Күһэҥэ туллар күчүмэҕэй күннэригэр

Ааспыт 90-сыллар, субу илиинэн уунан тиийэр олох чугастааҕы күннэр-дьыллар буоллахтара. Норуот дьиҥнээҕинэн ылыммыт, эрэммит уонна өйөөбүт бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин ол улуу итэҕэли кыайан толорбот туруктааҕа. Уһулуччу ыарахан ити кэмҥэ, ураты уустук быһыыга-майгыга дьоҥҥо көҥүлү биэрии дойдуну өрүһүйбүтэ. Халбас харата тутуһан көрүүлээх, бандьыыттааһыннаах, эрээкэттээх, «кырыыһалааһыннаах», өлөрсүүлээх, тыын тыыҥҥа харбас мүччүргэннээх түгэннэрдээх ол кэмнээҕи Арассыыйа дьоҕус биисинэһэ, чааһынай эргиэнэ-урбаана, атыыта-тутуута, предпринимательствота бэйэлэрин олоххо бырааптарын тобулуммуттара.
Иннокентий Васильев, ити кэпсэнэр 90-с сылларга тыа сирин улууһугар атыыны-эргиэни саҕалаабыт предприниматель. Чааһынай дьыалата өр сылларга тохтоло суох үлэлээн кэлбит, араас түһүүнү-тахсыыны көрсүбүт уонна ону барытын туораабыт, билигин оннун-тойун бигэтик булбут биисинэһэ буолар. Иннокентий Давыдович Васильев киэҥ эйгэлээх бэлиитик, Ил Түмэн дьокутаата, РФКП рескомун бюротун чилиэнэ, Ил Түмэҥҥэ РФКП фракциятын салайааччытын солбуйааччыта, «Сэрии сылларын оҕолоро» Бүтүн Арассыыйатааҕы тэрилтэ эрэгийиэннээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ. СӨ үөрэҕин бочуоттаах мэссэнээтэ.

Иннокентий Давыдовичтан чороҥ соҕотох ыйытыылаахпын: хомунньуус уонна эргиэмсик төһө сөпкө дьүөрэлэһэллэрий? Маныаха эдэрдэр төрүт да кыһаныахтара суоҕа, мин да өйдүөҕүм. Судаарыстыбаннай Дуума хомунньуус-дьокутааттарын истэригэр мөлүйүөнүнэн үптээхтэр, бэл миллиардердар бааллара биллэр. Оттон кырдьаҕас көлүөнэ дьон, ол иһигэр кырдьаҕас хомунньуустар хайдах ылыналларый?
— Уоран, сүү­лүктээн, дьону олооччуга олордон, албыннаан байыма, — Иннокентий Давыдович эппиэтэ холку. — Мин тыа сирин олохтооҕобун, дьон хараҕын ортотугар үлэлиибин уонна олоробун. Атыы-эргиэн чэпчэки дьарык буолбатах, оннуга эбитэ буоллар, киһи үксэ ылсыах этэ. Бастаан саҕалыырбар туох да кирэдьиитэ суох, биир «Нива» массыынабынан атах тардыстан, түүннэри-күнүстэри кэлэн-баран, айаннаан дьыалабын тэриммитим. Дьон-сэргэ көрө-билэ сылдьар буоллаҕа, чахчы түбүктээх, арааһынай сэрэхтээх, ыарахан дьарык буоларын. Үлэлээн, түбүгүрэн, дьиэ кэргэнин олоҕун тэрийэр, оҥорор киһини ханнык да кэмҥэ, хайа да кырдьаҕас куһаҕаннык саҥарыа дии санаабаппын. Тус бэйэм дьонтон хаҕыс, туоратар сыһыаны көрсө иликпин.
Кытай хомунньуус баартыйатын кууруһа ырыынак экэниэмикэтин тутуһар. Оннук дьаһаныы сөҕүмэрдээх түмүгүн бүтүн аан дойду биир тыла суох билинэр. Дьиҥэр, өссө Сэбиэскэй Сойууска Ыстаалын саҕана артыаллар тэриллэн үлэлээбиттэрэ. Оччотооҕу артыаллаахтар, билиҥҥинэн предпринимателлэр буолаллар. Уопсайынан, историяҕа да сурулларынан, дьон-сэргэ да кэпсииринэн, Ыстаалын салайан олорор кэмигэр предпринимательство күүскэ киирэн испит. Оннооҕор оборуона бородууксуйатын 40%-нын предпринимателлэр оҥорон таһаарар буолбуттара. Ол саҕана, сокуон арыый атын буолан, артыаллар кыра нолуогу төлүүллэрэ, ол оннугар бородууксуйаларын сыаналарын үрдэппэт эбээһинэстээх этилэр. Бу туһунан А.К. Трибуцын “О Сталине и предпринимателях” диэн ыстатыйатыгар сиһилии суруллубутун булан ааҕыахха сөп.
Чааһынай эйгэҕэ буоллун, уопсастыбаннай дьыалаҕа буоллун, былаас өттүттэн дьон көҕүн сөпкө салайан, хайысхалаан биэрии уһулуччу улахан суолталаах. Сэбиэскэй Сойууска уларыта тутуу кууруһа дьиҥ былааннаахтык уонна толкуйдаахтык ыытыллыбыта эбитэ буоллар, кэлин итинник туох да өрүһүлтэтэ суох, соҕотохто сууллан хаалар балаһыанньата үөскүө суох этэ. Ырыынактыы-былааннаах экэниэмикэ, бас билии сиэрдээх үнүстүүтэ арыый да эрдэлээн олохтоммуттара буоллар, хамсанар-имсэнэр баҕалаах дьон күүрээнэ дойдуну ыһыллыыттан быыһыахтаах этэ.
Дьоҕус биисинэс, предпринимательство эйгэтигэр бастакы ылсааччыларга эмиэ да ыарахан, эмиэ да чэпчэки курдук этэ. Нолуок сулууспата саҥа тэриллэ сатыыр, кыаҕын өссө ыла илик кэмэ буолан, бастакынан ылсыбыттар көҥүллүк кэриэтэ сылдьыбыттара. Ол оннугар атын бэрэбиэркэлиир дэнэр боломуочуйалаах уорганнар, сулууспалар уонна устуруктууралар санаатылар да «сапта сытар» буолуохтарын сөбө. «Бу киһи дьонтон ордо сатыыр», «байар эрэ баҕалаах», «хараҕар харчы кыбыллыбыт киһитэ» уо.д.а. дьаралыктарынан сыбааһын диэн ахсааҥҥа ылыллыбат дьыала буоллаҕа. Ол эрэн, тыа сирин киһитигэр бэйэтин түөлбэтин дьонун-сэргэтин тыла-өһө, сыанабыла, сыһыана боростуой күлүүгэ-оонньууга, кураанах тыаска тэҥнэниэн табыллыбат.
Атыынан-эргиэнинэн дьарыгырар чааһынай киһиэхэ, бааннар кирэдьиит биэрбэттэр этэ. Итинник балаһыанньа 90-с сыллар бүтүүлэрин диэки эрэ уларыйбыта. Солкуобай сыаната харыыта суох түһэ турар буолан, бааннар кирэдьииттэрин сыллааҕы бырыһыаннарын 200-250 бырыһыаҥҥа тиийэ тиэрдэллэрэ. Билигин киһи ону санаан кэллэҕинэ, баттаҕа туран хаалар дьыалата. Бэйэбит кэммитигэр ыстааллыы хатарыллыыны барбыт эбиппит диэн ардыгар искэр киэн туттуна саныыгын.
Олорор, үлэлиир Сунтаарым бөһүөлэгэр 90-с сылларга бэйэлэрин дьыалаларын саҕалаабыт, быстан биэрбэт үөл талахтыы эриллэн-мускуллан, эриһэн кэлбиттэр, күн бүгүнүгэр диэри этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьааччылар бааллар. Иван Иванов (бокуонньук), Надежда Горохова, Владимир Николаев, Сергей Гуляев, Роман Иванов, Альбина Буркина, Айта Иванова, Юрий Соловьев бары кыраттан, үксүгэр ол-бу миэлэстэн, таҥастан-саптан, ас-үөл бородууктатыттан саҕалаан баран, кэлин улам кэҥээн, кыаҕыран киирэн барбыттара. Бу дьону таһынан, куһаҕана суохтук дьыалаларын тэриммиттэр эмиэ бааллар.
Судаарыстыба норуот туттар күннээҕи табаардарынан, тиэхиньикэнэн, саппаас чаастарынан, аһынан-үөлүнэн,о.д.а. наадалааҕынан нэһилиэнньэни хааччыйыахтаах эбээһинэһин кыайан толорбот буолбут уустук кэмигэр, дьон киэнэ мургуттара, киириилээхтэрэ-тахсыылаахтара, имигэс өйдөөхтөрө, сатабыллаахтара чааһынай дьыалаларын тэринэн, норуот ыарахан кэмигэр өрөһүлтэлээх өйүөк күүһүнэн буолбуттара диэн толкуйдаахпын. «Дьиикэй» дэнэр ырыынакка киириигэ туох-туох суоҕа уонна буолбатаҕа баарай?! Барыта баара, ол иһигэр мыыныыта суох араас суол куһаҕана кытары. Дьиҥэр, биһиги, Арассыыйа олохтоохторо, ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киириибит диэн, субу олох чугастааҕы, тутуһан турар кыра кэрчик кэм сыыһа буоллаҕа. Өссө бириэмэ барыа, күн-дьыл устуо, үрдүк сайдыылаах ырыынак толору киириэ.
Тус бэйэм дьахтар санаатын күүһүгэр, сүрэҕин хорсунугар сүгүрүйэбин. Бу кинилэр дии, бүтүн дойду үрдүнэн производство тохтообут, хамнас төлөммөт, үлэтэ суох хаалыы иэдээнэ таһы­нан дьалкыҥнаабыт кэмигэр, сымыһахтарын быһа ытыран туран, омук дойдуларыгар тахсыталаан, табаары атыылаһан, эт санныларынан сүгэн киллэрэн, харчы оҥорон, дьиэ кэргэттэрин букатыннаах эстииттэн-быстыыттан өрүһүйбүттэр. Ол оҕолорун, чугас дьоннорун эрэ быыһаабыттар үһүө. Ийэ оҕотун туһугар туох да сиэртибэни кэрэйбэт буолар үгэһинэн, бэйэтин харыстана барбакка, өссө дойдуну кытта өрүһүйбүтэ диэхпин баҕарабын. Куһаҕанын талан эттэххэ, үөскээбит үлүгэрдээх балаһыанньаҕа эбиллэн, дьон маассабай хоргуйуута тахсыбыт буоллун. Бука, ол ис кыргыһыынан, хаан сүүрүктүү устуутунан түмүктэммит буолуо этэ. Оччотугар, баҕар, судаарыстыбаланан-таймаланан тохтообут буолуох этибит. Көр, дьахтар туруннаҕына, кыайтарбат диэн суох буолар эбит.
Күн бүгүн биһиги ол дьахталларбытыгар махталбыт тугуй? Чуолаан, оччолорго «челночница», «мешочница» диэн күлүү-элэк курдук ааттаабыт дьахталларбытыгар? Саха дьахтара барахсан кимтэн да хаалсыбатаҕа, эрэйи-кыһалҕаны түөһүнэн тыырбыта. Чугас дьонун өрүһүйэр туһугар. Билигин туохха барытыгар пааматынньык, бэлиэ өйдөбүнньүк туруорабыт. Ол куһаҕана суох дьыала.
Дойду үлүгэрдээх бала­һыанньатыгар, эт саннынан табаары таһан, эбии алдьархай тахсыаҕын туораппыт нарын таһаалаах, итии сүрэхтээх ол «челночница» барахсаҥҥа бэлиэ өйдөбүнньүгү туруорарга кыахпыт тиийбэт дуу, өйбүт-санаабыт ситэ илик дуу?