохха нааданый. Букатын эдэр сааспыттан үлэлии үөрэммит киһибин, баартыйаҕа үлэлиэм диэн киирбитим уонна оннук үлэлии сылдьабын. Хайдах үлэлиирбэр хомунньуустар эрэ сыана биэрэр бырааптаахтар.

— Эдэр саас кыттыспат баартыйата кэскилэ кэмчи дии саныыбын.

— Сыыстараҕын. Биһиэхэ ыччат дьон кыттыспат, биһиги дьыалабытынан интэриэһиргээбэт буолбатах. Билиҥҥи ыччат бүттүүн кэриэтэ үрдүк үөрэхтэннэ, бу гынан баран, үлэтэ суох сылдьааччыта сүрүннээн эмиэ кини. Бэйэтин иннинээҕи ыччаттан уратыта, кини толкуйдуур, анаарар дьоҕурдаах. Киниэхэ сөбө суох уопсастыбаҕа олорорун, ол балаһыанньаны хайдах гынан көннөрөрү толкуйдаабат буолбатах. Бэйэтэ төһө да сэбиэскэй кэмҥэ олорботоҕун иһин, ааспыт историяны кэлтэччи хараардыыны кытта кини сөпсөспөт. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥи ыччат толкуйдаах өттө билэрэ-көрөрө үгүс. Кинини боростуойдук албынныаҥ суоҕа. Биһиги, хомунньуустар, эрэлбитин маннык эдэрдэргэ уурабыт. Хойутаан дуу, эрдэлээн дуу кини бүгүҥҥү күннээҕи олорорго табыгаһа суох уопсастыбатын уларыта тутарга булгуччу турунуоҕа.

— Ньурба — төрөөбүт, Сунтаар — киһи уонна үлэһит буолбут дойдуларыҥ. Күн бүгүн олохторугар-дьаһахтарыгар, уопсай сайдыыларыгар туох эмэ уратылаһар өрүттэрдээхтэр дуо?

— Былыргы биир төрүттээх-уустаах, ыкса ыаллаһа олорор сирдээх-уоттаах, икки өттүттэн элбэх аймах-билэ дьонноох, уруу-хаан тардыһыылаах улуустар буоллаҕа. Биирэ атынын ситэрэн, толорон биэрэр курдук майгы мэлдьитин баар. Ньурбаларга, нуучча уонна атын омуктар киэҥник тэнийэн олоро сылдьыбыттарынан, менталитеттарыгар улахан сабыдыал баара биллэр. Ол онтон үчүгэйин талан этэр буоллахха, судургу уонна дьыалабыай хаачыстыбалара ордук күүстээх курдук. Сунтаар олохтоох патриотизма күүстээх, ол сиэринэн кимтэн да хаалыан, кэнники үтүрүллүөн төрдүттэн баҕарбат. Социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара тэҥ-тэҥэр кэриэтэ. Ньурба улахан хостуур бырамыысыланнастаах, куорат кииннээх улуус сиппэккэ-хоппокко, олоххо киирбэккэ турара бэрт үгүс. Сунтаар чааһынай олорор дьиэни туттууга өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны инники сылдьыан сөп буоллаҕына, социальнай аналлаах таас эбийиэктэринэн дьадаҥытык олорор. Саха сирин киэҥ ааттаах-суоллаах икки улахан улууһун кэскиллэрин, хайа да түгэҥҥэ, быһа этэн кэбиһэр сатаммат. Мин арай бииргэ бигэтик итэҕэйэбин: Ньурба-Сунтаар дьоно-сэргэтэ маанытыгар, дьиҥ сахалыы чөл кутугар, үрдүк талааныгар уонна улуустар сарсыҥҥыларыгар.

— Ааспыт пленарнай мунньахха тыа хаһаа­йыс­тыбатын саҥа ылыллыахтаах сокуонун дьылҕатын туһунан ыйытыыны биэрбитиҥ. Бу сылга ол сокуон ылыллыа дии саныыгын дуо? Сокуон ылыллыыта уһаабыт-кэҥээбит биричиинэтин туохха көрөҕүн?

— Бу сылга ылыллара саарбах. Сайын буолла, аҕыйах хонугунан дьокутааттар каникулга тарҕаһыахтара. Баччааҥҥа диэри парламеҥҥа киирбэтэх, дьүүллэһиини, биир да ааҕыыны ааспатах сокуон барыла, сыл бүтүүтэ хайдах ылылла охсуон өйүм хоппот. Оттон тоҕо уһаабыт-кэҥээбит, тардыллыбыт төрүөтүн бырабыыталыстыба уонна Ил Түмэн туһааннаах кэмитиэтэ билэн эрдэхтэрэ буолуо. Бэйэм таайан көрүүбүнэн, тыа хаһаайыстыбатын үйэ чиэппэрэ кэриҥэ кэмнээх хаалыыта ыарахан дьаакыр буолан, таҥнары тарда сытар. Тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыы дьыалатыгар муҥурданыыга тиийдибит. Тугу эмэ саҥаны этэр, эбэр-сабар, киллэрэр туруктан таҕыстыбыт быһыылаах. Тыа сирин дьонун этиитэ аахайыллыбат, букатын истиллибэт даҕаны диэтэххэ, баһааҕырдыы буолуо суоҕа. Былаас бюджеттан үбү көрөрүнэн бэйэтин эбээһинэһин толорбут курдук ааҕынар. Кэлиҥҥи уонтан тахса сылга тыа хаһаайыстыбатын биир да миниистирэ түптээн-таптаан үлэлээбэтэ, бэйэтин суолун-ииһин хаалларбата. Хата, төттөрүтүн, буортулааһын таһаарыллыбыта мэлдьэһиллибэт чахчы буолар.

— Тула уобалаһын Новомосковскай куоратыгар үлэлиир «Азот» карбамиды оҥорор собуот үлэтин билсэн кэллигит. Тус бэйэҥ сыанабылыҥ туох-хайдах диэний?

— «Азот» сылга 800 тыһ. туонна карбамиды оҥорон таһаарар кыамталаах собуот. Аммиак-метанол-карбамид тиһигинэн оҥоһуллар. Карбамид «айана» барыта турбанан, турбатын итиитэ 130 кыраадыстан намтыа суохтаах. Итинтэн намтаатаҕына, турба иһигэр кристаллизация процеһа саҕаланан, турба бүөлэниитигэр тиэрдиэн сөп. Арассыыйа киин уобалаһыгар кыһыҥҥы тымныыта ортотунан — 20 кыраадыс буоллаҕына, биһиги — 50 кыраадыстаах тымныыбытыгар ол этэр кристаллизацияларын куттала хас эмэ бүк үрдүк буолара чахчы. Электроэнергия күүһэ муҥутуурдук туһаныллар эбит. Тула уобалаһыгар 1 кВт/ч эньиэргийэ сыаната – 2 солк. Биһиэхэ хаһый? Собуот сууккаҕа 24 тыһ. кубометр ууну туһанар. Собуот салалтата экологияны таарыйар боппуруостарга олох эппиэти биэрбэт. Бороһуок оҥорон таһаарар атын собуоттаахтар. Олохтоохторо үөрэнэн хаалбыттар быһыылаах, туора киһиэхэ салгыныгар туох эрэ хос сыт баара биллэр. Карбамиды Кытай уонна Ииндийэ туһаналлар. Оттон бу икки дойду планета олохтооҕун аҥаарыгар чугасаһар нэһилиэнньэлээхтэр. Оччо киһини аһатарга-сиэтэргэ карбамидтааҕар буолуоҕу айан, оҥорон таһаарар наадата үөскүө турдаҕа. Тус бэйэм санаам, уустук уонна кутталлаах технология биһиги уратылаах килиимэттээх усулуобуйабытыгар туттуллубатар ханнык диэн.

— Иннокентий Давыдович, РФКП эрэгийиэннээҕи салаатын биир биллэр-көстөр хомунньууһугар тиийэ үүммүт киһи, инники бэлитиичэскэй охсууһугут сыалын-соругун хайдах көрөр буолаҕын?

— Биһиги уопсастыбабытыгар олох таһыма үчүгэй буоларын ситиһэр, норуот туһугар үлэлиир кырдьыктаах сокуоннардаах буолар инниттэн, быыбардааччы былааска дьиҥнээх оппозицияҕа турар баартыйаҕа куолаһын биэриэхтээх. Өскөтө Судаарыстыбаннай Дуумаҕа КПРФ 120-130 мандааттааҕа эбитэ буоллар, норуоту утары үлэлиир, кини интэриэһин аахсыбат биир да сокуон ылыллыа суох этэ. Ил Түмэҥҥэ эмиэ блоктуур күүстээх оппозиция наада. Саҥа быһыыга-майгыга 20-тэн тахса сыл быыбардары ыытан кэллибит эрээри, аан дойдуга бэлитиичэскэй охсуһууга киэҥник туһаныллар итинник ньымаҕа уонна таһымҥа тиийэ иликпит. Үлэлии олорор былааска кытаанах оппозицияҕа турар күүстээх баартыйа эрэ, уопсастыбаҕа дьоһуннаах олоҕу мэктиэлиир кыахтаах. Тус бэйэм ити таһымҥа тиийиэхпит диэн бигэ эрэллээхпин.

Прокопий ИВАНОВ.