Хатылаевтар аналлара — төрүт дорҕоону үйэтитии

Өр сыллаах чинчийии түмүгэ

— Клавдия, Герман, суруллубут — суоруллубат диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ааспыт 2015 сыл бүтэһигэр эһиги өр сыллаах чинчийэр үлэҕитин чөмчөтөҥҥүт «Төрүт дорҕоон» диэн кэнчээри ыччакка өйдө­бүнньүк буолар, киэҥ сэҥээриини ылбыт кинигэни бэчээттэтэн таһаардыгыт…
Герман: Кинигэ таһаарар баҕа санаа уруккуттан баара. «Бичик» кинигэ кыһатын кытта бииргэ үлэлээммит, «Төрүт дорҕоон» диэн кинигэбит ааспыт сыл бүтэһигэр күн сирин көрбүтэ. Онно Саха доҕуһуоллуур тэриллэрин историялара, хайдах оҥоһуллаллара, оонньоноллоро сурулунна. Атын омуктар музыкальнай тэриллэригэр тэҥнээһиннэр эмиэ бааллар.
Саамай сыаннаһа диэн үс тылынан: сахалыы, нууччалыы уонна английскайдыы бэчээттэннэ. Онон хабар эйгэтэ кэҥээтэ. Ол курдук, кинигэбитин Америкаҕа, Францияҕа уонна Японияҕа тиийэ ыланнар аахтылар. Бүтүн Россиятааҕы кинигэ быыстапкаларыгар үгүс ситиһиилэннэ.

1991 сылтан кыра-кыралаан архаичнай музыканы үірэтиини саҕалаабыппыт. 1996 сылтан ити хайысхаҕа күүскэ ылсыбыппыт. Архыыбы хаґыспыппыт, ытык кырдьаҕастары, уустары кытта элбэхтик көрсөммүт кэпсэппиппит. Элбэх историческай литератураны хасыґан аахпыппыт. Араадьыйа фондатын эмиэ бэрийэн, урукку норуот ырыаґыттарын ырыаларын-тойуктарын истибиппит. Архыыпка харалла сытар, урукку өттүгэр ким да тыыппатах Марк Жирков суруйан хаалларбыт матырыйаала тирэх буолла. Носов диэн худуоһунньук доҕуһуоллуур тэриллэри олох хаартыска курдук уруһуйдаабыт. Олору туһанныбыт.
Клавдия: Матырыйааллары буларбытыгар музейдар күүс-көмө буоллулар. Аныгы этническэй музыка кірүІнэрин култуурата удьуор утумун да быґыытынан, ойууннааґын үгэстэрин кытта быґаччы сибээстээх. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр музейга ыскылаакка харалла сытар, дьон толлон көрбөт ойууттар дүҥүрдэрин киирэн көрдүбүт, хаартыскаҕа түһэрдибит. Өбүгэлэрбититтэн, айылҕаттан көрдөһөммүт, аал уоту алаадьынан айах тутаммыт итиннэ киирбиппит. Онно икки муостаах айыы ойуунун дүҥүрүн сэргии көрдүбүт. Кинилэр тустарынан, таҥастарыгар баар хас биирдии тимирдэрин быһаараммыт кинигэбитигэр киллэрдибит.
Уустар тустарынан матырыйаалларбыт үп-харчы тиийбэккэ, кинигэбитигэр киирбэккэ хааллылар. Онон иккис кинигэ тахсар матырыйаала баар.
Кинигэ суруллан, бэчээттэнэн тахсара диэн сүрдээх уустук эбит. Биһиэхэ наһаа элбэх киһи күүс-көмө буоллулар. Онон биһиги иккиэ эрэ кыайыыбыт буолбатах. Өйөбүл буолбут дьоммутугар, «Бичик» кинигэ кыһатыгар махталбыт улахан.

Өбүгэ доҕуһуолун үөрэтэр кыһа

— Өбүгэлэрбит доҕуһуоллуур тэриллэрин тилиннэриигэ өссө туох былааннааххытый?
Клавдия: Билэргит курдук, Саха национальнай гимназиятын дириэктэрэ Константин Чиряев өйөөн, хос биэрэн, өбүгэлэрбит доҕуһуоллуур тэриллэригэр оҕолору үөрэтэбит. Киниэхэ махталбыт муҥура суох.
«Төрүт дорҕоон» оскуолатын, кыһатын аһан үлэлэтэр баҕа санаалаахпыт. Ити былааммытын судаарыстыба өйөөн, олоххо киириэ диэн эрэл санаалаахпыт. Оччоҕо өрөспүүбүлүкэ бары муннуктарыттан оҕолору хабаммыт үлэлиэх, айыах-тутуох этибит. Далааһыммыт кэҥиэ этэ.
Герман: Төрүт дорҕоон оҕо личность быһыытынан үүнэн тахсарыгар бөдөҥ оруоллааҕын кэтээн көрдүбүт. Бу ыччат олох киэҥ аартыгар үктэнэригэр бигэ тирэх буолар.
90-с сыллартан саҕалаан омукпут, кэнчээри ыччат туһугар диэммит, бэйэбит үппүтүгэр-хар­чыбытыгар өбүгэлэрбит доҕу­һуоллуур тэриллэрин мустубут. Биһиги баайбыт ити буолар.
Оҕолору кытта үлэбит 1993 сылтан саҕаламмыта. Бастаан утаа аймахтарбыт оҕолорун төрүт музыкаҕа уһуйбуппут. Итинтэн ылата үөрэнээччилэри кытта үлэбит саҕаламмыта. 1996 сыллаахха оҕолор бөлөхтөрүн тэрийэ сылдьыбыппыт.
1997 сыллаахха СГУ-га үөрэнэ киирбиппит. Практикабытын саха национальнай гимназиятыгар барбыппыт. Онно сүүрбэ оҕону ыламмыт дьарыктаабыппыт. Билигин «Дьөһөгөй», «Кыыс Хотун», «Кылыһах», «Тэтим» диэн бөлөхтөрдөөхпүт. Сайынын Мандар Уус кыһатыгар лааҕыр үлэлэтэбит.

Барабаан искусствотын тула

— Аны өрөспүүбүлүкэҕэ барабаан искусствотын сайыннарыы тула кэпсэтиэх. Оҕолор ити искусство көрүҥүн төһө сөбүлүүллэрий?
Герман: Барабаан искусствотын төрдө-төбөтө ойууттарбыт уонна удаҕаттарбыт дүҥүрдэригэр сытар. Онтон күпсүүр диэн тэрил баар буолбута. Барабааҥҥа айылҕалаах оҕолор сөбүлээн дьарыктаналлар. Сахалыы куттара-сүрдэрэ уһуктар. Туга да суох оҕолор бэйэлэрэ туораан, сиидэлэнэн хаалаллар.
Биһиги Сахабыт сиригэр барабаан искусствотын сайыннарарга үлэлэһэбит. Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр күпсүүргэ оонньуур бөлөх элбээтэ. Биһиги онтон үөрэбит эрэ.
— Хатылаевтар дьоппуоннары үтүктэллэр диэн саҥарааччы дьон эмиэ бааллар. Итиннэ тугу этиэххит этэй?

Клавдия: Герман эппитин курдук, барабаан доҕуһуола биһиги төрдүбүтүгэр-ууспутугар баар. Итэҕэллээх норуоттар бары барабааҥҥа оонньууллар. ХИФУ доцена Василий Протодьяконов эппитинии, норуот бэйэтин былыргы үгэґин быйылгытын кытта ситимнээтэҕинэ, туох эмэ күттүіннээҕи айар.
Барабаан искусствотын баһылаабыт дьоппуоннартан биһиги оҕолорбут элбэххэ үөрэннилэр. Онтукайбытын сахалыы матыыптаан, бэйэбит суоллаан-иистээн дьонноругар-сэргэлэригэр көрдөрөн үөрдэллэрэ туох да куһаҕана суох дии саныыбын.

Көрөөччүлэр мюзикллары сэргээтилэр

— Эһиги үлэлии-хамсыы сылдьар Эстрадаҕыт театрын саҥа салалтата тутуһар сонун хайысхатын, мюзикллары туруорууну туох диэн сыаналыыгыт, көрөөччүлэр хайдах ылыналларый?
Герман: Биһиги филармония саҕаттан ити тэрилтэҕэ үлэлиибит. ¥лэлиир кэммитигэр хас даҕаны салайааччы уларыйда. Билигин саҥалыы көрүүлээх салайааччылар кэллилэр. Бириэмэ да, көрөөччүлэр ирдэбиллэрэ да уларыйдылар.
Аныгы олох сиэринэн мюзикллар туруоруллан эрэллэр. Мюзикл ырыаһыт киһи аһылларыгар, хамсана, саҥара-иҥэрэ үөрэнэригэр туһалаах эбит. Көрөөччүлэр эстра­даҕа сонун сүүрээни сэргээтилэр. Ол эрээри инникитин мюзиклы уонна концертары тэҥҥэ тутан үлэлиэххэ наада дии саныыбын.
Клавдия: ¥гүс ырыаһыттар мюзиклларга оонньооннор, атын талааннара арыллан эрэллэр. Виктор Хон «Хотой уонна Айыы» диэн мюзиклыгар мин айыы удаҕанын, оттон Герман Байанай оруолларын толордубут. Олус интэриэһинэй. Олох сиэринэн хайаан да уларыйыы-тэлэрийии буолуохтаах. Биир күдьүс үлэ, олох улугурууга тириэрдэр.
Эдэр салайааччылар буоланнар эрчимнээхтэр, фантазиялара киэҥ. Биһиги эстрада театрын саІа дьиэтэ тутуллуон баҕарабыт. Театрбыт дьиэтэ суох буолан, мэлдьи арендалыыбыт. Билиэт атыытыттан киирбит харчы үксэ онно барар.

Французтар «Дети кочевники» киинэлэригэр

— Киинэҕэ музыка улахан оруоллаах. Эһиги французтар «Дети кочевники» диэн киинэлэригэр уґуллубуккутун истибитим…
Клавдия: Саха сиригэр элбэхтик сылдьар этнограф Эмили Май кэргэнинээн ити киинэни Монголияҕа, Тибеккэ уонна Саха сиригэр устубуттара. Бастаан утаа киинэлэригэр ити дойдулар музыкаларын барытын киллэрэр баҕалаахтара. Онтон Герман музыкаларын истэн бараннар, киинэ музыкатын барытын эһиги оонньуоххут диэбитигэр соһуйбуппут эрэ.
Онон үс сыллааҕыта Парижка тиийэммит ити киинэҕэ уһуллубуппут. Соторутааҕыта «Лена» киинэ театрыгар сүрэх­тэниитэ буолбута. Саала иһигэр көрөөччү тобус-толору этэ. Сорохтор билиэккэ тиксибэтэхтэрэ. Киинэ бүтүүтүгэр көрөөччүлэр ытыстарын таһыммыттара үлэбитин астыммыттарын туоһулуур.

«Саха хараҕа» — сонун концерт

— Герман бу күннэргэ 55 сааһын туолар үбү­лүөйүн бэлиэтиир. Онно көрөөччүлэргитигэр олус интэриэһинэй бырагыраамалаах дьоро киэһэни бэлэхтээри сылдьаҕыт. Ол туһунан кылгастык билиһиннэриэххит дуо?
Клавдия: Ахсынньы 21 күнүгэр Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет театрыгар Герман үбүлүөйүгэр аналлаах «Саха хараҕа» диэн сонун бырагыраамалаах концерт көрдөрөөрү сылдьабыт. Онно эдэр эрдэҕинээҕи ырыаларбытын толоруохпут. Аныгылыы хабааннаах этническэй концерт буолуоҕа.
Саарын «Дьөһөгөй» бөлөх доҕуһуолунан аан бастаан ыллыаҕа. «Завод» үҥкүүһүттэр ансамбллара «Тэтим» барабанщиктар бөлөхтөрүн доҕуһуолунан үҥкүүлүөхтэрэ. Дьоро киэһэбитигэр доҕотторбут — «Гулун» ансамбль кыттыыны ылыаҕа. Иллюзионист Алексей Гольдеров Германы кытта интэриэһинэй нүөмэри көрдөрүөҕэ. «Дети кочевники» диэн киинэттэн музыкабытын көрөөччүлэргэ иһитиннэриэхпит. Көрөөччүлэрбитигэр ураты, интэриэһинэй дьоро киэһэни бэлэхтиэхпит диэн эрэннэрэбит.

Дьылҕа диэн баар

— Клавдия, Германныын ыал буолбатаххыт буоллар, ити айымньылаах үлэ барыта суох буоларыгар тиийэр дии саныыбын…
Герман: Оннук. Дьылҕа Хаан Ыйааҕа диэн баар эбит. Ол чымадаан турар дии (муннукка турар эргэ маһынан оҥоһуллубут чымадааны көрдөрөр), итини мин аҕам аармыйаҕа сырыттаҕына, 1953 сыллаахха Клавдия аҕата оҥорон биэрбит. Онно таҥаһын, малын уктан дойдутугар төннүбүт. Киһи сымыйанан эппитин курдук. Ити туһунан аан бастаан Клавдия аҕата кэпсээбитэ.

«Айылҕаттан арахсыбаппыт»

— Ырыаны-тойугу таһынан атын туох дьарыктаах дьон буолаҕытый?
Клавдия: Иллэҥ кэммитигэр, этэргэ дылы, сайын буоллун, кыһын буоллун айылҕаҕа сылдьарбытын сөбүлүүбүт. Сайынын, сааһын, күһүнүн, кыһынын, сарсыардатын, күнүһүн, киэһэтин айгыр-силик айылҕабыт барахсан хатыламмат ураты көстүүлэри бэлэхтиир. Ону араарарга үөрэнним. Чыычаахтары, көтөрдөрү-сүүрэрдэри аһатабыт. Уйа оҥорон илдьэн туруорабыт. Дьарыктыыр оҕолорбутун эмиэ илдьэ сылдьааччыбыт.
Айылҕаҕа сүүрэбит да, хаамабыт да. Спортивнай саалаҕа сылдьаммыт дьарыктанабыт, доруобуйабытын көрүнэбит.
Герман төрүттэригэр норуот эмчиттэрэ бааллар. Кэлин илбийэр (массажтыыр) буолла. Мин кылынан дьарыктанарбын үгүстэр билэр буолуохтаахтар. Ити дьарыктарбытыгар музыкабытын туһанаммыт дьоммутугар-сэргэбитигэр туһалыахпытын баҕарабыт.
— Клавдия, Герман, кэп­сээҥҥит иһин махтанабын.