Иэйии киһиэхэ барытыгар баар

— Үтүө күнүнэн! Бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? 
— Ү түө күнүнэн! Оҕо сааспыттан саҕалыыр буоллахха, Чурапчы улууһун Хоптоҕо нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Иван Федосеев – Доосо аатынан агро-оскуолаҕа, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Балыктаах орто оскуолатыгар, кэлин улахан кылаастарга Дьокуускай куорат 14-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэммитим. Үөрэнэр сылларбар саха тылын учууталлара тылга-өскө сыһыаннаах диэн куруутун сүбэ-ама буолаллара. 14-с оскуолаҕа биһигини саха тылыгар поэт Василий Иванович Босиков — Босяк үөрэппитэ. Кини мин айар үлэбэр улахан суолталаах киһинэн буолбута. Учууталым уруок кэнниттэн хаалларан үгүс кинигэни аахтарара, ырыттарара, литература туһунан элбэҕи кэпсиирэ. Һөрэнэ сылдьан Босиковскай ааҕыыга ситиһиилээхтик кыттыбыппын билигин олус үчүгэйдик саныыбын.
Үрдүкү кылаастарга тахсыбытым кэннэ саха тылын факультетыгар туттарыс диэн сүбэлээбитэ. Дьиҥэр, суруналыыс буолабын диэн баран муннукка ытаабыт оҕо этим. Суруйууларым Чурапчыга «Саҥа олох» хаһыакка, кэлин «Кэскилгэ», «Эдэр сааска» тахсыталыыллара. Онон бастаан утаа суруналыыс идэбин өрө тутан баран сылдьыбытым.
Ол эрээри, анал, дьылҕа диэн баар быһыылаах, оччолорго БКЭ саҥа киирэн эрэр кэмигэр, оскуола эксээмэнин кэннэ үрдүк үөрэххэ эмиэ улахан тургутугу ааһарбыт. Докумуоннарбын биэрбит икки үөрэхпэр иккиэннэригэр эксээмэннэрим биир күҥҥэ түбэһэн хаалбыттара. Онон 2002 с. дьылҕам ыйыытынан, Саха тылын факультетыгар «Литературнай үлэһит» салаатыгар үөрэххэ киирбитим.
Кууруһум туһунан кылгастык кэпсээтэххэ, туттарсан киирэрбитигэр уон бэһиэ этибит. Бүтэрэрбитигэр 11 буолан хаалбыппыт. Билигин Арассыыйа суруйааччыларын сойууһугар киирбит 3 оҕолоохпут: Рустам Каженкин, Гаврил Андросов – бэйиэттэр, Николай Рыкунов – кириитик. Хомойуох иһин, доҕорбут Коля бу сайын биһиги кэккэбититтэн соһуччу туораан хаалбыта. Соторутааҕыта «Ү түө үгэстэри тирэх оӨостон» диэн ырытыытын кинигэтэ таҕыста. Хайаатар да ылан көрөөрүҥ, ааҕаарыҥ. Олус туһалаах, интэриэһинэй кинигэ.
Кууруспутугар В.Б.Око­рокова, В.Н.Протодьяконов, З.К.Башарина, П.П.Сивцева, Е.А.Архипова, М.Н.Дьячковская, о.д.а. преподавателлэр литератураҕа үчүгэй баҕайы, сэргэх лиэксийэлэри аахпыттара. Кинилэр эппиттэрэ айар үлэҕэр дьайыылаах эбит. Билигин санаатахха, учуутал үтүөтүн утарынан өйдөөбөккүн. Кэлин, кырдьык даҕаны, сөпкө да эппиттэр дии саныыгын. Уопсайынан, айар үлэ эн тус бэйэҥ эрэ ситиһиигинэн буолбакка, ханна үөрэммиккиттэн, төрдүгүттэн-уускуттан силис-мутук тардан тахсар. Холобура, төрөөбүт-үөскээбит сирбин Хоптоҕо нэһилиэгин ыллахха, Иван Федосеев – Доосо, Дмитрий Дириинискэй, Василий Петров – Айыл «ДириӨ уоттара» диэн түмсүү тэринэ сылдьыбыттар. Билигин кинилэртэн прозаик П.П.Федоров – Сомоҕо баар.
Айар үлэбэр киирдэххэ, бастаан хоһоонунан саҕалаабытым. Кэлин 2004 с. эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар суруйааччы Урсун «поэзиянан барбакка кэпсээнинэн барыаӨ этэ» диэн сүбэлээбитэ, ону бастаан утаа хоһоону мөлтөхтүк суруйар буоллаҕым дуу диэн өһүргэнэ санаабытым. Ол эрэн ырытан көрөн баран, кырдьык даҕаны, мин хоһооннорум тэттик кэпсээннэргэ майгынныыр соҕустарын бэлиэтээбитим. Бу саас «Киһи сүрэҕэ бэрт чараас» диэн кэпсээннэрим хомуурунньуга бэчээттэнэн тахсыбыта.
— Олоххун үс тылынан туох диэн хоһуйуоҥ этэй?
— Бука, үс тылынан кыайан эппэтим буолуо. Киһи бэйэтигэр тумус туттар этиилээх буолар. Тус бэйэм «билиҥҥи ситиһиигинэн муҥурданан хаалбакка, салгыы сайдан, инниӨ диэки хардыылаан ис» диэн этиини тумус туттабын. Үгүстэр билигин баар, ситиспит үлэлэринэн муҥурданан, салгыы сайдыбакка хаалаллар. Оннук буолбат туһуттан, нууччалыы эттэххэ, «из зоны комфорта» тахсан, хас күн аайы тугу эрэ үөрэтэн, билиигин-көрүүгүн хаҥатан иһиэхтээххин. Киһи олорорун тухары үөрэнэр. Манна сыһыаран эттэхпинэ, киһи бу сиргэ төрүүр-ууһуур аналлаах эрэ кэлбэт. Хас биирдии киһи бу олоххо туох эрэ аналлаах, туохха эмэ ананан төрүүр. Киһи барыта талааннаах, онтукатын таайан, олоххо киллэрэргэ күннэтэ үлэлэһиэхтээх.
— Бастакы айымньыгын хаһан суруйбуккунуй? 
— ДириӨӨэ үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, биһиэхэ эдэр учуутал практикалана кэлбитэ. Кини көмүс күһүн туһунан хоһоон суруйтарбыта. Мин атырдьах ыйыгар төрөөбүт буоламмын, күһүнү наһаа сөбүлүүрүм, билигин да дьыл кэмнэриттэн күһүнү ордоробун. Хоһоон тутулун билбэт киһи диэтэххэ (үһүс кылаас оҕото хантан билиэмий), син бэркэ суруйбут этим. Онтукабын учууталым наһаа сөбүлээбитэ уонна уруок кэмигэр барыларыгар ааҕан иһитиннэрбитин өйдүүбүн. Арааһа, ити кэмтэн илиибин араарбакка суруйбут буолуохпар сөп.
Бастакы айымньыларым «Саҥа олох» хаһыакка бэчээккэ тахсыбыттара. Биир бастакынан куурусса уонна элиэ туһунан оҕолорго аналлаах остуоруйам бэчээттэммитэ.
— Иэйии эйиэхэ хайдах киирэрий?
— Литература – олох сиэркилэтэ диэн этэллэр. Ол кэриэтэ киһиэхэ иэйии күннээҕи олохтон киирэр. Онно-манна сылдьан көрбүт, көрсүбүт уобараскын (суруналыыс киһи элбэхтэ айанныыбын, үгүс киһини кытары алтыһабын) эбэтэр түгэни төбөҕөр эргитэн көрөҕүн. Бу туһунан суруйуохха баар эбит дии саныыгын. Ити иэйии кылам гынан ааһар. Ону сааһылаан, нарылаан, сыалай хартыына оҥорон таһаараҕын. Онтукабын тута сылдьан дьиэбэр кэлэн суруйан кэбиһэбин.
Киирбит иэйиигин үлэлэп­пэтэххинэ, ааһан хаалар. Онон кэтэспэккэ, бэйэҥ күүскүнэн суруйуоххун наада. Ол суруйдаххына иэйииттэн иэйии ситимнэнэн тахсан иһэр. Иэйии быстах кэмҥэ буолбакка, куруук эйигин батыһа сылдьар. Ол эрэн, мин санаабар, иэйии диэн айар эрэ киһиэхэ эрэ буолбакка, киһиэхэ барытыгар баар. Киһи иэйдэҕинэ санаата арыллар, холобура, ити иэйэн-куойан туран диэн этии баар, истиҥ дьүөгэлиилэр, өр көрсүбэтэх атастар кэпсэтиилэрэ олус аһаҕас, иэйиилээх буолар. Онон иэйии киһи олорорун тухары баар, ону сайыннарыахха, үлэлэтиэххэ наада.
— Кэпсээннэргин аахтахха, олус кэрэхсэбиллээх уобарастар, дьоруойдар, түгэннэр бааллар. Онтукаҕын олохтон ылабын диэтиҥ. Холобура, мин суккун сон туһунан кэрэхсээбитим. Бу уобарас эйиэхэ хайдах киирбитэй ?
— Ити устуоруйата наһаа дьикти. Арааһа, бастакы кууруска сылдьан суруйбутум быһыылааҕа. Оччолорго Дьокуускай куоракка Сайсары оройуонугар олорорбут. Һөрэхпэр хас сарсыарда аайы үһүс нүөмэрдээх оптуобуһунан айаннаан тиийэрим. Биир үтүө күн тохтобулга урукку суккун сонноох, халыҥ кыһыҥҥы бэргэһэлээх, хаатыҥкалаах, эр дьон мас мастыылларыгар кэтэр үтүлүктэрин курдук улахан үтүлүктээх, остуоруйаҕа кэпсэнэрин курдук үрүӨ бытыктаах оҕонньор турара. Кини таһыгар аалай кыһыл сонноох кыыс баара. Кинилэри оптуобустан одуулаан олорбутум. Ол көрбүтүм төбөбөр күнү быһа эргийэ сырытта. Онтон киэһэ дьиэбэр кэллим да, айар үлэм тэтэрээтигэр биир тыынынан сюжетын суруйан кэбистим. Наһаа дьикти: ким эрэ миэхэ диктант суруйтарарын курдук тыллар бэйэлэрэ киирэн ситимнэһэн иһэллэрэ, санаабар, уруучукам бэйэтэ барар курдуга. Хайдах кэпсэтиэхтээхтэрэ, туох быһылаан буолуохтааҕа бэйэтэ тахсан испитэ.
— Айымньыларгын суруйан баран аан бастаан кимиэхэ көрдөрөҕүнүй?
— Айар үлэбэр аҕам Гаврил Гаврильевич олус улахан өҥөлөөх. Кыра эрдэхпиттэн суруйууларбын сыа-сым курдук тутан илдьэ сылдьара, бэйэтэ эдэр сылдьан хоһоону кыралаан суруйар буолан, суруйууларбын өйүүр этэ. Онон бастакы ааҕааччым, сүбэһитим – кини.
Онтон орто сүһүөх оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрбэр саха тылын учууталлара Марфа Николаевна Далбаева, Людмила Андреевна Осипова, Егор Михайлович Тарбахов дьарыктыыллара, айар үлэҕэ анаммыт куруһуоктаах этибит, онно сылдьарым. Үрдүкү кылаастарга, эппитим курдук, Василий Иванович Босиков дьарыктаабыта, сүбэ-ама буолбута.
Устудьуоннуур сылларбар, биллэн турар, преподавателлэрбиттэн элбэҕи иҥэриммитим. Уонна кууруспутугар оҕолор бэйэбит даҕаны айар үлэбит тэтэрээтин ыламмыт ырытыһар этибит. Коля Рыкунов «наһаа ойуулааһыҥҥа барар эбиккин, кэпсээннэргэр диалогу тутун» диирин билиҥҥээҥҥэ диэри өйдүү-саныы сылдьабын. Бииргэ үөрэнэр доҕоруҥ сүбэлиирэ быдан киһиэхэ тиийимтиэ буолар эбит.
— Суруйар тылыҥ ырааһын бэлиэтии аахтым. Омук тылын сахатытар олус үчүгэй. Билигин итинник көстүүнү, аһара сахатытыыны үгүс дьон биһирээбэт, утарар курдук буолла. Эн онно сыһыаныҥ хайдаҕый?
— Уһуйааччыларым тылларынан этиэм этэ: литературнай тыл эмискэ баар буолбат. Ханнык баҕарар тыл аан бастаан кэпсэтии тылыгар киириэхтээх. Ол киирэн хаһыакка, сурунаалга тахсан нарыланан, литературнай тылга киирэр. Саха тыла бэйэтэ олус баай, ону ааһан атын омук тылын ылынан, киллэрэн бэйэтигэр сөп түбэһиннэрэн иһэр. Ону билигин биһиги аһара сахатытан кэбиһэрбит үгүс, ол түмүгэр олох атын өйдөбүлү үөскэтэн кэбиһэбит. Онно мин Алтан Сарын тиэрминнэргэ үлэтин холобурдуом этэ. Кини «өскөтүн саха тылыгар бэйэтигэр ити тыл солбуллубат буоллаҕына түүр тылыттан киллэрэн байытыахха сөп» диэн этэр. Онон тылы кэпсэтии тылыгар киллэрэн баран, норуот ылыннаҕына, литературнай тылга киллэриэххэ сөп. Оннук гыммакка, күүһүнэн киллэрдэххэ, норуот ылыммакка, саха тылыгар күлүү-элэк сыһыаны үөскэтэбит. Онон омук тылын сахатытыыга, уопсайынан, тылга сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтаахпыт.
— Устудьуоннуур сыллар­гын санаатаххына, туох чаҕыл­хай түгэни өйдөөн кэлэҕиний?
— Устудьуон олоҕо биир умнуллубат кэм буоллаҕа. Билигин Василий Никитич Протодьяконов паараларын уонна литературнай үлэһиттэр буоламмыт, Варвара Борисовнаҕа көрсөрбүтүн олус күндүтүк саныыбын. Ону таһынан хас күһүн аайы Чочур Мырааҥҥа тахсан пикниктыырбыт, Арчы дьиэтигэр литературнай киэһэлэри тэрийэрбит. Ити көрсүһүүлэргэ хоһоон ааҕарбыт, кэпсээн ырытыһарбыт, араас көрдөөх түгэннэри кэпсэтэрбит.
— Сорох киһи айымньыны ааҕан, өйө-санаата, бэйэтэ да уларыйыан сөп. Эйиэхэ оннук буола сылдьыбыта дуо?
— Киһи ханнык эмэ суруйааччынан, айымньынан «ыалдьар» кэмнээх буолар эбит. Мин санаабар, ааҕыы култуурата дьиэ кэргэнтэн саҕаланар. Холобур, биһиги дьиэ кэргэн ааҕарбытын бары да сөбүлүүрбүт. Ийэлээх аҕабыт дьиэтээҕи библиотекабытын хаӨата, байыта сатыыллара. Кыра сылдьан ол кинигэлэри убайбын кытта күрэхтэһэ-күрэхтэһэ ааҕарбыт. Инньэ гынан хрестоматийнай айымньылары кыра кылаастарга сылдьан барытын ааҕан бүтэрбиппит. Ол иһин «бу айымньыны оҕо билигин ааҕыа эрдэ» дииллэрин ылыммаппын. Оҕо бастаан утаа айымньы ис санаатын өйдөөмүөн сөп, ол эрэн кэнники иккистээн-үһүстээн ааҕыытыгар өйдөөн, саӨатык арыйыаҕа. Киһи ааҕа олорон айымньыга киирэн хаалар, дьоруойу кытта тэӨӨэ биир турукка ситимнэһэр. Ол турук киһини хайдах да уларыппат буолуон сатаммат.
Иккис-үһүс кууруска сылдьан сөбүлүүр суруйааччыларбыттан биирдэстэрэ, наставнигым Николай Алексеевич Лугинов айымньыларынан «ыалдьа» сылдьыбытым. Билигин да кини айымньыларын ылан ааҕабын. Ол аахтаҕым аайы бэйэбэр тугу эрэ саҥаны, сонуну ылынабын. Ити классическай айымньыларга барыларыгар сыһыаннаах.

Наташа Данилова,
ХИФУ устудьуона.