Хоту дойду улуу патриота

Ульяна Николаевна сэрии ыар кэмнэригэр, 1942 сыллаахха Усуйаана улууһун Уйаандьы национальнай бөһүөлэгэр табаһыттар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. 1964 сыллаахха оскуоланы бүтэрээт, дьылҕата ыйыытынан, оҕо саадыгар иитээччинэн үлэлии киирбитэ. Ити кэмтэн ыла кини олоҕун бүтүннүүтүн кэнчээри ыччаты иитиигэ анаан кэллэ. Бэйэтэ аҕыс оҕо тапталлаах ийэтэ, 20 сиэн, 3 хос сиэн эйэҕэс эбээтэ.

Балаһам ыалдьыта кэпсээнин «Хас биирдии киһи ыра санаалаах буолар дии…Мин саамай улахан баҕа санаам – Уйаандьы оскуолатын кочевой оскуола оҥороллоро буоллар», — диэн тылларынан саҕалаабытыгар, кини хотугу сир уонна төрөөбүт норуотун дьиҥнээх патриота буоларын өйдөөтүм. Сэһэргэһиибит устата Ульяна Николаевна эбээн норуотун духуобунай култууратын, төрүт үгэстэрин, сиэрин-туомун, сыаннастарын иҥэринэ сылдьарын көрөн, туох да мөккүөрэ суох, кини эбээн норуотун дьолугар төрөөбүт диэтэхпинэ алҕаһыам суоҕа.

Ол күнтэн саҕаламмыта…

— 1989 сыллаахха ахсынньы 13 күнүгэр Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар конференцияларыгар делегатынан кэлэ сылдьыбытым. Онно үгүс киһи тылбыт симэлийэн эрэрин туһунан харах уулаах тыл эппитэ. Ол күнтэн ыла ыччакка эбээн тылын үөрэтэр, тарҕатар сыал-сорук туруоруммутум. Оччолорго оҕо саадыгар үлэлии сылдьарым. Дойдубар тиийээт да улахан бөлөх оҕолоругар эбээн тылын үөрэтэн саҕалаабытым. Оччотооҕу оҕолор эбээннии ыраастык саҥараллара. Ити мунньахха СӨ Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар ассоциациялара тэриллибитэ, саамай тумус туттар киһибитин, эбээн норуотун төлөөннөөх патриотун Андрей Васильевич Кривошапкины ассоциация президенинэн талбыппыт. Андрей Васильевич күн бүгүнүгэр диэри ис сүрэҕиттэн олус бэриниилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар. Билиҥҥитэ ити дуоһунаска кинини солбуйуон сөптөөх киһи суох курдук көрөбүн. Андрей Васильевиһы аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьылҕаларыгар сүдү суолталаах, быһаччы оруоллаах киһинэн ааҕабын. Кини туруорсуутунан сөптөөх сокуоннар ылылланнар, хоту дойду олохтоохторугар тыын суолталаах боппуруостар быһаарыллыбыттара.

Сайдар кэскиллээх Уйаандьы

— Уйаандьы бөһүөлэгэр эбээннэр түөлбэлээн олоробут. Тыһыынча кэриҥэ табалаахпыт. Олохтоохтор булдунан, таба иитиитинэн дьарыктаналлар, сайынын оҕуруот аһын ыһаллар. Бөһүөлэкпит улуус кииниттэн саамай чугас сытар нэһилиэк. Суол-иис олус мөлтөх. Былырыын МТС суотабай сибээһэ киирбитэ. Биир маҕаһыыннаахпыт. Уйаандьы бөһүөлэгин 1969 сыллаахха Силээҥнээх сайылыкка көһөрбүттэрэ. Ол көһөрүү кэмигэр үгүс ыал улуус киинигэр, атын бөһүөлэктэргэ көһүтэлээбиттэрэ. 1990 сыллаахха бөһүөлэги төттөрү оннугар көһөрөн аҕалбыттара. Онон билигин Уйаандьыга сүүстэн тахса эрэ киһи олорор. 9 кылаастаах оскуолаҕа сүүрбэттэн тахса оҕо үөрэнэр. Оҕо саадыгар 5-6 оҕо сылдьар. Улахан туох да тутуу ыытыллыбатаҕа ыраатта. Ордук ыччат олохсуйарыгар усулуобуйа суох. Биһиги дьолбутугар, 2016 сыллаахха кулун тутар ыйга Анатолий Захарович Лебедев бөһүөлэк баһылыгынан талыллыбыта. Биир сыл иһигэр номнуо күргүөмнээх үлэ-хамнас, хамсааһын таҕыста. Оскуоланы, хонтуораны уонна балыыһаны ититэр хочуолунай тутулунна, кулууп дьиэтэ иһэ-таһа өрөмүөннэннэ. Саамай улахан үөрүүбүт – сүүрбэччэ сыл устата тутулла турар этноцентр сотору кэминэн үлэҕэ киирээри турар. Онон Уйаандьыбыт саҥалыы тыыннанан эрэр. Биһиэхэ Уйаандьыбыт инникилээх буолуоҕар эрэл санаа үөскээтэ.

Төрөөбүт тылга тапталы иҥэрэн

Хоту дойду хоһуун дьонуттан биирдэстэрэ Ульяна Николаевна өр сылларга оҕолорго төрөөбүт тылга тапталы иҥэ­риини, өбүгэлэрин тылларын хомоҕойдук туттар, харыстыыр буола улааталларын сүрүн сыал-сорук оҥостон, Уйаандьы 9 кылаастаах оскуолатыгар эбээн тылын уонна култууратын учууталынан үлэлээбитэ. Уйаандьы оскуолатыгар эбээн тылын 90-с сыллартан Национальнай концепция ылыллыаҕыттан үөрэтэллэр эбит. Манна даҕатан бэлиэтиир буоллахха, Уйаандьы оскуолата 9 кылаастаах буоларын туһугар Ульяна Николаевна эмиэ элбэхтэ сүүрбүт-көппүт эбит.
— Билигин оҕолор 9 кылаас кэнниттэн улуус киинигэр Депутатскайга үөрэнэ барарга күһэллэллэр. Онно интернат баара сабыллыбыта. Онон сорох оҕолор олох да барбаттар, эбэтэр олорор сирдэрэ табыллыбакка төннөн кэлэллэр. Итинтэн сылтаан улаатан эрэр оҕо өйүгэр-санаатыгар да ыһыллыы-тоҕуллуу тахсар. Мин санаабар, оскуола кэмигэр оҕолор төрөппүттэрин аттыларыгар олорон үөрэнэллэрэ ордук. Уйаандьы оскуолатын кочевой оскуола оҥороллоругар олохтоохтор олус эрэнэбит.

Ульяна Николаевна билигин төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор, «Уянди» фольклорнай ансаамбыл салайааччытынан үлэлии сылдьар. – 1990 сыллаахха «Уянди» фольклорнай ансаамбылы cөргүтэн тэрийбитим. Ансаамбыл оҕолоро кыра саастарыттан эбээнни ыллаан-туойан, үҥкүүлээн, иистэнэн, өбүгэлэрин үтүө үгэстэрин иҥэринэллэр. Таҥастарын-саптарын бэйэм тигэбин. Араас таһымнаах күрэхтэргэ кыттыыны ылабыт.
Ульяна Николаевна үөрэх эйгэтигэр сүҥкэн кылаатын иһин 1993 сыллаахха «СӨ народнай үөрэҕэриитин үтүөлээх үлэһитэ» бочуоттаах ааты иҥэрбиттэрэ. 1995 сыллаахха “Дети Саха-Азия” норуоттар икки ардыларынааҕы оҕо пуондатын стипендиата буолбута.

Өбүгэ үгэһин үйэтитэн

— 13-с сылын муус устар бүтүүтүгэр үгэс быһыытынан «һээдьэ» диэн национальнай бырааһынньыкпытын тэрийэн ыытабыт. Ол күн бука бары национальнай көстүүммүтүн кэтэн тордох туруоруутугар күрэхтэһэбит, спортивнай күрэхтэри ыытабыт, таба сүүрдэбит, һээдьэлиибит. Бу бырааһынньыкпытын аны икки сылынан өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах ыытыахпытын баҕарабыт. Сайыны көрсө бэс ыйыгар өбүгэлэрбит саҕаттан баар эбээннии «Чакумачак» диэн ыһыахпытын ыһабыт. Уопсайынан, нэһилиэккэ ыытыллар хас биирдии култуурунай тэрээһиҥҥэ эбээннии ырыа-хоһоон, үҥкүү баар буоларын куруук туруорсабын. Оччоҕо эрэ оҕолорбут кыра саастарыттан норуот үтүө үгэстэрин эттэригэр-хааннарыгар, өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэринэн улаатыахтара.

Көмүс тарбахтаах иистэнньэҥ

— Биэс сааспыттан иис алыбыгар ылларбытым. Иҥиир сабы хатан иистэнэбин. Сайыҥҥы таҥаспыт «найми», күһүҥҥү – «булатми», кыһыҥҥы – «мука», сааскы – «ниһамча» диэн. 1986 сыллаахха Москва куоракка ВДНХ-ҕа быыстапкаҕа «Күнчээн» ковригы тигэн кыттан мэтээлинэн наҕараадаламмытым.
Ульяна Николаевна Саха сирин иһигэр эрэ буолбакка, Санкт-Петербург, Москва куораттарга кытта тиийэн иистэнньэҥнэр быыстапкаларыгар кыттыыны ылбыт. 1992 сыллаахха Дьокуускайга оҥоһуктарын түмэн персональнай быыстапката ыытыллыбыт.
* * *
Ити курдук, Ульяна Николаевна эбээн норуотун омук быһыытынан уратыта, тыла-өһө сүтэн-симэлийэн хаалбакка үүнэр көлүөнэҕэ тиийиитигэр бэйэтин кылаатын киллэрсэ сылдьар.
Ытыктабыллаах Ульяна Николаевна! 75 сааскынан уонна «Великий патриот Севера» бэлиэ­ни ылбыккынан эҕэрдэлиибин! Чэгиэн-чэбдик буол! Толкуйдаабыккын тобула, санаабыккын саргылыы сырыт диэн баҕа санаабын аныыбын!