Кырдьары кыайбаккын эрээри…

«Кырдьыы – кырыыс, сорсуйуу – сор» буолар аналыттан  мүччү түстэххэ

Сааһырыы, кырдьыы ха­йа да киһи олоҕун бүтэһик түһүмэхтэрэ, тиһэх биэтэгэ. Киһиэхэ, чуолаан олоҕун бу хаалбыт кэмэ, киниэхэ ураты суолталанара, ураты ис хоһоонноноро үчүгэйдик өйдөнөр. Кырдьыы мэлдьитин кырыыс буолбатах. Өссө, аһара түһэн эттэххэ, кырдьыыны дьолунан ааҕарга толору төрүөт баар. Кырдьыы – уһуннук олоруу, уһун үйэлэнии соҕотох бэлиэтэ. Кырдьыы – олох муудараһын иҥэринэн илдьэ сылдьыы. Эдэр киһини муударайынан ааҕыллыбат, кини өйдөөх буолуон сөп. Олоҕу олорбут эрэ киһи олох муудараһын иҥэриммит кырдьаҕас дэнэр бырааптаах.

Олоҕу уонна дьолу кырдьаҕас эрэ киһи толору сыаналыыр, суолталыыр, ис дьиҥин өйдүүр кыахтаах. Бырааттыы Вайнердар «Үтүө сүрэхтэнии кэмэ» дэтэктиип сэһэннэригэр биир кырдьаҕас персонаж милииссийэ үлэһитэ уолаттарга: «Эдэрбэр, сүүнэ улахан дьол баара, сыл-хонук бардаҕын ахсын, ол дьолум улам-улам кыччаатар-кыччаан испитэ. Бу билигин ол дьолбуттан кыым да саҕа хаалбатаҕын кэриэтэ», — диэн курутуйан кэпсиир. Олоҕу олорбут, олох аһыытын-ньулуутун барытын амсайбыт кырдьаҕас эрэ киһи итинник этэр кыахтаах уонна кини итинник кэпсээнэ дьиҥ кырдьыктааҕар кыратык да саарбахтыы барбаккын.

Киһи кырдьан, тиһэх биэтэгэр чугаһаан олорон, «дьоллоох олоҕу олордум» диэн ааҕынар эбит буоллаҕына, кини уоһунан, бэйэтин олоҕо бэйэтин кырдьыгын этитэр. Бэйэ итинник билиниитэ сыаналаах түмүгү оҥоруу буолар. Туох эрэ тойон киһи дуу, таҥара үлэһитэ эбэтэр социальнай сулууспа дуу, бэл бэйэҥ оҕоҥ эппит санаалара, биэрбит түмүктээһиннэрэ буолбатах. Тустаах киһи бэйэтин олоҕор биэрбит сыанабылын, кини махталын уонна кэриэс тылын быһыытынан ылыныллар.

Доруобуйа харыстабылын эрэпиэрмэлээһин уонна  Улуу Кыайыы 55 сылыгар бэлэмнэнии сыалынан, СӨ бэрэсидьиэнин бирикээһигэр олоҕуран, 2000 сыл олунньутугар сэрии, тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрин үрдүк квалификациялаах, идэтитиллибит, былааннаах мэдиссиинэ көмөтүнэн хааччыйар аналлаах 100 куойкалаах өрөспүүбүлүкэтээҕи Гериатрия киинин аһар туһунан СӨ бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбыта. Манна сыһыаран эттэххэ, СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев иккис болдьоҕун тиһэх сыллара этэ. Гериатрия киинэ, Михаил Ефимович бэрэсидьиэн быһыытынан, бар дьонугар ууммут тиһэх «бэлэҕиттэн» биирдэстэрэ этэ диэтэхпитинэ, дарбатыы буолуо суоҕа. Ол иннинэ туттартаабыт мэдиссиинэтин киинэ, спордун дыбарыастара, стадионнара, о.д.а. бөдөҥ эбийиэктэрэ, оппозиция өттүттэн улахан кириитикэҕэ тардыллыбыттара. Салайааччы муудараһын, инникини өтө көрөр, суоттуур толкуйа сөптөөҕүн бүгүн олох бэйэтэ көрдөрө турар. Кэлин 30-ча сылга өрөспүүбүлүкэбит мэдиссиинэҕэ, үөрэххэ, спорка, култуураҕа ситиһиилэрдээх диир буоллахпытына, бастакы бэрэсидьиэммит уурбут акылаатыгар тирэнэн, бастакы улахан түмүктэр баар буолбуттарын билиниэх тустаахпыт. Ол иһигэр кини урукку утарсааччылара кытта.

Дойдуга судаарыстыбаннай тутул эстэн, бүттүүн  бэлитииичэскэй, экэнэмиичэскэй ыһыллыы-тоҕуллуу баран, норуот быста дьадайбыт, иэдээннээх быһыытыгар-майгытыгар, Арассыыйа сиригэр-уотугар, норуотугар анаан Гериатрия киинин астарбыт хайа атын үрдүк сололоох салайааччы баарый? Ити сылларга Арассыыйа судаарыстыбата, кини үрдүкү салалтата оҕотугар уонна кырдьаҕаһыгар төһө кыһаммытай, өрүһүлтэлээх илиитин ууммута дуо?

Өрөспүүбүлүкэтээҕи Гериатрия киинэ, ордук быраабынан туһанар үтүөлээхтэр, норуодунайдар, урукку үрдүк сололоохтор эрэ киирэр, сытар, эмтэнэр учреждениелара буолбатах. Бу норуокка анаммыт, норуот туһанар киинэ буоларынан чахчы-бааччы уратылаах. Туох кистэлэ кэлиэй, бэл норуот былааһынан ааттанар сэбиэскэй систиэмэҕэ, дьону-сэргэни аҥаарын таҥара маһа – аҥаарын күрдьэх маһа оҥортоон тус-туспа тутуу баара.

Абыраллаах  ааны сэгэтэн

— Биһиги кииммит гериатрическай, кардиологическай, неврологическай отделениелар­даах, — диэн кэпсиир Гериатрия киинин сэбиэдиссэйэ, РФ уонна СӨ үтүөлээх бырааһа З.П.Горохова. Зоя Прокопьевна бу киини хайа күн аһыллыаҕыттан салайар, тэрийээччи уонна салайааччы быһыытынан үрдүктүк сыаналанар, өрөспүүбүлүкэтээҕи доруобуйа харыстабылын систиэмэтигэр тарбахха баттанар биир чулуу профессионал.  Биһиги кииммитигэр сылга 2600 киһи эмтэнэн тахсар. Бырааһынан хааччыллыыбыт 98%-ҥа, сиэстэрэнэн – 93,4%-ҥа, мэдиссиинэ алын персоналынан–100%-ҥа тэҥнэһэр. Быраастарбыт бары квалификациялаах категориялаахтар, ол иһиттэн 87%-ра —  үрдүкү, 9%-ра — бастакы уонна 4%-ра иккис квалификациялаах категориялаахтар. Мэдиссиинэ орто персоналыгар 42%-ра үрдүкү, 33%-ра бастакы уонна 9%-ра иккис квалификациялаах категориялаахтар.

Кииҥҥэ киирэн эмтэнии, миэстэтигэр үлэлиир мэдис­сиинэ тэрилтэлэрин сүүмэрдээһиннэринэн, бигэргэммит графигынан ыытыллар. Ол эбэтэр, өрөспүүбүлүкэ 34 улууһа, киин куорат поликлиникалара ыарыһахтарын биһиги кииммитигэр ыытар кубуоталаахтар. Хотугу улуустар ыйга 1 ыарыһаҕы, улахан улуустар 3 киһини биһиэхэ ыыталлар.

Гериатрия киинин үлэтин-хамнаһын көрдөрүүлэрэ сыллата үрдүктэр. Куойка иллэҥэ суох буолуутун орто сыллааҕы көрдөрүүтэ 335, куойка эргиирэ – 26,9,  госпитализациялааһын уһуна ортотунан 12,5 куойка-күҥҥэ тэҥнэһэр. Стационарга эмтээһин көдьүүһэ 99% бигэтик сылдьар. Аҕа саас­таах көлүөнэ дьон олохтон туорааһынын көрдөрүүтэ намтыыр. Ол курдук, аһы буһарар уорганнар ыарыыларыттан өлүү 12,2%, хаан эргиирин систиэмэтин ыарыыларыттан — 6,8%, тыынар уорганнар ыарыыларыттан өлүү 5,3% намтаата.

Биһиги кииммит өрөс­пүүбүлүкэтээҕи гериатрическай сулууспа тэрээһин-мэтиэдьикэ, клиническэй уонна научнай киининэн, туох баар үлэни-хамнаһы сүрүннүүр уорганынан буолар. Улуустардааҕы киин балыыһаларга гериатрия боппуруостарыгар көһө сылдьар сэминээрдэри ыытабыт. Гериатрическай синдромнарга, клиническэй гериатрическай сыаналааһыҥҥа аналлаах лиэксийэлэри ааҕабыт. Улуустарга гериатрическай кэбиниэттэри аһыыга булгуччулаахтык кыттабыт.

2000-2017 с.с. Гериатрия баазатыгар 6 бырааспыт ситиһиилээхтик көмүскээн, мэдиссиинэ наукатын хандьыдаатынан буолбуттара. Икки үлэһиппит мэдиссиинэ наукатын хандьыдаатын, өссө икки киһибит наука дуоктарын учуонай истиэпэннэригэр көмүскээри сылдьаллар. 5 сиэстэрэ мед. үнүстүүт «Сиэстэрэ дьыалатын тэрээһинэ» салаатын үөрэнэн бүтэрдилэр.

Биһиги кииммит гериатр-быраастарын мэтиэдьикэҕэ салалталарынан, киин куорат поликлиникаларыгар гериатрическай кэбиниэттэр, улуустарга куойкалар аһылыннылар. Дьокуускай поликлиникаларын орто мэдиссиинискэй персоналыгар уонна социальнай үлэһиттэригэр аналлаах сэминээрдэр ыытылыннылар.

Биһиги кииммит гериатр бырааһа, м.н.х. Созонова К.К. поликлиникалардааҕы гериатрия кэбиниэттэрин хас биирдии ыарыһахтарын клиническэй гериатрическай сыаналааһын бырагырааматын ырытан оҥорон, туттууга киллэрдэ. Невролог быраас, м.н.х. Кудрина П.И. ГК баазатыгар когнитивнай кэһиллиини сэрэтэр уонна эмтиир сыаллаах өйгө тутуу кэбиниэтин аһарга бэлэмнэнэр. ГК баазатыгар Арассыыйа бастыҥ геронтологтарын кытта бииргэ үлэлэһэр, РНА иһинэн Саха сирин эрэгийиэннээҕи уопсастыбата тэрилиннэ. Бу уопсастыба бэрэссэдээтэлинэн, өрөспүүбүлүкэ штаты таһынан кылаабынай гериатра, м.н.д. Татаринова О.В. талыллыбыта.

Тэрилтэ – салайааччытынан,   үлэ-хамнас – тэрээһининэн

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын 2017 сыл ыам ыйын 5 күнүнээҕи «СӨ аҕа көлүөнэ гражданнарыгар мэдиссиинэ көмөтүн тэрийиини тупсарыыга дьаһаллар тустарынан» ыйааҕын толорууга, СӨ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын мониториннааһыҥҥа уонна хонтуруоллааһыҥҥа департамена бэрэбиэркэ ыыппыта. Ол түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ кырдьа барбыт нэһилиэнньэтин ахсаана элбээһинэ бэлиэтэммитэ. 2010-2017 с.с. өрөспүүбүлүкэ уопсай нэһилиэнньэтин ахсаана 958,3 тыһ. киһиттэн 962,8 тыһ. киһиэхэ диэри, ол эбэтэр 0,5% улааппыт. Эмиэ бу кэмҥэ кырдьа барбыт саастаах олохтооҕун ахсаана 34,2% улаатан, 117,8 тыһ. киһиттэн 158,0 тыһ. киһиэхэ тэҥнэспит.

Аҕа саастаах көлүөнэ дьоҥҥо мэдиссиинэ көмөтө тиийимтиэ буолуутун хааччыйар инниттэн, салаа министиэристибэ гериатрическай сулууспа үс таһымнаах мадьыалын тэрийиигэ үлэни ыытарын бэрэбиэркэ бэлиэтээбитэ. Бастакы таһым – гериатрическай кэбиниэттэр уонна учаастактар. Иккис таһым – гериатрическай отделениелар (куойкалар). Үһүс таһым – сүрүннүүр уорган функцията сүктэриллэр гериатрическай киин.

Гериатрия киинэ үлэлээн кэлбит 18 сылын устата үчүгэй уопуту иҥэриннэ. ГК баазатыгар аҕа саастаах көлүөнэ дьону кытта үлэҕэ сүрүн эппиэтинэстээхтэр – мэдиссиинэ уонна социальнай сулууспалар икки ардыларыгар утумнаһыы баар буолуутугар көмөлөөх бырагыраама оҥоһулунна. Бырагыраама хас биирдии пациеҥҥа, кини сааһыттан, эмтиир учреждение тас өттүгэр мэдиссиинэ тэрилтэтиттэн уонна социальнай көмөнү ылбытыттан тутулуктаммакка, биирдиилээн сыһыаны олохтооһуҥҥа туһуланар.

2016 сылга биһиги кииммитигэр «Аартыкатааҕы эрэгийиэҥҥэ сааһырыы патологиятын проблемалара: биологическай, клиническэй уонна социальнай көстүүлэр» тиэмэҕэ Арассыыйатааҕы наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбыта. Кэмпириэнсийэ үлэтигэр РНА акадьыамыга, кэрэспэдьиэн-чилиэннэрэ, геронтология научнай үнүстүүттэрин дириэктэрдэрэ, РНА иһинэн геронтологическай уопсастыба бэрэсидьиэнэ, ассоциация салайаач­чыта Анисимов В.Н., Хавинсон В.Х., Никитин Ю.П., Воевода М.И., Ильницкэй А.Н., Марио Барбагалла (Италия) курдук аан дойдуга биллэр бөдөҥ Арассыыйа уонна омук учуонайдара кыттыбыттара.

Кэмпириэнсийэ резолюциятыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр нэһилиэнньэ кырдьыытын боппуруоһугар туһуламмыт национальнай бэлиитикэҕэ сыһыаннаах эрэгийиэннээҕи сокуоннар, стратегиялар, үлэ былааннарын бакыаттарын ырытан оҥоруу уонна салгыы Арассыыйа атын субьектарыгар быраактыкаҕа олохтооһуну киллэрии соруга бэлиэтэммитэ.

Бүгүҥҥү күннээххэ өрөс­пүүбүлүкэ Доруобуйа харыстабылыгар  министиэристибэтин көҕүлээһининэн, кырдьаҕас саастаах дьоҥҥо кэлим мэдиссиинэ-социальнай көмөнү оҥоруу туһунан сокуон барыла ырытан оҥоһуллан, Ил Түмэҥҥэ бүтэһиктээх ааҕыыны ааста. Улахан наадалаах уонна суолталаах сокуон барылын өйөөһүҥҥэ күүстээх кыттыыларын иһин Балабкина О.В., Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Корякин А.И. уонна миниистир Охлопков М.Е. махтал тылларын этиэҕи баҕарыллар.

Иккис   уочаратын тутуу – норуоту харааннааһын быһыытынан сыаналаныаҕа

Кырдьыы процеһа киһи бүтүн олоҕун устата барар көстүү буолар. Кырдьар сааска киһи олох-дьаһах, социальнай балаһыанньа, уйулҕа өттүнэн кэбириирэ өрүүтүн баар суол. Кырдьыыны эт-хаан өттүнэн эрэ буолбакка, өй-санаа, уйулҕа, кут-сүр туруктаах балаһыанньатыгар сылдьан көрсүү уонна олоҕу толору олоруу – бу дьол.

Биһиги үлэбитигэр атын биэ­дэмистибэлэри, уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытта хардарыта ыкса уонна чуолкай сыһыаны олохтооһун элбэҕи быһаарар. Үтүө көҥүллэринэн, бэйэлэрин баҕаларынан ылсан үлэлэһэр геронт-волонтердааһыны тэрийэр уонна сайыннарар наада. Кырдьар саас улааппытынан, пациеннар эрэйдэрин чэпчэтиигэ туһуламмыт мультидисциплинарнай сыһыаны — паллиативнай көмөнү олохтооһун, ол эбэтэр хоспистары, сиэстэрэлэр көрөр-истэр отделениеларын аһыы дьыалата ураты суолталанна.

Үлэлии турар гериатрическай кииммит, бүгүҥҥү кыаҕынан, өрөспүүбүлүкэ аҕа саастаах дьонун-сэргэтин кыайан хаппат туруктанна. Гериатрия киинин иккис уочаратын тутуу боппуруоһа бэбиэскэҕэ булгуччу туруон наада буолла.

Кырдьартан куттанымыахха наада, кырдьыы — ыарыы буолбатах. Эдэр эрдэхтэн доруобуйаны көрүнэн, сөпкө аһаан-сиэн, таҥнан-саптан, үлэлээн-хамсаан, дьиэ кэргэҥҥэ, кэлэктиипкэ, тулалыыр эйгэҕэр сылаас, иллээх сыһыаны олохтоон сырыттахха, кырдьыы кирбиитин балачча тэйитэр, оттон кэмэ кэллэҕинэ ону холкутук уонна дьоһуннаахтык көрсөр кыах барыбытыгар баар. Кырдьыы булгуччу кырыыс, сорсуйуу хайаатар да сор буолара-буолбата, бастатан туран, бэйэттэн тутулуктааҕын өйдүөх кэриҥнээхпит. Өйдөөһүн өссө дьыала сорҕото эрэ, бэйэни чөл олохтоох буолууга эрдэттэн иитии, кырдьар сааһы муҥа-таҥа суох дьоһуннук, тулалыыр дьоҥҥор кэрэхсэтэрдии олоруу — бу хайа баҕарар киһи олоҕун дьоллоох биэтэгэ.

РФ бырабыыталыстыбата 2016 сыл сэтинньи 29 күнүгэр 2020 сылга диэри дойду аҕа саас­таах көлүөнэ гражданнарын интэриэстэригэр үлэлиэхтээх дьаһаллар былааннарын ылынан турар. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин нэһилиэнньэ кырдьаҕас сааһын 80 сааска тиэр­дэр соругу туруорда. СӨ Баһылыгын кырдьаҕас саас­таах дьону мэдэссиинэ — социальнай хайысха­лаах көрүүнү-истиини тупсарыы туһунан ыйааҕа баар.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи Гериатрия киинин кэлэктиибин үлэтэ-хамнаһа, чугас­тааҕы соруга дойду уонна өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалталара туруорбут сорудахтарын олоххо киллэриигэ туһуланар.