Егор Жирков: «Сайдыы бириинсиптэрин өрө туппут Төрүт Сокуон»

Е.П.Жирков, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бастакы ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дууматын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин иккис, төрдүс уонна бэһис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) дьокутаата. Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Конституциятын (Төрүт Сокуонун) ырытан оҥорууга үлэлээбит оробуочай бөлөх салайааччыта.
— 90-с сыллар саҥаларыгар өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин миниистирин солбуйааччытынан үлэлии сылдьар Егор Жирков олоҕор, саҥа аһаҕас кэм ирдэбилигэр бэлиитик быһыытынан эппиэттэһэр кэмэ кэлбит эбит. Оччолорго бэлиитикэ эйгэтигэр киэӨник сураҕыран биллибэт киһи, Конституцияҕа үлэлэһэр оробуочай бөлөх салайааччытынан ананаҕын. Көннөрү чилиэн балаһыанньалааҕыӨ буоллар, туох да ыйытыы суох буолуо этэ.
— Өрөспүүбүлүкэ сүбэри­нитиэтэ ылыллар кэмигэр үнүбэрсиэт уһуйааччытынан үлэлиирим. 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар, саха интэлигиэнсийэтин көҕүлээһининэн, «Саха омук» холбоһук тэриллибитэ. Дойдуга бэлитиичэскэй быһыы-майгы тосту уларыйан эрэр кэмигэр, «Саха омук» холбоһук төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин, кини норуотун инники дьылҕатын уонна кэскилин түстэһии соругун бэйэтигэр туруорунан, араас хайысхалаах үлэни саҕалаабыта. Олортон биирдэстэринэн сүбэринитиэт дэкэлэрээссийэтин бырайыагын ырытан оҥорууга кыттыы этэ. Ол үлэҕэ актыыбынай кыттыы кэнниттэн, 1992 сылга Конституцияҕа үлэлэһэр 14 киһилээх оробуочай бөлөх салайааччытынан талбыттара.

— Оробуочай бөлөх үлэтин туохтан саҕалаабытай?
— Оччолорго ССРС, РСФСР Конституциялара өссө да бааллара. «Астаапкаҕа» бараллара төһө да биллибитин иһин, бу сүрүн дөкүмүөннэри кытта сиһилии билсибэт буоларыҥ табыллыбат суол. Маны таһынан, аан дойду атын уонунан ахсааннаах судаарыстыбаларын Төрүт Сокуоннарын ырытар үлэни ыыппыппыт, илдьиритэн ис хоһооннорун, тутулларын тэҥнээбиппит. Аны туран, саха чулуу дьоно хас да үйэ норуоттарын быраабын туруорсубут сыраларын салҕаан, өр кэмнээх бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй туруорсууларга тирэҕирэн, конфедералистар кэмнэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьиҥнээх автономия, ону таһынан федеративнай сыһыан олуктарын өтө көрбүт, тас экэнэмиичэскэй сыһыаны кытта киллэрэн оҥоһуллубут Сүрүн Сокуон (Конституция) бырайыактарын уорганнартан булан чинчийбиппит, ырыппыппыт. Дьэ, сүрдээх таһымнаах да дьоннор үөскээн, үлэлэһэн ааспыттар эбит!
М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, И.Н. Барахов уо.д.а. улууканнаах дьоммут турууласпыт уонна ситиспит автономияларын өссө дириӨ ис хоһоонноон, үрдүк таһымҥа таһаара сатаабыт дьоннор Конституцияны толкуйдаан чочуйбут, оҥорбут-айбыт эбиттэр.
Оннук сүрүн сокуоннанан сайдыбыппыт, ону таһынан хааннаах репрессия итиэннэ уоттаах сэрии буолбатаҕа буоллар, төһөлөөх сайдыыны ситиспит, хайдахтаах таһымҥа тахсыбыт буолуо этибитий.
Онон, бастаан интеллектуальнай саппааһы хаҥатыы барбыта. Онтон төрүт омук быраабын көрүнүү, судаарыстыба бэлиитикэтин төрдүн-төбөтүн быһаарыы, экэниэмикэ өттүнэн төрүөттээһини Төрүт Сокуоҥҥа киллэрии саҕаламмыта. Биллэн турар, бөлөх чилиэттэрэ бары биир тэҥ билиилээх-көрүүлээх буолбатахтарын таһынан, букатын даҕаны атын толкуйдаах дьон эмиэ баар этэ. Оннук буолуохтаах, халыып өйтөн-санааттан босхолонон, ол оннук туруктан тахсан, араас кириитикэни-дьүүлү ааһан, улахан сокуону оҥорор умсулҕаннаах, балтараа сыллаах тахсыылаах, айым­ньылаах үлэ буолбута.
— Сүрүннээн туох боппуруоска мөккүөр тахсар этэй?
— Маныаха Саха Өрөспүүбү­лүкэтин Конституцията Арассыыйа киэниттэн эрдэлээн ылыллыбыт чахчыта учуоттаныан наада. Холобур, биһиги оробуочай бөлөхпүтүгэр «Арассыыйа саҥа Конституцията ылыллыбытын кэннэ, онуоха сөп түбэһиннэрэн, бэйэбит бырайыакпытын ырытан оҥоробут дуу эбэтэр бэйэ толкуйунан, өрөспүүбүлүкэ интэриэһинэн салайтаран, федеральнай киини кэтэһэ барбакка, бэриэт үлэҕэ ылсабыт дуу» диэн боппуруос турбута. Ылсарга диэн күүстээх санааны ылынан, оробуочай бөлөх Конституция улахан хамыыһыйатын көрүүтүгэр бу боппуруоһу киллэрбитэ.
Дьэ, манна мөккүөр бөҕөтө мөҥүрээбитэ. «Арассыыйаны кэтэһиэххэ» диэччи аҕыйаҕа суоҕа. Бэл, биир улахан аптарытыаттаах табаарыс: «Сэбиэскэй кэмҥэ автономнай өрөспүүбүлүкэлэр эрэ буолбакка, бэл РСФСР бары сокуоннара, үтүктүспүт курдук, Сойуус киэннэрин үүт-үкчү сүһэн ылбыт буолар этилэр. Ону, эһиги барахсаттар, уларытаары сорунаҕыт дуо?» — диэн эҕэлээхтик эппитэ.
Оччолорго өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин уонна Конституция улахан хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Ефимович Николаев дойдуга тыҥаан турар бэлиитикэҕэ быһыыны-майгыны, балаһыанньаны сиһилии ырытан туран, Арассыыйаны түһэн биэрии хайа да түбэлтэҕэ тахсар кыаҕа суоҕун, оттон бэйэ толкуйунан уонна көрүүтүнэн олоҕу оҥостуу халбаҥнаабат нуормаҕа кубулуйуохтааҕын бэрт итэҕэтиилээхтик быһаарбыта. «Бэйэбит саҕалыыбыт уонна оҥоробут» диэн быһаччы хайысха биэрбитэ.
Төрүт Сокуон барылын норуот дьүүллэһэригэр анаан усулуобуйа үөскэтиллибитэ. Бу киэҥ ырытыыга дьон-сэргэ чахчы көхтөөхтүк кыттыбыта. Нэһилиэнньэ араас араҥата бэйэтин сыһыанын биллэрбитэ, этиилэрин киллэрбитэ. Түмүгэр, саҥа Конституцияны өрөспүүбүлүкэ норуота чахчы ис сүрэҕиттэн биһирээбитэ.
Конституциябыт киин Арас­сыыйаҕа элбэх эспэртиисэни, ол иһигэр судаарыстыба уонна быраап анал институтугар ааспыта. Онно барытыгар дириҥ ис хоһоонноох ырытыы, киэҥ кэпсэтии, ситэрэр-чочуйар үлэ барбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията, дэмэкирээтийэ төрүттэригэр олоҕурар сайдыы саҥа хайысхатын тутуһарга быһаарыммыт аныгы Арассыыйа судаарыстыбатын сокуоҥҥа уонна быраапка хонуутугар дьоһуннук, чиэстээхтик үктэммитэ. Ол эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин 1992 сыллааҕы Конституцията оччотооҕу Арассыыйа государственнай суверенитетын декларациятын саҥа сүрүн көрүүлэригэр, кини дэмэкирээттии сайдыытын бириинсиптэригэр толору сөп түбэһэр дөкүмүөн этэ.
— Оҥоһуллуутугар итиэннэ ылыллыытыгар быһаччы кыттыгастаах киһи, Конституцияҥ ханнык балаһыанньаларыттан ордук астынар буолаҕын?
— Арассыыйаҕа оччоттон баччаҕа диэритин судаарыстыба уонна былаас өйдөбүлэ уруттата тутуллар. Оннук. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституция­тыгар киһи, гражданин уонна төрүт омук бырааптара биир бастакынан киллэриллибиттэрэ. Аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт олохтоох омуктар бырааптарын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията олох дьэҥкэтик уонна аан бастакынан билиммитэ. Аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт омуктар бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар олорор, хаһаайынныыр, үгэс буолбут төрүт дьарыктарын сайыннарар бырааптара бириинсип быһыытынан өрө тутуллубута. Бу бириинсип олоххо харгыстаабакка үлэлииригэр былаас эппиэтинэстээх буолуута олохтоммута. Бу балаһыанньа күн бүгүн да олоххо үлэлии сылдьар.
Биһиги Төрүт Сокуоммутугар өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэ өттүнэн төрүттэрэ туспа түһүмэҕинэн киирэн сылдьаллар. Ол онно экэниэмикэни иилээһин-саҕалааһын уонна сайыннарыы бэлиитикэтин балаһыанньата баар. Бас билии көрүҥнэрин анал туруга, олор үөскүүр уонна туһаныллар усулуобуйалара итиэннэ бэрээдэктэрэ сокуоннарынан олохтонор. Сокуон өрөспүүбүлүкэ ураты экэнэмиичэскэй бырааптардааҕын уонна модьуйуулардааҕын билинэр. Сир аннын баайа биирдиилээн гражданнар уонна кинилэр түмсүүлэрин бас билиилэринэн буолуо суохтааҕа этиллэр.

Арассыыйа Конституциятыгар бас билии, ол иһигэр чааһынай көрүҥэ күүскэ чопчуламмыт. Ол гынан баран, экэниэмикэни судаарыстыба иилиэхтээх-саҕалыахтаах, сүрүннүөхтээх диэн балаһыанньа суох. Экэниэмикэ «бэйэтэ бэйэтигэр» буолар балаһыанньата уруттатыллыбыт. Ол түмүгэр, Арассыыйа олигархическай экэниэмикэ уонна хапытаал баһылааһыныгар олороро – олохпут бүгүҥҥү чахчыта.
— Татарстаан Јрөспүү­бүлүкэтэ, бэйэтин Конституциятын ылынан баран, Арассыыйа атын субьектарыттан туспа «буруо таһаарынарга» холоммута биллэр. Тоҕо?
— Татарстаан Конституцията «аһара түһүүлээх» өрүттээх диэххэ да сөп этэ. Арассыыйаттан тус суверенитеттаах, дуогабарынан Арассыыйа Федерациятын иһигэр судаарыстыба быһыытынан киирэр өрөспүүбүлүкэ буолар диэн оҥоһуллубута. Оннук бала­һыанньаттан тирэҕирэн, бэйэтигэр туспа ураты сыһыаны эрэйбитэ. Биһиги Конституциябыт «ортоку олугу» тутуһар дөкүмүөн эрээри, өрөспүүбүлүкэбит уонна кини норуоттарын дьоһуннарын, кинилэр интэриэстэрин толору этэр уонна өрө тутар сүрүн сокуон. Дьиҥэр, ол саҕана Арассыыйа бүттүүнүн үрдүнэн судаарыстыбаннас төрдүттэн атын тутула уонна көрүҥэ олохсуйа, уопсастыба уонна судаарыстыба саҥа атын көрүүнэн олоҕун оҥосто сатыыр кэмэ этэ. Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнэ уонна кини хамаандата бүрүүкээбит хойуу туманы быыһынан, оллурдаах-боллурдаах, үөһэ-аллара түһүүлээх, уһун кэмнээх саҥа айаны саҕалаабыта. Кэм-кэрдии ааспытын кэннэ бэрэлээтэххэ, сайдыы суолунан буолбакка, сүүрбэччэ сыл таҥнары түһүүлээх суолу ааспыт улахан дойду буолабыт.
— 1992 сыллааҕы Конституциябыт уонна кэлин үгүс көннөрүүнү, сөп түбэһиннэриини барбыт Төрүт Сокуоммут балаһыанньаларын тэҥнии көрөн, тугу этиэҥ этэй?
— 1992 сыллааҕы Консти­туцияҕа судаарыстыбаннай былаас норуот интэриэһигэр үлэлиэхтээх, сайдыыны мэктиэлиэхтээх диэн этиллибитэ. Федеральнай да, өрөспүүбүлүкэтээҕи да таһымнарга былаас сайдыы боппуруостарынан кэлиҥҥи уонча сылга утумнаахтык, тус сыал­лаахтык дьарыктаммат. Спорт кииннэрин, оскуолалары, оҕо саадтарын тутуу – бу былаас эбээһинэһэ, быраабы хааччыйар­га, бэлиитикэни олохсутары хааччыйыы буолар. Сайдыы – дьон-сэргэ олоҕун таһыма үрдээһинэ. Өй-санаа өттүнэн эрэ буолбакка, оҥорон таһаарыы биллэ кэҥээһинэ, лаппа улаатыы­та. Ол түмүгэр дохуот өттүнэн, олоҕун-дьаһаҕын оҥостуутунан кыаҕырбыт дьон ахсаана уонунан тыһыынчанан буолбакка, сүүһүнэн тыһыынча буолуута. Сайдыылаах дойдулартан итэҕэһэ суох таһымнаах экэниэмикэлэннэхпитинэ сайдыыны ситистибит диэхпит.
Конституциянан мэктиэлэм­мит бырааппытын ситэ туһам­маппыт. Көҥүл санаанан салайтарыы кыайтарбат. Былаас бэйэтэ туспа, уопсастыба туспа буолуута күүһүрэн иһэр курдук. Байыы уонна дьадайыы икки ардын араастаһыыта олус улахан.
Былаас Төрүт Сокуон балаһыан­ньаларыгар, остуолга сытар дөкүмүөҥҥэ курдук сыһыаннаспакка, Конституция судаарыстыба уонна уопсастыба сайдыыларын бигэ мэктиэтинэн буолар аналын толору олоххо киллэрэр сыалынан-соругунан салайтаран үлэлээтэҕинэ, кэлэр кэмҥэ сайдыы туһунан кэпсэтии, чыҥха атын хайысхаланыа.
Үйэ чиэппэрэ эрэ эдэр саастаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын тулхадыйбат суолтата үйэлэр кирбиилэригэр киһи уонна төрүт омук бырааптарын араҥаччылаан, экэниэмикэҕэ бэйэ бэлиитикэтин ыытан, былаас тутулун эппиэтинэһин олохтоон, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтөн, саҥаттан-саҥа таһымҥа таһаарар аналлаах Төрүт Сокуоммут буолар.
Маннык өйдөбүлү салгыы тутуһуоҕуҥ. Сайдыы суолуттан туораабакка, кэскили кэҥэтэн иһиэҕиҥ!