«Иэйии бэйэҕэ, дьоҥҥо, аан дойдуга тапталтан үөскүүр»…

— Александра Лукинична, үтүө күнүнэн! Бэйэҥ тускунан ааҕааччыларбытыгар анаан кылгастык кэпсээ эрэ…

— Суола үрэх үрдүгэр оҕо сааһым ааспыта. Сайынын – Төхтүргэ, кыһынын – Мэлдьэхси Суолатыгар. Онон оҕо сааһым сырдык өйдөбүлүгэр субуллар Суола үрэҕим уонна Сууллар Мырааным ордук хатанан хаалбыттар. Оскуоланы Мэлдьэхсигэ бүтэрбитим, тута СГУ саха факультетыгар үөрэнэ киирбитим. Сүрдээх эйэлээх саха-английскай салааны бүтэрбитим. Олохпор көрсүбүт дьонум истиҥ сыһыаннарынан угуттанан киһи-хара буолан эрэбин. Билигин сахалыы тыыннаах Айыы кыһатыгар саха тылын уонна литературатын үөрэтэбин.

— Хас биирдии айар куттаах киһи бэйэтигэр чугас суолталаах псевдоним ааты иҥэринэр… Оттон эн псевдонимыҥ суолтата тугуй?

— Тэрис «Эллэй Боотур» диэн айымньытыгар Долгура диэн сир туһунан суруйар. Бу өбүгэлэрбит олоро сылдьыбыт үтүө-мааны, өҥ-быйаҥ сирдэрэ. Олоҥхоҕо кэпсэнэр. Идеалиспын диэхпин сөп, онон олохпут этэҥҥэ буоллун диэн бу ааты ылынан сылдьабын.

— Саха сирин Суруйааччыларын сойууһугар хаһан киирбиккиний?

— Саха сирин Суруйааччыларын сойууһугар 2013 сыллаахха киирбитим. Онно кыһыл билиэти тутан туран литература ытык эйгэтигэр үктэммиппин, ол эрэн барытын Кэм-кэрдии биэтэгэ быһаарарын уонна Суруйааччы диэн ааты Дьон-Сэргэ биэрэрин бигэтик өйдөөбүтүм. Миигиттэн тутулуктааҕа диэн айар үлэни өрө тутуу уонна Алампа үс үҥэр таҥаратыгар сүгүрүйүү буолар.

— Суруйар дьоҕуруҥ, бука, кыра оҕо эрдэххиттэн арыллыбыта буолуо…

— Алын кылааска учууталбыт Светлана Степановна Хоютанова (эмчит этэ, тоҕус уонус сылларга Кэнсиэпсийэ саҕана фольклор уруогун үөрэппитэ) айар сорудахтары биэрэрэ, онно оҕолор бары да хоһоон-кэпсээн бооччойорбут. Кэлин, улахан кылааска олус талааннаах учууталларым Акулина Петровна Семенова, Андрей Михайлович Находкин сахалыы кинигэни хото аахтарбыттара, тылбытын-өспүтүн байыппыттара уонна айар үлэбитин өйөөбүттэрэ. Манна төрөөбүт улууһум уус-уран тылга-өскө болҕомтолоох сыһыана уонна «Күндээр» диэн хомуурунньугу таһаарара элбэх оҕоҕо көмө-тирэх буолбута (Августина Семеновна Хабарова хомуйан таһаарар). Оҕо төрөөбүт тылын эйгэтигэр улаатара, уус-уран тылга иитиллэрэ улахан суолталаах быһыылаах. Мэҥэҕэ тиһигин быспакка уус-уран ааҕыы, күрэхтэһии эгэлгэтэ (култуура уонна спорт эстафетатын курдук), ону таһынан бары үөрэтэр предметтэрбитин сахалыы үөрэтэллэрэ – барыта, киһи сайдарыгар-үүнэригэр эркээйи буолар. Эппинэн-хааммынан билбит буоламмын, төрөөбүт тылбыт эйгэтэ кэҥииригэр үлэлэһиэхтээхпит дии саныыбын.

— Тус бэйэҥ саха суруйааччыларыттан кими холобур оҥостоҕун? Тумус туттар, сөбүлээн ааҕар суруйааччылааҕыҥ буолуо…

— Сахалар уран тылга ураты сыһыаннаах дьоммут. Саха суруйааччыларын барыларын кэриэтэ ааҕабын, ол үлэбин да кытта быһаччы ситимнээх. Ол гынан баран, хос-хос ааҕар айымньылырдаах суруйааччыларым: Алампа, Былатыан Ойуунускай, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Арбита, Кындыл, Софрон Данилов,Болот Боотур, Варвара Потапова, Далан, Умсуура, Куорсуннаах, Байаҕантай, Анатолий Слепцов. Литература диэн тус бэйэ эйгэтэ (интимнэй эйгэ), хас биирдии киһи бэйэтэ сөбүлээн ааҕар суруйааччылаах, ол бааламмат. Мин олоҕум субу кэрчигэр кинилэри ааттыыбын.

— Айар-суруйар дьон кинигэ кэрэ эйгэтин кытта ыкса ситимнээх буоллаххыт… Эн ханнык кинигэлэри, айымньылары куккун-сүргүн туттаран аахпыккыный?

— Олохпор суолталаах айымньы – Иван Гоголев «Иэйэхсити кэлэтии» романа буолар. Бу айымньыны учууталым онус кылааска сырыттахпына аахтарбыта. Уйадыйа-уйадыйа аахпытым. Устудьуоннуу сылдьан икки курсовойу суруйбутум, онтон Кындыл үс романын итэҕэлгэ сыһыаннаах тылын-өһүн ырытаммын дипломмун көмүскээбитим.
Билигин да аахпатах, эбэтэр хос ааҕыахпын баҕарар айымньым сүрдээх элбэх. Саха тыллаах дьон онон баайбыт. Сорох омуктар бэйэлэрин тылларынан төһө да ааҕыахтарын баҕарбыттарын иһин, уус-уран литературалара халтаҥ. Үөрэнээччилэрбин кытта тэҥҥэ ырытыһа-ырытыһа ааҕар дьоллоох учууталбын. Онон өссө да амтаһыйа-амтаһыйа ааҕыахтаах айымньыбыт баарыттан уонна оннук айымньы сурулларыттан күлүкпэр имнэнэбин.

— Аныгы үйэҕэ, төһө да барыта муҥутаан сайдан турарын иһин, кинигэ бэчээттэтэн таһаарар уустук соҕус дьыала… Эн төһө кинигэни бэчээттэтэн таһаардыҥ?

— Эдэр суруйааччылар сүбэ-мунньахтарынан мэктиэлэнэн, биэс кинигэни кытта бииргэ 2009 сылга тахсыбыт «Сурук» диэн чараас хоһоон хомуурунньуктаахпын. Билигин икки кинигэни бэлэмнээтим. Биирэ эмиэ хоһоон хомуурунньуга, лирика. Иккиһэ – оҕолорго анаан суруллубут тэттик хоһооннор. Дьоҕурдаах уруһуйдьут кыыһы кытта билсэн, кини ол хоһооннорго анаан-минээн уруһуйдаан бүтэрэн эрэр, үбэ-харчыта көһүннэҕинэ бэчээттэнэн тахсыахтара.

— Эдэр суруйааччылар литератураҕа саҥа сүүрээни киллэрэллэр… Билигин саха тыллаах литератураҕа ханнык эдэр суруйааччылары бэлиэтиэххин сөбүй?

— Араа-бараа саастаах суруйар дьон син билсэбит. «Тыл кыһата» диэн түмсэр эйгэлээхпит. Биллэн турар, онтон ураты айар-суруйар дьон элбэх – ол аата саха тыла сайдар. Бу дьонтон сорохторун дьон ааҕан билэр, сорохторун айымньытын кытта билсэ илик буолуохтаах. Дьон билэр ааттарын ааттаамыым. Арай ханна да бэчээттэнэ илик, ол гынан баран сотору кини хоһооннорун ааҕыаххыт диэн туран, Горнай улууһун Мытааҕар олорор Василий Тимофеев туһунан кэпсиэм этэ. Кинини кытта былырыын «Бор көмүс күһүнүгэр» билсибиппит. Улуус бары нэһилиэктэриттэн хамаандалар кэлэн уран тылга күрэхтэспиттэрэ. Онно Василий хоһооннорун бары да абылата истибиппит. Кини биһигини кытта саастыы, дойдутугар сүөһү-ас тэринэн дьиҥ-чахчы олохтоохтук үлэлии-хамсыы сылдьар. Онон тыла-өһө, санаата эмиэ олоҕун оҥкулугар атылыы. Кини хоһооннорун «Чолбон» сурунаал ахсыс нүөмэригэр ааҕаарыҥ.

— Хоһоонноргун ордук ханнык тиэмэҕэ суруйаҕын? Суруйар айымньыларыҥ тус олоххор ханан эмэ сыһыаннаахтар дуу?

— Поэзия – литература үс көрүҥүттэн ордук киһиэхэ чугастара, тус бэйэ олоҕор быһаччы сыһыаннаахтара. Миигин долгуппут, таарыйбыт барыта хаһан эрэ ситэн-хотон хоһоон буолан тахсар курдук. Онон тиэмэм да оннук: таптал, дьон сыһыана, киһи олоҕо, күннээҕи олохпут толкуйа уо.д.а.

— Хоһоону суруйуу кэмигэр анал быраабылалары, кээмэйи эҥин тутуһаҕын дуу биитэр бэйэтэ ис-иһиттэн сааһыланан тахсар дуу…

— Сиэр-майгы күрүөтэ-хаһаата эрэ баар, уоннааҕыта көҥүл буолуохтаах диэн өйдөбүллээхпин. Онон, анаан-минээн хааччах суох. Арай устудьуоннуу сылдьан илиҥҥи поэзияны кэрэхсии сылдьыбыт кэмнээҕим, ардыгар дьоппуон поэзиятын халыыба баар диэн бэлиэтээччилэр. Дьиҥэр, хас биирдии киһи Кэрэ диэн өйдөбүллээх, уран тылга, ордук хоһооҥҥо, киһи ол Кэрэтин көрдүүр. Ол Кэрэни хоһооҥҥо булабыт эбэтэр булбаппыт. Холобур, биир поэт хоһоонун сөбүлүүр да, сөбүлээбэт да дьон баар буолуохтаах. Онтон ол поэт хоһоонун суолтата намтаабат.

— 2015 сыл дойду үрдүнэн Литература сылынан биллэриллибитэ. Литература сылыгар эдэр суруйааччыларга туһааннаах болҕомто ууруллар дуо?

— Биһиги өрөспүү­бүлүкэбитигэр ыччакка болҕомто баар, киһи хайдах да мэлдьэспэт. Ол гынан баран, төрөөбүт тылга тиийэн ол болҕомто ардыгар мөлтүүр, маны төрөөбүт тылынан айа-тута сылдьар дьон билэллэр. Биһиги билиҥҥи сүрүн болҕомтобут оҕоҕо, ыччакка буолуохтаах. Кинилэр төрөөбүт тылларынан саҥарбатылар, үөрэммэтилэр, айар-тутар турукка тиийбэтилэр даҕаны, саха тылын кытта ситимнээх индустрия барыта сабыллар, урусхалланар туруктаах. Чиҥэтэн этэбин: билигин болҕомто барыта саҥа төрөөбүт кыһыл оҕотуттан устудьуоҥҥа, ийэ-аҕа буолаары сылдьар эдэр ыччакка ууруллуохтаах. Кинилэр төрөөбүт тыл эйгэтигэр тиксиилэрэ ордук улахан болҕомтону эрэйэр. Биир көлүөнэни куоттардыбыт даҕаны, барыта кэхтиигэ барыа… Ол иһин биһиги сүрүн кыһалҕабыт – бу.

— Александра, биһиэхэ аймахтыы түүр омуктар олохторун-дьаһахтарын интэриэһиргиир ураты дьарыктааххын. Алтай, Хакасия, Тува дьонун-сэргэтин кытта сибээстэһэргин билэбит… Ол ситимҥит эн айар үлэҕэр ханнык эмэ оруоллаах дуо? Кинилэр суруйааччыларын кытта билсэҕин дуо?

— Биллэн турар, киһи уруутун-аймаҕын, өбүгэтин билиэхтээҕин курдук, омук-омук эмиэ бэйэтин уруутун-аймаҕын билиэхтээх. Биһиги, алтаай суруйааччыта Бронтой Бедюров этэринии, үс өбүгэлээх дьоллоох омукпут: тоҥус-маньчжур, моҕол уонна түүр. Биһиги хайаларын да мэлдьэһэр кыахпыт суох. Бу үс улахан култуура силлиһэ сылдьар, араҥаччылыыр, кынаттыыр. Алтаай туһунан хоһоон бөлөҕө баар. Бу үс өрөспүүбүлүкэ суруйааччыларын кытта син билсэбин, ордук бэйэм саастыы ыччат дьону кытта алтыһа сатыыбын. Ол гынан баран, бэйэҕит билэҕит, төрөөбүт тылын билбэт омук айар-тутар кыаҕа уоста түһэр…

Алтаайга сылдьан норуодунай суруйааччылара Дибаш Каинчины кытта билсибитим, кини кэпсээннэрин умсугуйа-кэрэхсии аахпытым уонна алтаай прозата аан дойду таһымнаах проза буоларын бу омук суруйааччылара Дибаш Каинчин, Кюгей Телесов, Борис Укачин кэпсээннэрин ааҕан итэҕэйбитим.

— Эн санааҕар, киһиэхэ суруйар дьоҕур айылҕаттан бэриллэр дуу биитэр суруйар дьоҕурга уһуйуллуохха сөп дуу?

— Идэ киһиэхэ хаанынан бэриллэр бөҕө буоллаҕа дии, ол гынан баран эн ол дьоҕуруҥ сайдарыгар дуу, кэхтэригэр дуу эйгэҥ улахан суолталаах. Төһөлөөх дьоҕурдаах дьон хакаастарга төрүүрэ буолуой? Уонна төһөлөөх дьоҕурдаах дьон төрөөбүт тылын билбэт буолан айбакка-туппакка тууйуллан сылдьара буолуой? Онон, сахаҕа төрүүр оҕо дьоҕура сайдарыгар кини уһуйуллар-улаатар эйгэтин тэрийиэх-кэҥэтиэх тустаахпыт.

— Ордук ханнык кэмҥэ суруйар, айар-тутар иэйииҥ киирэрий?

— Иэйии Кэрэттэн саҕыллар. Кэрэ ырыаттан-тойуктан, оһуортан-мандартан. Иэйии Олохтон саҕаланар. Түһүүлээх-тахсыылаах, атааннаах-мөҥүөннээх Олохтон. Иэйии Тапталтан үөскүүр… Бэйэҕэ, дьоҥҥо, аан дойдуга тапталтан.

— Александра Лукинична, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтанабын! Үлүскэннээх айар үлэҕэр ситиһиини баҕарабын!

Кэпсэттэ Мария ПАВЛОВА.