«Босхо гектар», нолуокка чэпчэтии уонна АЛРОСА туһунан

Чэ, ити лиирикэ хаалан эрдин. Үлэ дьоно биһиги сыалбыт-сорукпут атын. Саҥа сыллааҕы уһун-синньигэс сынньалаҥ кэнниттэн, тутатына болдьоһон, норуот дьокутаата, Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизациялааһын боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Михайлович Николаевка тиийэбин. Уохтаах бырааһынньык уһун күннэриттэн уонна ахсаана суох чалбараІтан онто да суох дүө-даа буолбут мэйиим сыыһын, саллыылаах салаҥ сыыппараларынан сыспатыгар көрдөһөн туран, «чэпчэки соҕус» ис хоһоонноох сэһэни-сэппэни эрэйэрим туһунан этэбин.
— Биһиги, бэһис ыҥырыы дьокутааттара, талыллыбыт болдьохпут иккис аҥаарыгар үктэннибит. Биллэрин курдук, парламент састаабыгар уһун сылларга дьокутааттаабыт улахан уопуттаах, ону тэҥэ адьас саҥа сыстан үлэлии сылдьар дьон эмиэ баар. Тус бэйэм санаабар, үлэбитин саҕалаабыт бу сылларбыт көдьүүстээхтик аастылар. Сүрүн үлэбит – сокуону оҥоруу. Дьокутааттар уопутураллар, сис кэмитиэттэр салайааччылара мыыныыта суох итиини-буһууну аастылар. Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Судаарыстыбаннай Дууматын туһааннаах кэмитиэттэрин мунньахтарыгар сылдьаллар, харахтара-көстөрө кэҥиир.
Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокуругу сайыннарыынан сибээстээн, сүрдээх киэҥ хабааннаах уонна дириҥ хорутуулаах сокуоннар ылыллаллар. Ол гынан баран, бу сокуоннарга ардыгар үрдүнэн соҕус сыһыаннаһыы, олохтоох усулуобуйалар уонна уратылар төрүкү эбэтэр ситэри учуоттамматах, аахсыллыбатах түбэлтэлэрэ баар буолаллар. Маннык түбэлтэҕэ эрэгийиэннэрдээҕи бэрэстэбиитэллээх сокуону оҥорор уорганнар сокуон барылыгар көннөрүүлэри уонна эбиилэри киллэриигэ көхтөөх кыттыылара эрэйиллэр. Бу маныаха Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена федеральнай уокурукка инники кэккэҕэ сылдьар диэтэххэ, киэргэтии буолуо суоҕа.

Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка босхо гектары биэрии туһунан сокуон барылын дьүүллэһиигэ РФКП Ил Түмэҥҥэ фракцията, сорох биирдиилээн дьокутааттар төрдүттэн утаралларын биллэрбиттэрэ. Парламент бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков киэҥи-куоҥу санаан, маннык позициялаах дьокутааттартан тэйэ туттубакка, кинилэри анал хамыыһыйаҕа сыһыарталаан, көхтөөх дьүүллэһиилэри тэрийтэлээн, биир сыалга-сорукка түмүтэлээбитин түмүгэр, салгыы Судаарыстыбаннай Дууманы кытары үлэлэһии үчүгэй өрүттэрдээх буолла. Түмүгэр, Судаарыстыбаннай Дуума биһиги өрөспүүбүлүкэбит бу боппуруоска тус көрүүлэрин уонна этиилэрин кытта билистэ уонна олору сүнньүнэн ылынна. Босхо гектар туһунан сокуон өрөспүүбүлүкэбит сиригэр-уотугар «сымнаҕас тыыннаахтык» үлэлииригэр төрүөт баар буолла.
— Г.И.Данчикова — Дуума бюджекка кэмитиэтин чилиэнэ. Бу түбэлтэ өрөспүүбүлүкэҕэ туох эмэ «бонуһу» аҕалыан сөп дуо?
— Бастатан туран, Саха сирин бэрэстэбиитэлэ киэҥ Арассыыйа үбүн-аһын тыырар уонна ону сокуонунан бигэргэтэр сүүнэ боломуочуйалаах тэрилтэҕэ (кэмитиэккэ) аан бастаан үлэлэһэр. Бу бэйэтэ бэлиэ чахчы буолар. Галина Иннокентьевна курдук Саха сирин хотутун-соҕуруутун үчүгэйдик билэр киһи, манна диэн эттэххэ, бэйэбит да испитигэр ахсааннаах буолуоҕа. Кини курдук үп-харчы сыһыаныгар улахан уопуттаах, ол үөһэ олохтоох усулуобуйаны биэс тарбаҕын курдук үчүгэйдик билэр дьокутаат көдьүүстээхтик үлэлииригэр саарбахтааһын суох. Аны туран, Галина Иннокентьевна Арассыыйа Бэдэрээссийэтин парламенын дьокутаата боломуочуйалаах киэҥ ыырдаах киһи. Кини үлэтин көдьүүһэ Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурук олоҕор-дьаһаҕар эмиэ дьайыылаах буолуоҕар эрэллээхпин.
Сыл бүтүүтэ биһиги, дьокутааттар, кинини кытта көрсө сырыттыбыт. Галина Иннокентьевна: « Үлэм хайысхатынан ханнык баҕарар миниистири, корпорациялар, биэдэмистибэлэр салайааччыларын ыҥыртаан кэпсэтэр кыах баар. Эһиги бэйэҕит өттүттэн киллэрэр этиилэргит, дөкүмүөннэргит олох чуолкайдык ырытыллан оҥоһуллубут түмүктээһиннэрдээх буоллаҕына, туруорсубуту ситиһэр кыах баар дии саныыбын», — диэтэ.
— Биһиги федеральнай дотацияҕа олорор өрөс­пүүбүлүкэ буолабыт. Маныаха үүммүт сыл хайдах эҥээр­дэниэ дии саныыгыный?
— Үп-харчы боппуруоһа, биллэр биричиинэнэн, кытаатар. Федеральнай дотация көрүллэр методиката уларыйда, ол түмүгэр дотация кээмэйэ кыччаан биэрдэ. Федеральнай дотацияны ыларга Арассыыйа Бэдэрээссийэтин үбүн министиэристибэтэ эрэгийиэн баһылыгын кытары дуогабар түһэрсиэхтээхтэр. Бу дуогабар олус кытаанах усулуобуйалаах уонна ирдэбиллээх. Туга эмэ кыратык да кыаллыбатаҕына, дотация олох да кэлиэ суоҕун сөп.
Бюджеттан көрүллэр кирэдьиити икки төгүл сарбыйар туһунан этиини Судаарыстыбаннай Дуума±а Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бырабыыталыстыбата киллэрэ сырытта. Эрэгийиэннэр күүстээх туруорсууларын түмүгэр эрэ ити боппуруос урукку оннунан хаалла.
Барыс иһин нолуок Арассыы­йа µрдµнэн 20%-ҥа тэҥнэһэр. Мантан 18%-на эрэгийиэннэргэ, 2% федеральнай бюджекка барар этэ. Үүммүт 2017 сылга барыс ылар эрэгийиэннэргэ 17% хаалар, оттон 1%-ра дохуоттара ороскуоттарыгар эппиэттэспэт, эрэгийиэннэргэ бэриллэр курдук оҥоһуллубут. Дуонар эрэгийиэннэр маны утараллар, ол курдук Татарстаан Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ сөбүлэспэтин туһунан эттэ. Дуонар эрэгийиэн булгуччу тус интэриэстээх буолуохтаах диир кини. Барыс нолуогун маннык уларыта тутууттан биһиги өрөспүүбүлүкэбит эмиэ улахан сүүйтэриилээх хаалар.

— Үүммүт сыллааҕы бюджеты таһынан, тоҕо 2018-2019 с.с. бюджеттара ылылыннылар? Бу үлүгэрдээх экэниэмикэ түһэр-тахсар, кириисис ытарчалыы ылан иһэр кэмигэр итинник дьаһаныы туох суолталааҕый?
— Быйыл инфляция 5%-ҥа тэҥ, былырыын 12,9% этэ. Дойдуга экэниэмикэ көрдөрүүлэрэ аллараа түһүүлэрэ тохтоото. Ону таһынан, норуот хаһаайыстыбатын сорох салааларыгар экэниэмикэ бигэтийиитэ баар буолла. Холобур, тыа хаһаайыстыбатын массыынатын оҥорор бырамыысыланнас үчүгэй туруктанна. Солкуобай кууруһа тубуста. Онон, үс сыллаах бюджеты торумнаан көрөргө усулуобуйа баар буолла. Биллэн турар, үс сыл устата экэниэмикэҕэ уларыйыы-тэлэрийии, хамсааһын тахсыа суоҕа диэн ким да бигэргэтэр кыаҕа суох. Бу иннинэ Арассыыйа бырабыыталыстыбата үс сыллаах бюджеты бигэргэтиигэ ылсан баран, балаһыанньа кытаатан, биир сыллаах бюджекка төннүбүтүн үчүгэйдик өйдүүбүт.
Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин туруга куһаҕана суох. Ол сүрүннээн хостуур бырамыысыланнас бигэ туругуттан төрүөттээх. «Алроса», «Сургутнефтегаз»,о.д.а. компаниялар өрөспүүбүлүкэҕэ төлүүр нолуоктара улаата турар. Бу нолуоктар үс сыл иһигэр кыччааһын өттүгэр уларыйыахтара суоҕа. Ол түмүгэр биһиги эбии икки сыллаах бюджеты торумнаан көрөр кыахтаахпыт. Инники эппитим курдук, ол барыллаан көрөн бигэргэтии буолар. Оттон көдьүүһүн чааһынан этэр буоллахха, үп-харчы өрүүтүн суоттааһыннаах, ааҕыылаах, кэмнээһиннээх, кээмэйдээһиннээх буоларын сөбүлүүр. Киһи да, ыал да харчытын ааҕына, суоттана сырыттаҕына сатанар буолбат дуо. «Ээ, дэлэгэй» диэн баран, дьаалатынан таах быраҕан сытыардаххына, көҥдөй турбанан көтөн хаалбытын бэйэҥ да өйдіөбіккі хаалыаҕыҥ. Судаарыстыба бюджета даҕаны онтон туох атыннаах буолуоҕай.
— Биһиги, кырдьык, сир аннын баайын хостуур бырамыысыланнас нолуогуттан салҕанан олорор ыал буолабыт. Бу XXI үйэ — Саха сирэ уонна кини норуоттара чөл тыыннаах хаалар боппуруостарын үйэтэ. Итинник балаһыанньаҕа бэйэбитинэн хостуур компанияларга нолуоктарыгар чэпчэтиилэри көрөр бэлиитикэбит төһө сөптөөҕүй?
— Мииринэй улууһун Таас Үрэҕэр ньиэби хостуохтаах Роснефть компанияҕа баай-дуол иһин уонна барыска нолуоктарга 5 сылга чэпчэтиини көрдүбүт. Бу иннинэ, холобурдаан эттэххэ, «Сургутнефтегаз» ААУо Таалакаан ньиэбигэр µлэтин са±алыырыгар нолуокка чэпчэтии кірµллэ сылдьыбыта. Предприятие билигин ата±ар туран, чэпчэтиинэн туґаммат, бюджекка нолуок киириитин сыллата µрдэтэ олорор. Биллэн турар, маннык дьаһаныыны утарааччылар бааллар. Биһиги сыалбыт – өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар аан маҥнайгытын үктэммит хостуур тэрилтэ күүһүн-уоҕун, үбүн-аһын ньыгыл сутурукка тµмэн, суһаллык тэринэн, үлэтин хотуулаахтык саҕалаан, болдьоммут кэмигэр өрөспүүбүлүкэҕэ улахан нолуогу төлөөччү буоларыгар. Биир тылынан эттэххэ, күннээҕитигэр буолбакка, кэскилигэр үлэлэһиини уруттата тутабыт. Роснефть нолуокка 5 сыллаах чэпчэтиитэ – 9 млрд. солк. Оттон ити 5 сылга компания 90 млрд. солк. бэйэтин сайдыытыгар угуохтаах. Бу 9 млрд. солк. харчыны биһиги киниэхэ «бэлэхтиир» буолбатахпыт. Бу харчы эмиэ бу тэрилтэ сайдыытыгар угуллар, онон іріспµµбµлµкэ±э хаалар. Аны биһиги этиибитинэн, тэрилтэ манна эрэгистирээссийэлээх буолуохтаах. Бюджет сокуонун биир эмэ усулуобуйата кэһилиннэҕинэ, чэпчэтиилэрэ сотуллар. Маны таһынан, сүбэлэр оҥоһулуннулар: олохтоох нэһилиэнньэттэн дьону үлэҕэ ыларыгар, спорду инвестициялыырыгар. Тоҕо сүбэ? Лицензиялаах сөбүлэһиигэ, Арассыыйа сокуонунан, биһиги бэйэбит усулуобуйабытын туруорар кыахпыт суох, сүбэ эрэ оҥоруохпутун сөп. Хостуур салааҕа исписэлиистэри бэлэмнээһин туругун уонна кинилэри үлэнэн хааччыйыы боппуруостарыгар бу сыл 1-кы кыбартаалыгар бырабыыталыстыба уонна туґааннаах тэрилтэлэр кыттыылаах истиини оҥоруохпут.

— Тиһэххэ, Алросаҕа сыһыаннаах ыйытыы. Аахсыйалары атыылааґын салҕаныа дуо?
— Федеральнай киин Алросаҕа аахсыйаларын салгыы атыылыыр былааннаах. Билиҥҥитэ федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи былаастар Алросаҕа аахсыйаларын өлүүлэрэ тэҥ-тэҥэр. Атыылааһын хаһан уонна хайдах барыан мин этэр кыаҕым суох. Хайа да түбэлтэҕэ хонтуруоллуур бакыаты судаарыстыба илиитигэр хаалларыы былаана баара чахчы.
Алроса, нолуок бары көрүҥнэринэн, биһиги бюджеппытыгар, ааспыт сыллаа±ы туругунан, 60 млрд. солк. кэриІэ дохуоту киллэрэ олорор билиҥҥитэ «үүттээх ытык ынахпыт» буолар. Манна даҕатан эттэххэ, бу сылга алмаас хостоммута 60 сыла, Удачнай куорат төрүттэммитэ уонна Бүлүүтээҕи ГЭС бастакы агрегата үлэлээбитэ 50 сылларын туолуохтара.