Гражданскай сэрии: ким кими

Сурулла сылдьар «Саха сирин историята» фундаментальнай үлэ 3-с туома 20 үйэ саҥатыттан 21 үйэ саҕаланыытыгар диэри кэми хабар. Ол аата бүгүҥҥү биһиги кэммитин кытары хабан суруллуохтаах. 3-с туом эппиэттээх эрэдээктэринэн история наукатын дуоктара, Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн Аартыкатааҕы чинчийиилэргэ сиэктэрин сэбиэдиссэйэ С.И.Боякова буолар. Оттон бу кэпсэтэ олорор киһим история наукатын дуоктара, «Саха сирин историята» сиэктэр сэбиэдиссэйэ Е.П.Антонов ити этиллэр 3-с туомҥа киириэхтээх Гражданскай сэрии тиэмэтигэр үлэлии сылдьар.

— Егор Петрович, Саха сиригэр буолбут гражданскай сэрии кэмин ханнык сылларынан быстыгыт?

— 1918-1922 с.с. киирдилэр. 1918 сыл сайыныгар А.С.Рыдзинскай этэрээтэ кэлэн Дьокуускайы колчаковецтартан босхолуур. Ол эрэн, сотору кэминэн үрүҥ былааһа төттөрү олохтонор. 1922 сыл муус устарга Саха сиригэр автономия бэриллэр, үрүҥ хамсааһына эстэр суолга барар. Бэс ыйыгар буолбут Ньукуолускайдааҕы улахан кыргыһыы кэнниттэн, сааны-саадаҕы ууран биэрэн туран,маассабай бэринии саҕаланар.

— Кыра да, улахан да бөлөхтөрүнэн саалаах-сэптээх сэбиэскэй былааһы утары туруу 30-с сылларга диэри салҕанан барбыта биллэр. Ол иһигэр 1924-1925 сыллардааҕы тоҥустар бастаанньалара, 1929 сыллаахха 300-чэҕэ чугаһыыр кыттааччылаах Булуҥҥа өрө туруу гражданскай сэрии ахсааныгар киирбэт дуо?

— Гражданскай сэрии диэн өйдөбүлэ тугуй? Туох эмэ бэлитиичэскэй, национальнай алдьатыылаах уларыйыылартан, судаарыстыба үрэллэн, былааһы былдьаһыыттан омук икки аҥы хайдыһан, бэйэ-бэйэтин кытта сэриилэһиитин итинник ааттыыллар. Ол-бу бөлөҕүнэн былааһы утары туруу гражданскай сэрии ахсааныгар киирбэт. Эмиэ ол курдук, «Ксенофонтовщинанан» ааттанар хамсааһын атын бэлитиичэскэй ис биэтэстээх. Бу хамсааһын кыттыылаахтара илиилэригэр төһө да сааны-сэби туппуттарын иһин, кыргыһыыны таһаарбатахтара, эйэлээхтик бэриммиттэрэ. Биллэн турар, ити эн этэр бары өрө турууларыҥ Саха сиригэр субу саҥардыыҥҥыта буолан ааспыт гражданскай сэрии дуорааннара этилэр. Тыала суохха мас хамсаабат, Саха сиригэр гражданскай сэрии уота күүдэпчилэммэтэҕэ эбитэ буоллар, кэлиҥҥи саалаах-саадахтаах өрө туруулар адьас даҕаны тахсыахтара суоҕун эмиэ сөп этэ.

Манна ситэрэн эттэххэ, гражданскай сэрии саамай кырыктааҕынан, улахан сүтүктээҕинэн уонна алдьатыылааҕынан ааҕыллар. АХШ Иккис аан дойду сэриитигэр сүтүгэ – 400 тыһыынча киһи. Оттон Соҕуруу уонна Хоту диэн арахсыбыт гражданскай сэриитигэр 600 тыһыынча киһи сүтүктээх. Арассыыйа 1918-1920 с.с. гражданскай сэриитин сиэртибэтин ахсаана, биһиэхэ мэлдьитин буоларыныы, чуолкайдык биллибэт. Арай мөлүйүөнүнэн ааҕыллар киһи сүтүктээх диэн эрэллээхтик этиэххэ сөп. Аанньа буолуо дуо, аҕа уолун, убай быраатын утары саа туппута.

— Арассыыйа да, Саха сирин да гражданскай сэриилэрин тиэмэлэригэр докумуон толору буолуохтаах. Ону таһынан байыаннай, мемуарнай, оччотооҕу сирэй кыттыылаахтар ахтыылара, историческай, уус-уран суруйуулар кэмэ суох элбэхтэр. Эһиги, наука үлэһиттэрэ, бу үлэҕитигэр туох ирдэбиллэринэн салайтарар буолаҕытый? Биһиги, сэбиэскэй кэмнээҕи көлүөнэ дьон, наар кыһылы өрө тутан кэлбиппит баара. Билигин аны үрүҥү кэлтэччи «маҥхатыыга» охтуу баар буолбатах дуо?

— Саҥалыы көрүү булгуччу баар буолуоҕа. Урукку идеология бырапагаандата кэлтэйдээһиннээх эрэ буолбакка, бэйэ туһалаах өттүгэр бассыыбайдааһыннаах, наадалаах түгэннэргэ улахан мэлдьэһиилээх «миэлэстэри» таһаарбыта мэлдьэх буолбатах. Үрүҥ хамсааһынын ис дьиҥэр киирээһин баар буолуоҕа. Биһиэхэ сэбиэскэй былааһы аҥаардас баайдар уонна кинилэр хос моонньохторо, өссө илини-арҕааны үчүгэйдик араарбат аҥала сахалар утараннар, сэрии турбутун курдук өйдөбүл баар. Гражданскай сэриигэ 2 тыһыынча кэриҥэ саха дьоно үрүҥҥэ кыттыбыта. Олор истэригэр интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ, боростуой саха дьоно хамначчытыгар тиийэ баара.

Литэрэтиирэ, кырдьык, элбэх. Арассыыйа гражданскай сэриитин тиэмэтигэр, бэйэбит да киэнигэр. Бу гынан баран, Арассыыйаҕа 90-с сыллартан бэттэх суруллубут арааһынай хайысхалаах литэрэтиирэҕэ, саҥалыы кэлтэйдээһиннээх сыһыаны таһаарыы баар. Аны наар үрүҥ хамсааһынын тупсаран көрдөрүүгэ дьулуһуу көстөр. Мин тус бэйэм «История Дальнего Востока России» (Дальний Восток России в период революций 1917 года и гражданской войны.) фундаментальнай ис хоһоонноох кинигэни сөбүлээтим. Кими да хараарпакка, кими да өрө туппакка, баары баарынан дьиҥ объективнай позицияттан суруллубут үлэ.

— Бу үлэҕитин хаһан бүтэрэргэ суоттанаҕыт?

— 2016 сылга харатын барыйаана суруллан бүтүөхтээх. Ол кэнниттэн эрэдээксийэлээһинин үлэтэ саҕаланыаҕа. 3-с туом эппиэттээх эрэдээктэринэн РНА кэрэспэдьиэн-чилиэнэ, РНА Сибиирдээҕи салаатын Историяҕа үнүстүүтүн дириэктэрэ Владимир Александрович Ламин буолар.

— Саха сиригэр гражданскай сэрии турбут биричиинэлэрэ сүнньүнэн биллэр курдуктар. Эн бэйэҥ итиннэ туох эмэ эбиилээххин дуо?

— Маннааҕы былаас 9 амньыыстыйаламмыт эписсиэри Уркуускайтан туруорсан ыҥыран аҕалан, байыаннай испэсэлиистэр быһыытынан үлэлэтэ сылдьыбыт кэмэ. Бу саарбахтыҥы дьон буолаллара син биллиэн сөп этэ эрээри, оччотооҕу быһыы-майгы уратыта диэн эмиэ баара. Уопсайынан, каадыр, ол иһигэр байыаннай испэсэлиис тиийбэтэ диэн, хара сор буоллаҕа. Бу эписсиэрдэриҥ Аммаҕа хомондьуруопкаҕа диэн бөлөҕүнэн тахсан баран, салгыы Уус-Маайаҕа түһэллэр. Элбэх табаар тиэйиилээх борохуоту күүстэринэн бас бэриннэрэллэр, үрүҥ хамсааһынын тэрийэллэр. Бу Аан дойду бастакы сэриитигэр кыттыбыт, онтон Арассыыйаҕа саҕаламмыт гражданскай сэрии уотун ааспыт улахан уопуттаах байыаннай дьон. Сэбиэскэй кэмнээҕи суруйууларга, историческай үлэлэргэ кинилэри букатын ааргы, туох да билиитэ-көрүүтэ суох ыраахтааҕы аармыйатын эписсиэрдэрин курдук суруйбуттарын иһин, Саха сиригэр гражданскай сэриини төрүттээбит уонна ону салайбыт дьон буолаллар. Дьиҥэр, бу дьон бэйэбит ыҥырыыбытынан Саха сирин булбатахтара буоллар, биһиэхэ муҥутаан стихийнэй тэрээһиннэрдээх быстах-остох өрө туруулар эрэ тахсыбыт буолуохтарын сөбө.

— Үрүҥ хамсааһына туран, автономияны ылыыбыт суһалсыйбыта диэтэхпинэ, сөбүлэһиэҥ дуо?

— Итинник этиэххэ эмиэ сөп буолуо. 1918 сылтан саҕалаан, Саха сиригэр саҥа уонна эргэ былаастар икки ардыларыгар эйэлэһиитэ суох утарыта турсуу бара турар. Эбиитин чэкиистэр провокациялааһыннарынан, утуу-субуу саагыбардар «арыллаллар». Саха үөрэхтээхтэрэ, ол иһигэр боростуой дьоно кытта ытыллаллар. 1921 сыл сэтинньитигэр Максим Аммосов Москваҕа барар, манна муҥур былаас үс киһи илиитигэр – Георгий Лебедев ( губбюро сэкирэтээрэ), Андрей Агеев (губчека бэрэссэдээтэлэ) уонна Алексей Козлов (сэбилэниилээх күүстэр командующайдара, реввоентрибунал бэрэссэдээтэлэ) – хаалар. Баайдары, кулаактары – кылаассабай өстөөхтөрү – кинилэр хос моонньохторун хаайталыыр туһунан уураах тахсар. Сир-сир ахсын тутуу-хабыы саҕаланар. Элбэххэ туох тахсыбат буолуой, туох да буруйа, былааһы утарыыга сыһыана суох дьон эмиэ хаайыллар. «Изоляциялааһын туһунан» уураахха оччолорго губревком бэрэссэдээтэлэ Б.Ойуунускай, губревком чилиэттэрэ С.Аржаков, А.Козлов уонна Г.Лебедев илии баттааһыннара баар. Кэлин Б.Ойуунускай «Ааспыт күннэр-дьыллар» ахтыытыгар бу сыыһатын аһаҕастык билинэн турар. Муҥур былаас үс киһи илиитигэр киирбитин эмиэ кырдьыгынан бэлиэтээбитэ. Ити «тройка» саргы-сатаҕай салалтатыттан долгуйуу саҕаланар, ол бастаанньыттар хамсааһыннарыгар тиэрдэр. Гражданскай сэрии уота күүдэпчилэнэ түһэр.

Бэйэлэрин алҕастарын саптынар туһуттан, бу «тройка» этноцид, бүтүн омугу самнарыы уонна кыргыы бэлиитикэтин тутуһар. Г.Лебедев хомунньуус сахалары, ол иһигэр аан бастатан Ойуунускайы националистарынан ааттыыр. Командующай А.Козлов таһаарбыт бирикээһигэр «ханнык да аһына оонньооһун суох буолуохтааҕын, өстөөх сонно миэстэтигэр ытыллан иһиэхтээҕин, үрүҥҥэ аһынан-үөлүнэн, көлөнөн көмөлөспүт эйэлээх нэһилиэнньэттэн хас бэһис киһитин саа уоһугар туруорар» туһунан этиллэр. Губбюро сэкирэтээрэ Г.Лебедев өссө аһара түһэн, «үрүҥ бандьыыттааһыны саба баттааһын, олохтоох нэһилиэнньэни бүттүүнүн кэриэтин кыртахха эрэ, кыаллар кыахтаах» диэн РКП (б) КК Сиббюротугар тэлэгирээммэ охсор.

Соҕуруу салалта бу сахалар сүгүннүөхтэрэ суох, өрө туруулар тохтуо суохтар диэн санааттан, автономия бэриллэрин суһалсыппыта. Кырдьык, автономия бэриллээтин үрүҥ хамсааһына эстэргэ барбыта. Оччотооҕуга автономия суолтата олус үрдүктүк тутуллара, быдан киэҥник тэнитэн өйдөнүллэрэ.

— Гражданскай сэрии алдьархайын өйдөтөр үөрэҕэ туохха сытарый?

— Инники этэн аһарбытым курдук, бу саамай кырыктаах, өһүөннээх, охсуута-содула үйэлэргэ салҕанан барар сэрии буолар. Саамай эдбэх сүтүктээх Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии, аатыгар этиллэ сылдьарын курдук, туох да мунааҕа суох, чуолкай сыаллаах-соруктаах сэрии буолар. Оттон Арассыыйаҕа, ол иһигэр биһиэхэ турбут гражданскай сэриилэр кэннилэриттэн, үйэ кэриҥэ кэм ааста. Оттон мөккүөрэ билигин да түмүктэнэ илик. Биһиги, сахалар, бастаанньыттары күн бүгүнүгэр диэри бандьыыттарынан ааттыы сылдьабыт. «Бандьыыттар» диир буоллахпытына, туох кырдьыгын кинилэргэ булан көрүөхпүтүй? Сыччах ити биир тылынан, үрүҥ хамсааһынын угунньа оҥорон, түгэххэ анньан кэбистэхпит.

Гражданскай сэрии турар куттала хаһан баҕарар, ханна баҕарар баар. Аан дойду урукку да, билиҥҥи да историята ону дьэҥкэтик кэрэһэлиир. Судаарыстыба уонна былаас күүстээх эрэ буолбакка, норуотун хараанныыр сүдү эбээһинэстээх. Норуотуттан тэйбэтэҕинэ, өрүүтүн чугас турдаҕына, гражданскай сэрии куттала чахчыта ыраатан биэриэҕэ.

Прокопий ИВАНОВ.