Икки үйэ хабырыйсыылаах кэмнэригэр

Сэтинньи 10 күнүгэр судаарыстыбаннай-политическай деятель, өрөспүүбүлүкэ Бочуоттаах гражданина Климент Иванов 80 сааһын туолла

«Олорбут олохпунан астынабын»

— Климент Егорович, эн ик­ки үйэ, икки общественнай ту­тул — социализм уонна ырыы­­нак сыһыаннаһыытын —хабы­рый­сыылаах кэмнэригэр олорбут, үлэлээбит киһигин. Олорон кэлбит олоххун хайдах сыаналыыгын?
— 80 саас диэн, кырата суох кэм. Бэйэм олорбут олохпуттан астынабын. Тоҕо диэ? Биһиги көлүөнэ дьон икки үйэни хабар, тосту уларыйыылардаах быыһык кэмҥэ олордубут, үлэлээтибит-хамсаатыбыт. Онон икки общественнай тутул олоҕун-дьаһаҕын көрдүбүт-иһиттибит. Ол курдук, сэбиэскэй кэмҥэ өрө күүрүүлээхтик, бэриниилээхтик социализмы тутуспуппут. Ити кэнниттэн саҥа Саха сирин уонна Россияны тутустубут.
Киһиэхэ олох биирдэ бэриллэр. Ол бэриллибит олоҕу киһи дьоһуннаахтык олоруохтаах. Ити туһунан суруйааччы Николай Островскай бэйэтин кэмигэр олус үчүгэйдик эппит эбит. Кини: «Сааһыран баран, кэннигин хайыһан ааспыт олоххун анаардаххына, сирэйиҥ кытарбатын курдук олорорго дьулус», — диэбит.
Мин сааһыран олорон санаатахпына, улуу суруйааччы эппитинии, киһи сирэйэ кытарбат олоҕун олорон кэлбиппин, орто туруу бараан дойду эндирдээх суолун устун сөптөөхтүк айаннаабыппын.

Эндирдээх олох муудараһа

— Социализмы туругурдуспут ааттаах хомуньуус, салайааччы киһи тосту уларыйыылаах кэмнэри хайдах ылыммыккыный? 
— Уопсастыба сайдыыта бэйэтэ туспа сокуоннардаах. Политическай балаһыанньа балысханнык уларыйар уустук кэмигэр тус бэйэҥ туһугар буолбакка, норуотуҥ туһугар, ити үөскээбит кыһалҕаны, быһыыны-майгыны хайдах төлө түһүөхпүтүн, туоруохпутун сөбүй диэн ыйытыынан салайтаран үлэлиэхтээххин-хамсыахтааххын. Дьалхаан, революционнай балаһыанньа дойду үрдүнэн ааҥнаабыт буоллаҕына, сүүрүгү утары эрдэҥҥин туһаммаккын. Төттөрүтүн оҥочоҕо олорсо сылдьар дьоҥҥун-сэргэҕин дириҥ уу далайыгар тимирдиэххин сөп. Хас биирдии киһи, салайааччы ити сүбэнэн-соргунан салайтарыахтаах. Эндирдээх олох муудараһа итиннэ сытар.
Өсөһөҥҥүн, ньоҕой­доһоҥ­ҥун дьоҥҥор-сэргэҕэр көмөлөспөккүн. Өрө бараҥҥын туһаны ылбаккын, төттөрүтүн алдьатыыта элбэх, улахан буолуох этэ. Саҥаны, уларыйыыны туорайдаһан туһаммаккын. Социализм сайдыытыгар күүспүн-уохпун, сырабын биэрбит хомуньуус киһи, бу кэлбит уларыйыыттан, олохтон олох хомойбоппун.
Өрөспүүбүлүкэҕэ буолар тосту уларыйыылаах сылларга, саҥа судаарыстыбаннаһы, аныгы экономиканы тутууга бастакы президеммит Михаил Николаев ыытар реформаларын үлэтигэр кыттыһар, көмө буолар дьолго тиксибитим.
Сааһыран олорон санаатахпына, дьалхааннаах кэмҥэ сөптөөх суолу-ииһи тутуспут эбиппин.

Киһиэхэ олох биирдэ бэриллэр. Ол бэриллибит олоҕу, киһи дьоһуннаахтык олоруохтаах. Ити туһунан суруйааччы Николай Островскай бэйэтин кэмигэр олус үчүгэйдик эппит эбит. Кини: «Сааһыран баран, кэннигин хайыһан ааспыт олоххун анаардаххына, сирэйиҥ кытарбатын курдук олорорго дьулус», —  диэбит. Мин сааһыран олорон санаатахпына, улуу суруйааччы эппитинии, киһи сирэйэ кытарбат олоҕун олорон кэлбиппин, орто туруу бараан дойду эндирдээх суолун устун сөптөөхтүк айаннаабыппын.

Сэбиэскэй тутул үрэл­лии­тигэр ССКП бэйэтэ буруйдаах этэ. Ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирии, уларыта тутуу, демократизация — партия көҕүлээһиннэрэ этэ. Дойду экономикатын мөлтөөһүнэ ССКП салайа олордоҕуна, 1988 сылтан саҕаламмыта. Итиннэ атын кими да буруйдуур табыллыбат. Михаил Горбачеву соҕотохтуу буруйдуур эмиэ сатаммат. Политбюро састаабыгар бэйэ-бэйэни өйдөспөт буолуу, түсүһэн биэрии таһаарыллыбыттара. Онон 1991 сыллаахха атырдьах ыйыгар ГКЧП буолбута. Манна барытыгар бэйэбит буруйдаахпыт.
ССРС Үрдүкү Сэбиэтигэр депутаттыы сылдьыбыттаахпын. Онно актыыбынай депутаттар, хомуньуустар бастаан партия иһигэр уларытыыны, демократизацияны киллэрэр туһунан этэллэр этэ. Аныгы сайдыылаах кэмҥэ үлэлиир дьоҕурдаах партия буолуохтааҕын туһунан бэлиэтииллэрэ. Партия Устаабыгар, бырагырааматыгар уларытыылары киллэрэр туһунан үгүстэр этэллэрэ. Хомойуох иһин, туох да уларыйыы буолбатаҕа. ССКП иһигэр консерватизм баһыйбыта. Уларытыыны киллэриини утарсар дьон кыайбыттара.
Сааһыран олорон толкуйдаатахпына, өскөтүн биһиги партиябыт, ССКП, аан дойдуга үөскээбит быһыыга-майгыга дьүөрэлээн, Устаабыгар, бырагырааматыгар уларытыылары киллэрэн, үлэни-хамнаһы тэрийбитэ буоллар, ССРС да, партия да оннунан хаалбыт буолуохтарын сөп этэ. 1989-1991 сыллааҕы дойду үрдүнэн буолбут сыыһа-халты, Союз ыһыллыыта оччотооҕу ССКП салайааччыларын итэҕэстэриттэн таһаарыллыбыта диэн сыаналыыбын.
Дойдуга тосту уларыйыылар киирбит дьалхааннаах кэмнэрэ миэхэ, биллэн турар, наһаа ыарыылаахтык ааспыттара.

Былаас киһини буортулуур дуо?

— Климент Егорович, салайааччыга, политикка үүнэригэр-сайдарыгар сиэрэ-майгыта улахан оруоллаах дии саныыбын. Эн итиннэ туох санаалааххыный?
— Үчүгэй ыйытыы. Бэйэм өр сылларга салалтаҕа үлэлээбит киһи, салайааччыга, политикка үтүө майгы-сигили аан бастакынан наада дии саныыбын. «Былаас киһини буортулуур» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ити бэйэтин хонтуруолламмат дьоҥҥо туһааннаах этии. Бэйэтин хонтуруолланар киһини былаас буортулаабат. Сорох дьон дуоһунастанан бараннар, мэлдьи итинник олоруохтаахтарын курдук саныыллар. Дьон-сэргэ интэриэһин көрбөттөр, бэйэлэрин интэриэстэрин инники күөҥҥэ туталлар. Бэйэлэрин үрдүктүк сананаллар. Дуоһунас, үп-харчы диэн киһиэхэ улахан тургутан көрүү буолар.
Сэбиэскэй тутулга партия дьиссипилиинэтэ, маны таһынан коммунизмы тутааччылар кодекстара диэн бааллара. Мөлтөхтүк быһыыланнаххына, партия линиятынан дьүүллэнэҕин. Үлэҕиттэн уһуллуоххун сөп.
Билиҥҥи демократия кэмигэр бу боппуруоска болҕомто ууруллубатын кэриэтэ. Дьиҥэр, судаарыстыбаннай сулууспалаахтар кодекстара, депутат этиката диэн бааллар. Хампаанньалар, тэрилтэлэр истэринэн кодекстар эмиэ бааллар. Ол эрээри олору хонтуруоллуур тэрилтэ суох. Онон ити кодекстар үлэлээбэккэ тураллар.
Судаарыстыбаннай сулуус­паҕа, хампаанньа улахан эппиэттээх үлэлэригэр ылыллыбыт дьонтон кодекска эппиэттииллэрин курдук ирдэбил баар буолуон наада. Сиэр-майгы өттүнэн сатарыйыы бохсуллуох, коррупцияны кытта үлэҕэ да тирэх буолуох этэ. Дьону кытта дьон буолуохха наада. Этэргэ дылы, оҕону кытта оҕо, кырдьаҕаһы кытта кырдьаҕас, дьон санаатын истэр, аахсар үгүс үтүө улахан салайааччылары билэбин. Кинилэр дьон-сэргэ дириҥ ытыктабылынан туһаналлара. Үтүө сиэрдээх-майгылаах салайааччы, салайааччы быһыытынан өр үйэлэнэр.
Үбүлүөйбүнэн сибээстээн, «Олоҕум аргыстара» диэн кинигэ бэчээттэтэн таһаартардым. Эдэр дьон үтүө дьонтон холобур ылалларын курдук гына суруйдум. Этэргэ дылы, киһи киһиттэн үөрэнэр. Бастыҥ дьону өрө тутуохха наада. Кинилэр уопуттарын киэҥник тарҕатыахтаахпыт. Киһи идеал оҥостор дьонноох буолуохтаах.
Кириитикэ эмиэ туһата элбэх. Биһиэхэ кириитикэ диэн суох. Баар итэҕэс олохтоохтук этиллиэхтээх. Уопсастыбаҕа тыл көҥүлэ хайаан да наада. Ол гынан баран тыл көҥүлэ сиэрдээх буолуохтаах. Сайдыылаах судаарыстыбалар ирдэбиллэрэ оннук.
Кэлтэйдии өрөспүүбүлүкэ улахан салайааччыларын эрэ кириитикэлиибит. Орто сүһүөх салайааччыларга болҕомто ууруллубат. Кинилэр, этэргэ дылы, бастарынан турдуннар, атахтарынан турдуннар, ким да наадыйбат. Ол иһин сорохтор аһара бараллар, дьон санаатын кытта аахсыбаттар. Инникитин бу боппуруоска улахан болҕомто ууруллуон наада. Хас биирдии салайааччы дьон туһугар үлэлиэхтээх, дьон туһугар кыһаллыахтаах. Бэйэтин эрэ санаатын, көрүүтүн өрө тутуо суохтаах, атыттар санааларын истиэхтээх. Салайааччы бэйэтин быһыытын-майгытын хонтуруолланыахтаах.
Уонна, манна даҕатан эттэххэ, үрдүкү былааска өр олорор, үлэлиир сыыһа. Ол иһин демократическай сайдыылаах дойдуларга икки болдьохтон ордук президеннэрэ олорбот. Биир үлэҕэ киһи муҥутаан таһаарыылаахтык уон эрэ сыл үлэлиир. Ити бэйэм уопуппуттан да көстөр. Уон сыл кэнниттэн киһи улугуран барар.

Саҥа парламентаризм хаһан үөскээбитэй?

— Эн биир мунньахха Саха сиригэр саҥа парламентаризм уос номоҕор киирбит Саха ССР ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтиттэн саҕаламмытын туһунан этэн турардааххын.
— 1990 сыллаахха аан бастаан Үрдүкү Сэбиэккэ күрэстэҮиилээх төрүккэ олоҕуран, быыбар ыытыллыбыта. Онон ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэккэ бастыҥтан бастыҥнар депутатынан талыллыбыттара. Састааба сүрдээх күүстээҕэ.
Ол иннинэ депутаттартан баччата дьахтар, оробуочай, үрдүк, орто үөрэхтээх буолуохтаах диэн разнарядка оҥоһуллара. Онно сөп түбэһиннэрэн, партия райкомнара бэйэлэрин депутаттарын альтернативата суох талаллара. Оттон быыбардарбыт өрө күүрүүлээхтик барар этилэр. Быыбарга кыттыы 99,9% тиийэрэ. Түргэнник куоластааһыҥҥа куоталаһыы буолара. Үрдүкү Сэбиэт президиумун бэрэссэдээтэлэ уонна сэкирэтээрэ эрэ босхоломмут үлэһиттэр буолаллара. Оттон ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэккэ 13 босхоломмут үлэһит баара. Маны таһынан урукку өттүгэр депутаттарынан ССКП чилиэннэрэ буолаллара. Кырдьык, Саха сиригэр саҥа парламентаризм итинтэн саҕаламмыта диэн сыаналыыбын. ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэккэ партиялааҕыттан, партията суоҕуттан тутулуга суох дьон депутатынан талыллыбыттара. Сокуоннар күүстээх дьүүллэһиилэр кэннилэриттэн ылыллар этилэр. Саҥа Саха сирин кэскилигэр бөдөҥ суолталаах докумуоннар, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларация, Төрүт Сокуоммут, бас билии туһунан сокуон, о.д.а. ылыллыбыттара.
Манна биир түгэни өйдүүбүн. Абыйга райкомҥа сэкирэтээрдээн олордохпуна, Уолбут диэн нэһилиэк быыбардааччылара 17 мүнүүтэнэн куоластааһыны түмүктээннэр, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаан турардаахпыт. Хайҕабыл бөҕөтүн ылбыппыт. Ити туһунан хаһыат барыта суруйбута.

Оппозиция булгуччу наада

— Климент Егорович, оппозиция диэн наада дуо?
— Оппозиция диэн булгуччу наада. Ити демократия биир көстүүтүнэн буолар. Ол эрээри оппозиция судаарыстыба, норуот интэриэһин көрүөхтээх. Ити боппуруос икки өрүттээх. Наһаа түһүүлээх оппозиция абырыахтааҕар, алдьатар эрэ буолуон эмиэ сөп.
Дьыаланы, үлэни-хамнаһы аллараа тардарга аналлаах, биллэ-көстө сатыыр оппозиция туһата, наадата суох.
— Билиҥҥи элбэх партиялаах дойду политическай систиэмэтин туох дии саныыгыный?
— Элбэх партиялаах политическай систиэмэ диэн сөптөөх. Ол гынан баран наһаа элбэх партиялар баар буолууларын утарабын. Инникитин үс-түөрт эрэ бэйэлэрин көрдөрбүт политическай партия хаалыаҕа. Биир баһылыыр-көһүлүүр партия баар буолара хайаан да наадалаах.

Ураты бэрээдэк баар буолуохтаах

— Өрөспүүбүлүкэ салайар кадрдарын иитэн таһаарыыга туох санаалааххыный?
— Эдэр киһи, үлэһит бэйэтин өйүнэн-санаатынан, билиитинэн-көрүүтүнэн өрө тахсарыгар, карьератын оҥосторугар усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит. Оччоҕо ыччакка тахсыылаахтык үлэлииригэр-хамсыырыгар интэриэс үөскүүр. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бу хайысханан үлэ барар. Кадр резервэтэ диэн баар. Ол эрээри, хомойуох иһин, лоббизм, таһыттан сиэтэн киллэрии, билсии-көрсүү омсолоох түбэлтэлэрэ бааллар. Итинник түгэннэргэ талааннаах ыччат суола-ииһэ сабыллар. Кадры сүүмэрдээһиҥҥэ ураты бэрээдэк баар буолуохтаах.

Быыбардарга эрэ буолбакка

— Оттон үүнэр кэскилбитин, ыччаты, иитии-үөрэтии боп­пу­руоһугар тугу этиэҥ этэй?
— Сэбиэскэй кэмҥэ оҕо, ыччат олоххо тардыһыылаах, дьулуурдаах, олоххо актыыбынай позициялаах буолуутугар октябренок, пионер, хомсомуол тэрилтэлэрэ бөдөҥ оруоллаахтара. Кинилэр улахан хамсатар күүс этилэр.
Билигин «Биир ньыгыл Россия», «Сиэрдээх Россия», РФКП, РЛДП политическай партиялар истэринэн ыччаттар түмсүүлэрэ баар курдуктар. Ол эрээри быыбардар эрэ иннилэринэ мустубута буолаллар. Былаах туталлар, үөгүлүүллэр. Субуотунньуктаабыта буолаллар. Онон оҥорор дьыалалара бүтэр. Маннык общественнай тэрилтэлэр туһалара кыра. Көрүнньүк эрэ курдук сылдьаллар.
Билигин бэйэтэ туһунан Устааптаах, ирдэбиллээх, тутуллаах, салайар кадрдардаах дириҥник хорутан дьиҥнээхтик үлэлиир ыччат тэрилтэтэ наада. Итини өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ тэрийэр, биллэн турар, уустук. Бу үлэ үөһэттэн, Россияттан саҕаланыахтаах. Маны «Биир ньыгыл Россия» партия баһылыахтаах-көһүлүөхтээх.

Кырдьартан куоппут суох эрээри

— Климент Егорович, сааһырдаххына, хайдах олоҕу олорон кэлбитиӨ сэбэрэҕэр суруллар диэн этээччилэр. Эйиэхэ киһи хайдах да 80 сааһы биэрбэт. Ити кистэлэҥэ туохханый?
— Ити ыйытыыгар хайдах да эппиэттэстэхпинэ табыллар (күлэр). Хайа да киһи кырдьыыттан ханна да куоппат. Ол эрээри ис туругуӨ, доруобуйаҥ бэйэҕиттэн улахан тутулуктаах. Эн ис санааҥ ыраас, сырдык буоллаҕына, үтүөҕэ, кэрэҕэ тардыһар, кыраттан да үөрэр буоллаххына, доруобуйаҥ тупсар. Маны таһынан эдэргиттэн чөл олоҕу тутуспут, сөптөөхтүк олорон кэлбит, онтон дуоһуйууну ылар буоллаххына, үйэҥ уһуур. Уһуннук олорууга майгыҥ-сигилиҥ эмиэ оруолу оонньуур.

Кэргэммэр махталым улахан

— Кэпсэтиибит түмүгэр, улахан тойон олоҕун аргыһа буолар чэпчэкитэ суох буолуохтаах, телевидениенэн биир биэриигэ кэргэммэр улахан махталлаахпын диэн этэн турардааххын.
— Кырдьык, үөрүүбүн-хомолтобун тэҥҥэ үллэстэр олоҕум аргыһыгар Татьяна Ивановнаҕа улаханнык махтанабын. Салайааччы үлэлииригэр, сынньанарыгар усулуобуйа баар буолуохтаах. Ону тэрийэр ханнык да сулууспа суох. Итиннэ кэргэниҥ улахан оруолу оонньуур. Олоҕум аргыһа наһаа да улахан ноҕуруусканы сүгэн кэлбит эбит диэммин үрдүктүк сыаналыыбын. Аҥаардас көһүүбүт да сыанан-арыынан аҕаабат. Абыйга, Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ уонна Дьокуускайга көһүтэлии сылдьыбыппыт.
Кэргэҥҥин кытта бииргэ сылдьар буоллаххына, күлүү гыналлара. Кини биллэр-көстөр үлэҕэ үлэлиирэ табыллыбата. Кылгастык эттэххэ, күлүккэ сылдьаллара. Улахан салайааччылар кэргэттэрэ кыахтарын ситэ туһамматах холобурдара элбэх. Мин кэргэним Тааттаҕа райкомол иккис сэкирэтээринэн, Чурапчыга райсовет исполкомун сэкирэтээринэн үлэлии сылдьыбыта. Олоҕун аргыһа салайааччы буолан, ол күлүгэр хаалан хаалбыта. Билиҥҥи курдук, «первая леди» диэн өйдөбүл суоҕа.
— Климент Егорович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.