Кинини судаарыстыба киһи  оҥорбута

Аҕам төбөбүн имэрийбитин эрэ

— Дмитрий Ильич, кэпсэтиибитин оҕо сааскыттан саҕалыахха. Ханна, хаһан күн сирин көрбүккүнүй?
— Мин 1931 сыллаахха Уус-Алдан оройуонун Курбуһах нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Алтынньыга 85 сааспын туолбутум. Отутус сылларга сэллик ыарыыта үгэннээн өрө турбут кэмэ этэ. Ити уодаһыннаах ыарыыттан киһи бөҕө суорума суолламмыта. Ийэм үс саастаахпар, аҕам биэс саастаахпар сэлликтэн өлбүттэрэ. Онон олох кыра сааспар ийэ-аҕа тапталын билбэккэ, төгүрүк тулаайах хаалбытым. Аҕам олоҕун тиһэх мүнүүтэлэригэр ыҥыран ылан, төбөбүн имэрийбитэ эрэ ҥйбөр хатанан хаалбыт. Онтон атыны чугас дьонум туһунан тугу да өйдөөбөппүн.
Тандаҕа олорор ийэм убайа Николай Гоголев миигин иитэ ылбыта. Ол эрээри 1941 сыллаахха Аҕа дойду сэриитэ саҕаланан, кинини аармыйаҕа ыҥырбыттара. Кини миигин, иккис кылааска үөрэнэ киириэхтээх уолчааны, Танда интернат-оскуолатыгар туттарбыт. Иитэн улаатыннарыахтаах киһим аармыйаҕа ыҥырыллыбытынан, сэрии тулаайаҕа буолан хаалбытым.

Судаарыстыба оҕото

— Оҕо дьиэтигэр иитиллибиккин билэбин. Ол туһунан кылгастык кэпсээ эрэ.
— Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмытын кэннэ «Сэрии тулаайахтарыгар кыһамньы» диэн Иосиф Сталин илии баттааһыннаах ССРС Совнаркомун уурааҕа тахсыбыт эбит. Сэрии тулаайахтарын барыларын учуокка ылан, оҕо дьиэлэригэр, интернаттарга олохсутан, биир да сылы көтүппэккэ, үөрэнэллэрин ситиһиэхтээхтэрин туһунан ити докумуоҥҥа суруллубут. «Сэрии сылларыгар оҕо дьиэтэ баар буолан» диэн кинигэ таһаартарбытым. Ону бэлэмнии сылдьан ити докумуону кытта аан бастаан билсибитим.
£лүөнэ эбэ мууһа турбутун кэннэ, сэтинньигэ кибииккэлээх акка от тэлгээн, суорҕанынан суулааннар Мархатааҕы оҕо дьиэтигэр аҕалбыттара. Ол дьиэ билигин да баар. Ити оҕо дьиэтигэр 300-кэ иитиллээччи баара. Киһи туһугар кыһамньы диэн баарын манна билбитим. Доруобуйам мөлтөх буолан, киэһэ ахсын биирдии курууска ыаммытынан үүтү биэрэллэрэ. Аан быыһынан куруускаларбыт кэчигирэһэн туралларын кҥрҥн, иґэрбитин кэтэһэрбит. Хатыҥ ¥рэххэ (билигин даачалар баар миэстэлэрэ) холкуос баара, онтон үүтү ылаллара.
Нуучча сиэстэрэ кыыс биһигини эккирэтэ сылдьан, ньуосканан балык арыытын иһэрдэрин өйдүүбүн. Бастаан утаа амтанын сөбүлээбэккэ, куота сылдьарбыт. Аны кэлин сөбүлээммит, эбии көрдөөтөхпүтүнэ, кыыспыт биэрбэтэ (күлэр).
Бэһис кылааска киирэрбэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Хаптаҕайыгар баар оҕо дьиэтигэр ыыппыттара. ¥өһэ эппит кинигэбин бэлэмнии сылдьан, Хаптаҕай оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин испииһэгин булан ылбытым. Онно 74-с нүөмэринэн мин аатым сурулла сылдьара. Уус-Алдантан сылдьар, төгүрүк тулаайах диэн. Ону ааҕан бараммын, көмүскэм уутум кыайан туттумматаҕым. «Син киһи буоламмын, аатым-суолум испииһэккэ сылдьар» диэн.
— Улуу Кыайыы 70 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан режиссер Александр Лукин уһулбут «Государственные дети» диэн киинэтигэр сүбэ-ама биэрбиккин истибитим…
— Кырдьык, «Государственные дети» диэн киинэни уһулалларыгар режиссер Александр Лукин дьиэбэр кэлэн кэпсэтэ сылдьыбыта. Сүбэ-ама биэрбитим.

Мүрү оскуолатын бастакы медалиһа

— Дмитрий Ильич, сурукка-бичиккэ сыһыаннааххын, дьоҕурдааххын бастаан хайдах билбиккиний?
— 1945 сыллаахха сайын бииргэ төрөөбүт эдьиийим Мария Ильинична миигин оҕо дьиэтиттэн ылбыта. Олох эдэркээн кыысчаан атыылааччынан үлэлиирэ. Күһүнүн Мүрү орто оскуолатын интернатыгар олорон үөрэммитим. Оҕо дьиэлэринэн сылдьыбыт буолан, тыа сирин оҕолорунааҕар нуучча тылыгар эҥин ордугум.
Мүрү орто оскуолатын бастакы медалиһа буолабын. Урукку өттүгэр бу туһунан кимиэхэ да быктарбатаҕым.
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьаммын сурукка дьоҕурдааҕым биллибитэ. Орто оскуоланы бүтэрэн бараммын, Дьокуускайдааҕы педагогическай институт историческай салаатыгар үөрэнэ киирбитим.
— ¥рдүк үөрэҕи бүтэр­битиҥ кэнниттэн олоҕуҤ хайдах салаллыбытай?
— Дойдубар Дүпсүн оскуолатыгар история учууталын миэстэтэ баар буолан, онно үлэлии барбытым.

Уопуттаах суруналыыс таба көрөн

— Дмитрий Ильич, учуутал идэлээх киһи хайдах быһыылаахтык суруналыыс буолан хаалбыккыный?
— Дүпсүҥҥэ учууталлыы сырыттахпына, ССКП чилиэнигэр кандидат эдэр киһини обкомолга отдел сэбиэдиссэйин солбуйааччынан үлэҕэ ыҥырбыттара. Оччотооҕуга үрдүк үөрэхтээх да киһи аҕыйаҕа. 1957 сыллаахха ССКП кэккэтигэр киирбитим. Эһиил хомуньуус партия кэккэтигэр киирбитим 60 сыла туолуо.
Обкомолга пропаганда отделыгар үлэлии сырыттахпына, «Эдэр коммунист» хаһыат эрэдээктэрэ Прокопий Егоров хомсомуол съеһин матырыйаалларын тылбаастааһыҥҥа миигин көмөлөһүннэрбитэ. Тылга сыһыаннаахпар уопуттаах суруналыыс болҕомтотун уурбут этэ. 1957 сыллаахха эрэдээктэри солбуйааччынан үлэҕэ ылбыта. ¥рдүкү партийнай оскуола суруналыыстыкаҕа салаатыгар үөрэммитим. Ону кыһыл дипломунан бүтэрбитим. «Социалистическая Якутия» хаһыакка үлэҕэ ылбыттара. Бу хаһыакка түөрт сыл үлэлээбитим кэннэ, Секлетея Курчатова телевидениеҕэ үлэҕэ ылбыта. Уон сыл устата кинини солбуйааччынан үлэлээбитим. Алта сыл тэрилтэни салайбытым.
Итиннэ үлэлии сырыттахпына, ¥өһээ Дьааҥы оройуонун хаһыатыгар эрэдээктэринэн анаабыттара. Хрущев дойдуну салайарын саҕана, улуустары холботолуу сылдьыбыттара. Биһиги таһаарар хаһыаппытын алта оройуон ааҕааччылара суруталлара. Тус хоту уон сыл устата олорбутум, үлэлээбитим.
— Хомуньуус буолбуккуттан биирдэ эмэ кэмсиммит түгэннээххин дуо?
— Суох диэн быһаччы хоруйдуубун. Биир улахан салайааччы «партияҕыттан таҕыс, оччоҕо үлэҕэр хаалыаҥ» дии сылдьыбыттаах. Кини этиитин ылымматаҕым. Онтукайбыттан күн бүгүн да кэмсиммэппин.

«Билиҥҥи суруналыыстарга ымсыырбаппын»

— Дмитрий Ильич, сэбиэс­кэй кэмҥэ суруналыыс идэтэ төһө сыаналанар этэй?
— Билиҥҥи суруналыыстарга, эһиэхэ, олох ымсыырбаппын. Хайдах быһыылаахтык сылдьаргытын билэбин.
Сэбиэскэй кэмҥэ суруналыыстыка дьиҥнээх төрдүс былаас этэ. ¥өһээ Дьааҥыга Баатаҕайга хаһыат эрэдээктэринэн үлэлии дьиэ кэргэммин кытта тиийбиппэр, үс хостоох, киин хочуолунайтан сылытыллар дьиэ бэлэм көһүтэн турара. £ссө эбиитин төлөпүөн киллэрдилэр. Оччолорго тойотторго эрэ төлөпүөн баара. Уоппускабытыгар кэргэммин кытта соҕуруу куораттарга сынньана барарбыт.
Суруналыыстар хамнастара райком үлэһиттэрин үлэҕэ төлөбүрдэрин кытта тэҥнэһэрэ. Оттон хаһыат эрэдээктэрин киэнэ райком идеологияҕа сэкирэтээрин хамнаһынаан биир этэ. Сэбиэскэй кэмҥэ суруналыыһы убаастыыллара, өрө туталлара. Суруналыыс үлэтэ ыарахан үлэлэр ахсааннарыгар киирсэр. Мэлдьи сүгэһэрдээх сылдьаҕын. Бу идэҕэ бэриниилээх эрэ киһи үлэлиир.
— Оччотооҕу суруналыыстыка уонна аныгы суруналыыстыка уратылара элбэҕэ буолуо дии.
— Элбэх. Урукку суруналыыстыка үлэ дьонун өрө тутара. Кини туһунан көрдөрөрө-кэпсиирэ. Билигин киин телевидение сонуннарын куһаҕантан саҕалыыр. Оччотооҕуга нэһилиэнньэни, ыччаты үчүгэйгэ үөрэтиэххэ диэн үксүн үтүө түгэннэри эрэ сырдатарбыт. Телевидение бөдөҥ искусство буолар. Иитэр суолтата улахан.
— Хас кинигэлэнниҥ?
— Эрэдээктэрдээбит уонна хомуйан оҥорбут кинигэм отучча буолла.
— Хаһыаттары босхо сурутууга, түҥэтиигэ уопуттаах суруналыыс быґыытынан санаа­ҕын истиэхпин баҕарабын.
— Итинник дьаһаныы төрдүттэн сыыһа. Хаһыат сыранан, улахан үлэнэн тахсар. Онон хайаан да атыыланыахтаах. Босхону ким да сыаналаабат, аанньа ахтыбат буолан хаалыа. Иккистээн өрүттэллэригэр ыарахаттардаах буолуоҕа.

60 сыл бииргэ

— Дмитрий Ильич, дьиэ кэргэҥҥин ааҕааччыларга билиһиннэр эрэ.
— Аны сайын кэргэмминээн Октябрина Николаевналыын алаһа дьиэ тэриммиппит 60 сыла буолар. Кэргэним Москватааҕы ветеринарнай академияны үөрэнэн бүтэрбитэ. Саха дьахталларыттан бастакы өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх бэтэринээр бырааһа. Икки уол оҕолоохпут, инженер идэлээхтэр.
Түөрт сиэннээхпит. Павеллаах Дима МГУ-ну үөрэнэн бүтэрбиттэрэ. Павел «Роснефть» хампаанньаҕа үлэлиир. Дима аспиранныыр. Ольга Плеханов аатынан Россиятааҕы Экономическай университеты, Айта Москватааҕы Норуоттар доҕордоһууларын университетын үөрэнэн бүтэрбиттэрэ. Ольга Сингапурга омук хампаанньатын финансовай бөлөҕүн салайар. Дьиэ кэргэним туһунан кылгастык кэпсээтэххэ итинник.
— Дмитрий Ильич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.