Эбээн-Бытантай улууһа: бары эйгэҕэ ситиһиилээхтик

Иван Егорович бу күннэргэ ыраах сытар Эбээн-Бытантай улууһуттан Дьокуускай куоракка үлэтинэн кэлэ сылдьарыгар түбэһэн, улуус олоҕун-дьаһаҕын, сайдыытын уонна инники былааннарын туһунан ааҕааччыларбытыгар анаан кэпсииригэр көрдөстүм.
— Иван Егорович, Эбээн-Бытантай улууһугар бүгүҥҥү күҥҥэ төһө киһи олороруй? Олохтоох нэһилиэнньэ сүрүн дьарыгын туһунан кэпсии түс эрэ.
— Эбээн-Бытантай улууһун састаабыгар үс нэһилиэк киирсэр – Баатаҕай Алыыта, Кустуур уонна Дьарҕаалаах. Күн бүгүн улуус нэһилиэнньэтин уопсай ахсаана – 2860 киһи. Олохтоохтор сүрүн дьарыктарынан таба, ынах уонна сылгы иитиитэ буолар. 2015 сылга СӨ Бырабыыталыстыбата тиэрдибит сорудахтарын сүрүннээн барытын толордубут диэххэ сөп. Арай күн-дьыл туран биэрбэккэ, от чааһыгар былаан туолбата.
— Эбээн-Бытантай таба иитиитигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир инники кирбиигэ сылдьар улуус буолар. Таба иитиитин кэккэ уустуктарыгар кэнники кэмҥэ болҕомто ууруллан эрэр курдук дии.

— Бүгүҥҥү туругунан табабыт уопсай ахсаана – 15700 төбө. Бу көрдөрүү муҥутаан 17 тыһ. тиийэ үрдүү сылдьыбыта. Быйыл 721 таба эбиллиилээхпит. Өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ бары истэн олороргут курдук, кэнники кэмҥэ бөрө тардыыта элбээн, табабыт ахсаана биллэ аҕыйаата. Онон бүтэһик түөрт сыл устата бөрөнү бултааһыҥҥа үлэ күүскэ ыытыллар. Былырыын 39 бөрөнү, ол иннинээҕи сылга 35 бөрөнү бултаабыппыт. Быйылгы сылга үктэнэн баран номнуо 12 бөрөнү өлөрдүбүт. Таба иитиитигэр кэнники кэмҥэ улахан болҕомто ууруллар. Дьиҥэр, бөрө буулаабата буоллар, биһиги табабыт ахсаана өссө элбиир кыахтаах. Ол курдук, саҥа общиналар тэриллэллэр, чааһынай ыстаадалар үрдүк көрдөрүүлээхтик үлэлииллэр. Билиҥҥитэ алта родовой общиналаахпыт. Ону таһынан “Ленинскэй” диэн таба иитиитинэн дьарыктанар муниципальнай тэрилтэ баар. Манна 8 тыһ. кэриҥэ таба иитиллэн турар. Быйыл төрүөҕү күүскэ ылларбыт диэн баҕа санаалаахпыт. Таба иитиитигэр биир улахан мэһэйи бруцеллез ыарыы оҥорор. Билигин ыстаадаларга хааннааһын үлэтэ ыытылла турар. Улуус киинигэр баар табаларбыт этэҥҥэ тураллар, оттон хоту өттүгэр кыралаан таба ыалдьар түгэннэрэ тахсаллар. Тэҥнээн көрөр эбит буоллахха, сэбиэскэй былаас саҕана 21 тыһ. табаны тутар этибит. Атын улуустарга холоотоххо, арыый да туруктаах көрдөрүү дии саныыбын. Таба ахсаанынан биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ Аллараа Халыма, Усуйаана улуустарын кэнниттэн, уопсайа 16 таба иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыбалар ортолоругар үһүс миэстэҕэ сылдьабыт.
— Оттон бөрөнү бултуурга туох эмэ төлөбүр, көмө көрүллэр дуо?
— Анал көҕүлээһин көрүллэн, муниципалитет 20 тыһ. солк., ону таһынан “Саха-Булт” эмиэ 20 тыһ. солк. төлүүр. Ол аата, хас биирдии өлбүт бөрөҕө уопсайа 40 тыһ. солк. тахсар. Онон, дьоҥҥо бөрөнү бултааһыҥҥа интэриэс үөскээтэ. Бэйэбит өттүбүтүттэн төһө кыалларынан булчуттарга бензининэн, хапкаанынан көмөлөһө сатыыбыт. Кэнники булчуттарбыт үөрүйэхтэрэ үксээн, бөрөнү бултааһыны толору баһылаан эрэллэр. Урукку өттүгэр “бураанынан” эккирэтэн бултааһын сэдэх эбит буоллаҕына, билигин “Ямаха” курдук күүстээх “бурааннар” үөдүйэннэр, бөрөнү сүрдээх табыгастаахтык бултуур буоллулар. Холобура, 2015 сылга биир булчуппут соҕотох бэйэтэ 17 бөрөнү өлөрбүтэ. Манна мин биир түгэни бэлиэтиэхпин баҕарабын. Биһиги тумус туттар киһибит, Ил Түмэн депутата Иван Андреев “Бастыҥ бөрөһүккэ” “бураанынан” бирииһи туруорбута. Ол хаһаайынынан табаһыт Герасим Бочкарев буолла.
— Эһиэхэ сыл аайы ыытыллар табаһыттар слеттара, арааһа, эмиэ биир туспа улахан бырааһынньык кэриэтэ буоллаҕа дии?

— Биһиги сыл аайы табаһыттар слеттарын тэрийэн ыытабыт. Бу слет биһиэхэ үгэс буолбут национальнай бырааһынньык кэриэтэ сыаналанар. Быйылгы слеппутугар Санкт-Петербург куораттан “Доруобуйа долгуна – 16” регионнар икки ардыларынааҕы экспедиция 29 быраастан турар биригээдэтэ уонна Дьокуускайтан “Аврора” клиника быраастара ыалдьыттаатылар. Кинилэр тиийэн диспансеризация ыытан 700-чэкэ кэриҥэ киһи (ол аата нэһилиэнньэ 25 % хабан) доруобуйатын туругун көрдүлэр-иһиттилэр. Онон, биһиги кинилэргэ национальнай бырааһынньыкпытын көрдөрөөрү, слеппутун быйыл эрдэ, кулун тутар 17 күнүгэр, тэрийэн ыыттыбыт. Ордук Санкт-Петербургтан сылдьар ыалдьыттарбыт табалары, национальнай таҥаспытын, оонньууларбытын көрөн сөҕөн-махтайан, үөрэн-көтөн, салгыы массыынанан ыаллыы сытар Үөһээ Дьааҥы улууһугар аттаммыттара.
— Тыа хаһаайысты­батыгар, табаны таһынан, хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи эмиэ иитэн олороҕут. Эн көрүүгүнэн, саха ынаҕын билиҥҥи балаһыанньата хайдаҕый?

— Сэбиэскэй былаас саҕана сылгыбыт ахсаана муҥутаан 2500 тиийэ сылдьыбыта. 2003 сылтан ыла 30 % эбэммит, бүгүҥҥү туругунан, 1980 сылгыны тутабыт. Быйыл 101 төбө эбилиннэ. Кэнники бириэмэҕэ эдэр ыччаттар сылгы иитиитинэн дьарыктанан эрэллэриттэн киһи үөрэр. Онон инники өттүгэр сэбиэскэй кэм саҕанааҕы көрдөрүүбүтүн ситиһиэхпит диэн бигэ эрэллээхпин.
Биир сүрүн дьарыкпыт диэн, бүттүүн саха норуота киэн туттар саха ынаҕын иитии буолар. Саха ынаҕа – хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар саха норуота бүөбэйдээн иитэн таһаарбыт уһулуччу тулуйугас уонна удьуор үчүгэй өрүттэрдээх, ол эрээри симэлийэр турукка киирбит сүөһү боруодатынан буолар. Саха сиригэр ыраас хааннаах саха сүөһүтэ 1929 сыллаахха диэри иитиллибит. Онтон ыла боруоданы тупсарыынан сибээстээн, симмэнтээл уонна холмогор боруоданы аҕалан иитии түмүгэр саха сүөһүтүн боруодата биллэ аҕыйаан барбыта. Улууспут ыраах сытар, суола-ииһэ суох буолан, биһиэхэ атын боруоданы киллэрбэккэ, саха ынаҕа эрэ иитиллэ хаалбыта. Бу сүөһүлэр билигин Эбээн-Бытантай улууһуттан ураты өрөспүүбүлүкэ улуустарынан удьуор саха сүөһүтүн иитэр “Тускул” питомник учаастактарыгар уонна Сунтаар, Амма, Эдьигээн улуустарыгар үс хаһаайыстыбаҕа иитиллэ тураллар. Бүгүҥҥү туругунан, биһиги улууспутугар 672 төбө саха ынаҕа баар. Мантан 300-чэ кэриҥэ ыанар ынах. Былырыыҥҥы көрдөрүүгэ тэҥнээн көрөр эбит буоллахха, быйыл 22 төбөнөн эбилиннибит. Хомойуох иһин, билигин биһиги ынахтары ааспыт үйэҕэ тутуллубут хотоннорго иитэн туруорабыт. Саҥа хотон тутуутун туруорса сатыыбыт даҕаны, бу боппуруос олох иннин диэки хамсаабакка турар. Саха ынаҕын иитиини сайыннарыы уонна судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн боппуруоһа сытыытык туруохтаах, чуолаан Эбээн-Бытантайга ордон хаалбыт сүөһүнү иитиигэ күүстээх өйөбүл наада курдук көрөбүн. Быйыл 300-чэ туонна оту Таатта улууһуттан тиэннибит. Тиэйии үлэтэ билигин да бара турар. Онон, быйылгы кыстыгы этэҥҥэ туораан эрэбит. Манна түгэнинэн туһанан, оту тиэйии төлөбүрүн барытын уйунан, сүрдээх улахан өйөбүлү оҥорбут СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, чуолаан бэрэссэдээтэл маҥнайгы солбуйааччытыгар Петр Алексеевка дириҥ махталбытын биллэрэбит.
— Эһиэхэ ити от-мас да, ас-таҥас да буоллун, хайдах тиэллэрий?
— Тырааныспар чаа­һын ылан көрөр буоллахха, биһиэхэ уу суола да суох. Туох баар аспытын-үөлбүтүн, таҥаспытын-саппытын кылгас кэмнээх кыһыҥҥы суолунан тиэнэбит. Бу кыһыҥҥы суолбут быйылгы курдук, хойутаан аһыллыбытын өйдөөбөппүн. Урут сэтинньи 20 күнүгэр арыллар эбит буоллаҕына, быйыл биир ый хойутаан, ахсынньы 20 күнүгэр биирдэ официальнайдык арылынна. Кыра хаһаастаах буоламмыт эрэ улахан кыһалҕаҕа түбэспэтибит.
«Якутоптторг» ААУо тэрилтэ чэпчэки сыаналаах киэҥ ассортименнаах социальнай суолталаах бородуукта хас да көрүҥүн тиэйдэ. Сүрүн суолталаах бородуукталары урукку өттүгэр Уус-Куйгаттан, Баатаҕайтан тиэйэр этибит. Быйыл навигация мөлтөҕүнэн сибээстээн, барытын Дьокуускайтан тиэйтэрэ олоробут. Хата, тэрээһин боппуруостара эрдэттэн быһаарылланнар, бүгүҥҥү туругунан, 260 тыһ. туоннаттан 220 туоннатын номнуо тиэйдибит. Хаалбыт 40-чэ туоннаны бу күннэргэ тиэйэр кыахтаахпыт.
Ону таһынан билигин 4600 туонна хочуолунай оттуга график быһыытынан тиэллэ турар. Кэнники икки сылга чааһынай дьиэлэр ититиигэ холбонон, оттук кээмэйэ улаатта. Холобура, 2000 сыл саҕаланыытыгар, дизельнэйтэн көһөр кэммитигэр, бастакы наадыйыыбыт 800 туонна этэ. Манна даҕатан эттэххэ, билиҥҥи үп-харчы кырыымчык кэмигэр биһиэхэ ньиэби харайыы боппуруоһа сытыытык турар. 1500 туонна дизельнэй оттугу электрическэй станциябытыгар тиэйэбит. Бу биһиги сыллааҕы нуормабыт буолар. Кэнники сылларга дизельнэй станцияларбытын барытын саҥардан биэрдибит. Нэһилиэктэргэ модульнай станциялар үлэлии тураллар. Улуус киинигэр 2900 киловаттаах модульнай станция үлэҕэ киирбитэ хас да сыл буолла.
— Оттон авиабилиэт сыаната биир киһиэхэ кэлэ-бара төһө буоларый?
— Билиэт сыаната кэлэ-бара 40 тыһ. солк. Ол да буоллар, Дьокуускайга ыытыллар тэрээһиннэргэ син кытта сатыыбыт. Төһө да ыраах олордорбут, оҕолорбутун сайыннарыахпытын, сири-дойдуну көрдөрүөхпүтүн баҕарабыт. Холобура, бу күннэргэ икки ансаамбыл “Бриллиантовые нотки” күрэххэ кытта сылдьар, уонча оҕо Павел Пинигин бирииһигэр туста кэлбиттэрэ. Оҕолор барахсаттар киэҥ сиргэ сылдьан астынан аҕай тиийээччилэр.
— Культурнай-спор­тивнай эбийиэк­тэр эҥин хайдах үлэ­лииллэрий? Ыытыллар тэрээһиннэргэ нэһи­лиэнньэ төһө көхтөөхтүк кыттарый?
— Сыл аайы үлэ кэлэктииптэрин икки ардыларыгар спорка спартакиада ыытыллар. Быйыл 160-тан тахса спортсмены хабар икки күннээх турнир үрдүк тэрээһиннээхтик ааспыта. Холобура, волейбол көрүҥэр 22 хамаанда күрэхтэстэ. Улуус киинигэр улахан спорт саалата баар. Дьарҕаалаах бөһүөлэгэр эмиэ соторутааҕыта үлэҕэ киирбитэ. Кустуурга оскуола спорт саалатын туһана олоробут. Ол эрээри, быйыл культурнай-спортивнай комплексы тутуу үлэтин бүтэриэхтээхпит. Куонкуруска хапсан, бэдэрээтчитэ быһаарыллан турар. Баһылык буоларым быһыытынан, бары ыытыллар тэрээһиннэргэ куруук сылдьабын. Ол сылдьан кэнники кэмҥэ дьон-сэргэ өйө-санаата чэбдигирбитин куруук бэлиэтии көрөн үөрэбин.
— Иван Егорович, итирдэр утаҕы биирдиилээн атыылыыры хааччахтыыр сокуон олоххо киирбитэ эһиги улуускутугар хайдах быһыылаахтык дьайда?
— Итирдэр утах боппуруоһа республика үрдүнэн сытыытык турар. Биллэн турар, биһиги улууспутугар эмиэ туһааннаах үлэ ыытыллар. Лицензиялаах биир маҕаһыын баара билигин кылгас кэмҥэ сабыллан турар. Улуус депутаттара маҕаһыын үлэтин, оскуолаҕа чугас турарын иһин, туруорсан тохтоттулар. Урукку өттүгэр арыгылааһын, үлэтэ суох буолуу боппуруоһа маҥнайгы миэстэҕэ сылдьыбыт эбит буоллахтарына, билигин мониторинг көрдөрөрүнэн, инники кирбиигэ олорор сири-уоту тупсарыы боппуруоһа турар. Ааспыт нэдиэлэҕэ буолан ааспыт слеппутугар даҕаны ыраахтан кэлэ сылдьар ыалдьыттарбыт бырааһынньыкка итирик туруктаах дьон суохтарын бэлиэтии көрөн, олус сөхтүлэр уонна үөрдүлэр. Үөрүөх иһин, эдэр ыччат ортотугар чөл олоҕу тутуһуу муода кэриэтэ тарҕанна. Арыгыттан өллүбүт, хааллыбыт диэн этэр кыаҕым суох.
— Саха сиригэр быйылгы сыл нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыы сылынан биллэриллибитэ. Бу сыл чэрчитинэн, тупсарыы, саҥа тутуу үлэтэ барара былааннанар дуо?
— Кэлин дьон дьиэни олус тупсаҕайдык тутталлар. Сүрүннээн буруус матырыйаалынан, кэнники кэмҥэ эдэр дьон гипсокартону эҥин туһанар буоллулар. Хомойуох иһин, итии туалет боппуруоһун быйылгыттан саҥа күөдьүтэн эрэбит. Нэһилиэктэр ыытыллар куонкурустарга, граннарга кыттан эрэллэр. Бөһүөлэкпит ис-тас көстүүтүн тупсарыыга үп-харчы, кыах төһө тиийэринэн үлэлэһиэхпит. Суол-иис чааһын сырдатар эбит буоллахха, улуус киинигэр суолбут бэрээдэктэнэн турар. Сотору кэминэн бөһүөлэктэрбитигэр айанныыр суолу оҥорон саҕалыахпыт.
Кэнники уонча сыл устата Тыа хаһаа­йыстыбатын бырагыраамата күүскэ үлэлээтэ. Ол курдук, 2003 сылтан ыла 70-ча кэриҥэ дьиэ тутулунна. Ити бырагыраамаҕа хапсан, бэл, сылга уоннуу квотаны ыла сылдьыбыттаахпыт. Ону таһынан, “Эдэр ыал” бырагыраама нөҥүө дьиэ туттубут ыаллар бааллар. Эдэр ыччат олохсуйар, атын улууска көһүү улаханнык суох. Манна демографиябыт көрдөрүүтэ үчүгэй диэн бэлиэтиир наада. Холобура, 2008 сыллаахха республикаҕа ыытыллыбыт биэрэпис түмүгүнэн, республикаҕа 1000 киһи эбиллибит, онтон 106-та – Эбээн-Бытантайга.
— Каадырынан хааччыллыыга ханнык хайысханан үлэни ыытаҕытый?
— Урукку сылларга балыыһаҕа 13 штаттаах буоллахпытына, 3-4 эрэ киһи үлэлии кэлэрэ. Материальнай-техническэй базабыт мөлтөх соҕус буолан, тулуйбакка барааччылар. 2000 сылтан ыла анал бырагыраама оҥостон, сыл аайы үөрэх кыһаларыгар тус сыаллаах миэстэ анатабыт. Ол түмүгүнэн аҕыйаҕа суох оҕону үөрэттэрдибит. Холобура, бүгүн улуус кылаабынай бырааһынан, кини солбуйааччытынан бэйэбит оҕолорбут үлэлии олороллор. Үөрэхтээһин эйгэтигэр математика, физика, омук тылын учууталлара тиийбэттэр. Билигин Кустуур бөһүөлэгэр математика учууталыгар наадыйабыт. Урут үлэлии сылдьыбыт учууталбыт баһылык солбуйааччытынан быыбардаммыта. Кэлии дьон ордук силовой структураларга үлэлии олороллор. Ол да буоллар, олохтоох ыччат эмиэ үөрэнэн, полицияҕа үлэлээн эрэллэр.
— Эһиги улуускутугар уокурук депутатын кытта төһө ыкса ситимнээхтик үлэлиигитий?
— Иван Иванович Андреев, “НижнеЛенскэй” хампаанньа генеральнай дириэктэрэ, үһүс сылын биир мандааттаах уокурукка талыллан үлэлии сылдьар. Бииргэ үлэлэһии туһунан сыллааҕы дуогабар түһэрсэбит. Иван Иванович саха ынаҕын саамай уустук кэмигэр от хомуйар техниканы ылан биэрбитэ, үбүнэн көмөнү оҥорбута. Итиэннэ сылын аайы Ыһыахха, слеппутугар сыаналаах бириистэри туруорар. Кини биһиги улууспут сайдыытын туһугар оҥорбут үтүөтэ олус улахан. Туох эмэ кыһалҕа үөскээтэҕинэ, ону быһаарарга, көмөлөһөргө куруук бэлэм. Биһиги кинини олус актыыбынай, дьиҥнээх норуот итэҕэллээҕэ диэн сыаналыыбыт уонна биһиги дьолбутугар талыллыбыт депутатынан ааҕабыт.
— Улуус баһылыгын быһыытынан, кэлэр икки-үс сыл иһигэр ханнык улахан соруктары көрөҕүнүй?
— 2018 сылга муус устар ыйга эбээн омугуттан бастакы государственнай политическай деятель Роман Иванович Шадрин төрөөбүтэ 125 сылын туолар. Тэрээһин үлэтэ номнуо саҕаланан эрэр. Роман Шадрин бэйэтин кэмигэр П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов курдук, Улуу дьону кытта бииргэ алтыһан үлэлээбит киһи. Кини олорбут олоҕун, общественнай-политическай үлэтин-хамнаһын история чахчылара кэрэһилииллэр. П.А. Ойуунускайы кытта Бүтүн Сойуустааҕы Сэбиэттэр VI съезтэригэр тэҥҥэ кыттан кэлбиттэрэ. Кини онно ВЦИК чилиэнинэн талыллыбыт эбит. Кини аатын билигин Баатаҕай-Алыытын оскуолата сүгэр. Кэккэ сылларга бу оскуола саҥа дьиэтин тутууну күүскэ туруорустум. Онон бөдөҥ общественнай деятель Роман Иванович Шадрин аатын сүгэр оскуола кини үбүлүөйдээх сылыгар тутуллан үлэҕэ киирэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
— Иван Егорович, олус истиҥ уонна сэргэх кэпсээниҥ иһин махтанабын!

* * *

Ити курдук, өрөс­пүүбүлүкэ биир эдэр национальнай улууһун баһылыгын Иван Гороховы кытта сэһэргэһэн баран, Иван Егорович бэйэтэ улуус историятын быстыспат кэрчигэ буолар эбит диэн санааҕа кэллим.
Киһи үөрүөн иһин, билигин төһө да уустук кэм турдар, эбээн-бытантайдар олох бары эйгэтигэр ситиһиилээхтик дьаһанан олороллор. Бу, биллэн турар, сатабыллаах салайааччы түмүктээх үлэтин көрдөрөр.
Иван Егорович курдук, аҕыйах ахсааннаах эбээн норуотун историятын ытыктыыр, сайыннарар дьон баалларын тухары норуот хаһан да симэлийбэтигэр, үүнэ-үөскүү турарыгар бүк эрэнэбин.