Дьокутаат соҕотох буойун буолбатах

— Алексей Алексеевич, эдэр дьокутаат, эдэр бэлиитиктэр ахсааннарыгар киирсэр киһи буоллаҕыҥ дии. Дьокутаат үлэтин ис дьиҥин төһө биллим, төһө дириҥник киирэн эрэбин дии саныыгын?

— Ыарахаттардаах. Биһиги босхоломмотох, бэйэбит тустаах үлэлээх дьон, сокуону ырытан оҥоруу араас ымпыктарыгар-чымпыктарыгар өтөн киирэрбит, биллэр төрүөтүнэн, уустуктардаах. Ол эрэн, бэйэбит эйгэбитигэр сыһыаннаах боппуруостарга профессионаллар буоларбытынан, кимтэн да итэҕэһэ суох ырытыһар, дьүүллэһэр кыахтаахпыт. Аны туран, парламент коллегиальнай быһаарыылаах, оннук түмүктээх үлэлээх тэрилтэ буолар. Манна ким эрэ соҕотохтуу дуу эбэтэр бөлөҕүнэн даҕаны боппуруоһу туруоран, бүтэһиктээхтик быһааран кэбиһэр кыаҕа суох. Дьокутаат барыта анал кэмитиэттэргэ сыстан үлэлиир. Ил Түмэн мунньаҕар киирэр бары боппуруостар кэмитиэттэргэ ырытыһыыны уонна дьүүллэһиини ааһаллар. Онон, босхоломмотох да төрүккэ үлэлиир дьокутаат, кини сүрэхтээх уонна чиэһинэй буоллаҕына, хайа баҕарар боппуруоска сыстан, үлэлээн барар кыахтаах.

— Эн «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа чилиэнэҕин. Баартыйаҕыт диктата төһө күүстээҕий? Бэйэ санаатын, толкуйун этэр биһирэнэр дуо?

— Көстөн турар сыыһалаах боппуруоска хайдах бэйэҥ санааҕын эппэт буолуоҥуй. Ол онуоха ким эйигин буруйдуоҕай. Бартыыйынай дьиссипилиинэ былыргыттан быйылгыга диэри уларыйбат: аҕыйах куоластаах буоллаххына, сөбүлэспэт да түбэлтэҕэр, баар балаһыанньаҕа бас бэриниэхтээххин. Ол да үрдүнэн, адьас сөпсөспөт түгэммэр, бэйэм санаабынан куоластыыбын.

— Үүт субсидиятын харчытын улаатыннарар туһунан боппуруоска, сүрүннээн эһиги фракцияҕыт чилиэннэрэ утары куоластаатылар диэн аһаҕастык суруйан, бар дьону соһутан-өмүрдэн тураллар. Тугуй, ол эмиэ аҕыйах элбэххэ хам баттатыытын түмүгэ этэ дуо?

— Таһы-бааччы алҕас информация тахсыбыт этэ. Аҕам, Алексей Егорович, уруккута сопхуос дириэктэрэ, сааһын тухары тыа сиригэр олорбут киһи: «Хайдах буола сылдьаҕын?» — диэн мөҕүөх, кыыһырыах курдук майгыннанан бэйэбин соһуппуттаах. Үүт субсидията улаатарын ким да утарбатаҕа. Хомунньуустар 1 киилэ үүт субсидиятын 70 солк. тиэрдэргэ этии киллэрбиттэрэ. Экэниэмикэ уонна үп миниистирдэрэ быһааран, илдьиритэн биэрбиттэрин кэннэ, субсидия 30 солк. харчынан быһылларыгар бары сөбүлэспиппит. Кэлиҥҥи өттүгэр үүт субсидията кэмиттэн-кэмигэр улаатан иһиэҕэ.

— Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэни «спортивнай» парламенынан ааттыахха сөп дуо? Аҕыйаҕа суох урукку албан ааттаах-суоллаах спортсменнар, спорт эйгэтин бөдөҥ функционер-чунуобунньуктара бааллар. Ил Түмэҥҥэ производство «генераллара», Алроса АК, эньэргиэтикэ бэрэстэбиитэллэрэ бүтүн «үөрүнэн» киирэ сылдьыбыт кэмнээхтэрэ. Аны билигин — «спортсменнар». Бу көстүүнү бэйэҥ хайдах сыаналыыр буолаҕын?

— Кырдьык, бу ыҥырыыга спорт эйгэтигэр быһаччы сыһыаннаах уонна үлэлии сылдьар 6 дьокутаат баар. Өссө биир суолу көтүттүҥ, 28 дьокутаат спорт араас көрүҥнэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи федерацияларын салайааччыларынан уонна чилиэннэринэн буолаллар. Онон, ити «спортивнай» парламент диэн ааттыырыҥ оруннаах курдук буолан тахсар. Спорка сыһыаннаах дьокутаат элбэҕин тугунан быһаарабыный. Спорт – бэлиитикэ диэн мээнэҕэ эппэттэр. Спортсмен да, спортивнай салайааччы да киэҥ публикаҕа үчүгэйдик иһиллэр-биллэр дьон. Ол быһыытынан, сорохторо дьону кытта үлэлииргэ, түмэргэ, тэрийэргэ уонна нэмин билэн кэпсэтэргэ үчүгэй профессиональнай бэлэмнээхтэрэ туох да мэлдьэҕэ суох. Аан дойдуга эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа уонна өрөспүүбүлүкэбитигэр спорт балысхан сайдыыны ылла. Аныгы уопсастыба көхтөөх олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын спорт уонна физкултуура аргыһа суох, киһи хайдах даҕаны толорутук ылынар кыаҕа суох. Тус бэйэм санаабар, спортсмен бэлиитикэҕэ ситиһиилээхтик кэлэригэр итинник өрүттэр төрүөт буолар буолуохтаахтар.

Уокурукпар бартыыйынай испииһэккэ 7 киһи этибит. Олор истэригэр олоххо, үлэҕэ улахан уопуттаах, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр дьон кытары баара. Миигин спорка сыһыаннаах диэн ала-чуо чорбоппуттара буолуо дии санаабаппын эрээри, дууһам түгэҕэр туох эрэ толкуй эмиэ кыламныыр. Аммалар куораттааҕы түмсүүлэригэр сэттэ сыл үлэлээн кэллим.

— Дьокутааттыыр үлэҕэр инникитин туох былааннардааххыный? Дьон-сэргэ тугу туруорсарый?

— Амма – бурдук дойдута, бурдугу кытта сыһыаннаах бары уустуктар биһигиттэн хаһан да түспэт, сөллүбэт сүгэһэрбит буолар. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, бэйэбит биир дойдулаахпыт Александр Артемьевтан ордук ити проблеманы иһиттэн билэр, арааһа, атын ким да суоҕа буолуо. Үүт субсидиятын боппуруоһа син-биир дьону долгутар. Улууспут кэлэктиибинэй хаһаайыстыбаларын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазалара саҥардыллыахтарын наада. Уоппут кыамтата мөлтөх, ол үгүс ыарахаттары үөскэтэр.
2018 сылга Саха сирин норуоттарын VII спортивнай оонньуулара Аммаҕа ыытыллыаҕа. Бэйэтин сиригэр-уотугар Оонньууну ыытар чиэһи улуус бэһис төгүлүн куонкуруска кыттан ситиспитэ. 3 тыһ. миэстэлээх, сылаас манежтаах стадион, оонньуур көрүҥнэргэ, тустар уонна тренажернай саалалардаах спортивнай комплекс тутулланнар үлэҕэ киириэхтэрэ. Чапчылҕан уонна Бөтүҥ нэһилиэктэригэр спортивнай саалалар тутуллуохтара. Сайыҥҥы спортивнай бааза баар буолуоҕа.

Уус-Маайа улууһун урукку киинэ Солнечнай аэропортаах этэ. Сабыллан, үлэлээбэккэ турбута быданнаата. Дьиэтэ-уота төһө да эргэрдэр, көтөр-түһэр балаһата балачча сэргэх туруктаах. Олохтоохтор аэропорду сөргүтүү боппуруоһун туруорсаллар. Чааһынай дьоҥҥо көмүһү сууйар көҥүлү биэрэри туруорсаллар. Улуус айылҕата, сирэ ньүөл буолан, хортуоппуйу, оҕуруот аһын хото үүннэрэр кыах баара туһаныллыбат. Батарыы боппуруоһа ыарахан. Улууска улахан кыамталаах хранилищены тутан баран, ылыллыбыт бородууксуйаны онтон кииннээн кэккэ хотугу улуустарга тиэрдии боппуруоһун үөрэтэн көрүөххэ наада. Улуус киинигэр булгуччу аныгы спортивнай комплекс тутуллуон наада. Биир да үчүгэй эбийиэк суох. Комплексы тутууну сэргэ, анал каадырынан хааччыйыы боппуруоһа быһаарыллыахтаах.

Маннык эридьиэстээн төһө баҕарар бара туруохха сөп. Ханна баҕарар курдук, проблема элбэх. Күүһүм, кыаҕым баарынан туох кыаллары оҥоро сатыам. Амма өрүс экологиятыгар анал сокуон барылын бэлэмниэхпин баҕарабын. «Тоҕо ол Амма эрэ экологията бэбиэскэҕэ туруохтааҕый?» — диэхтэрэ. Өскөтө итинник сокуон ылыллар түбэлтэтигэр, ол дьыала Амматтан саҕаланнаҕына, туох куһаҕаннаах буолуой. Кылаабынайа, саҕалааһына, оччоҕуна салгыыта даҕаны баар буолуоҕа. Кыыс Амма 4 улуус: Алдан, Амма, Чурапчы, Таатта сирдэрин хабан, кылыгырас ыраас уутун сүүрүгүрдэр. Куораттан чугас буолан, экологиятыгар уустуктар үөскүүр кыахтаахтар. Анал сокуонунан дуу, балаһыанньанан дуу харыстанара наада буолла.

— Алексей Алексеевич, тус бэйэҥ адьас 100 бырыһыан спорт эйгэтин киһитэ буоларгынан, өрөспүүбүлүкэҥ олохтоохторугар тугу баҕарыаҥ этэй?

— Маннык чахчылары аҕалыым эрэ. АХШ нэһилиэнньэтин 60%, Кытай – 63%, оттон Арассыыйа нэһилиэнньэтин 27% физкултууранан дьарыктанар. Өрөспүүбүлүкэбитигэр бу көрдөрүү 29%-ҥа тэҥнэһэр. Бу сыыппара бастаан утаа 50%-ҥа тиийэригэр баҕарыам этэ. Физическэй култуура – бу чөл олох, доруобуйа, бигэ экэниэмикэ уонна кэскилгэ хардыы.
Манна сыһыаран эттэхпинэ, биһиги учуулуссабыт 20 үйэ уһулуччулаах тустууга, саха норуотун үйэлэргэ киэн туттуута Роман Михайлович Дмитриев аатын сүгэр. Улуу киһибит аатын үйэтитии үлэтэ тохтоон, быстан хаалыа суоҕа. Пааматынньыгын бырайыага оҥоһулунна, туруохтаах миэстэтэ быһаарылынна. «Туймаада» стадион сынньалаҥ пааркатын диэки өттүгэр туруоҕа.

Прокопий ИВАНОВ.