900

30 декабря 2018 в 13:35

Үлэҕэ-хамнаска саҥа сүүрээннэри киллэрэн

Үүнэр 2019 сылга үктэнэрбит аҕыйах хонук хаалла. Биллэрин курдук, бу күһүн буолбут быыбардар кэннилэриттэн үс ыйтан ордук кэм устата өрөспүүбүлүкэ парламена саҥа састаабынан үлэлээн-хамсаан кэллэ. Биһиги Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголевы кытта үлэ-хамнас, түмүктэр тустарынан кэпсэтэ сырыттыбыт.

— Петр Васильевич, ааҕаач­чыларга Ил Түмэн саҥа сас­таабын билиһиннэр эрэ.

— Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) алтыс ыҥырыытын депутаттара үлэлэрин-хамнастарын балаҕан ыйын 25 күнүттэн саҕалаабыттара. Быыбардааччылар куоластарын итэҕэйбит парламентарийдарын ортолоругар иккистээн талыллыбыт 41 уонна саҥа мандааты туппут 29 норуот депутата баар. Ил Түмэн ааспыт ыҥырыыларыгар депутаттар куорпустара 58,6 бырыһыантан саҕалаан 68,5 бырыһыаҥҥа тиийэ уларыйбытын бэлиэтиибин. Оттон билигин көрөргүт курдук, депутаттар улахан аҥаардара парламент ааспыт бэһис ыҥырыытыгар үлэлээбит уопуттаах дьон.

Гендернэй политиканы ылан көрөр эбит буоллахха, 59 эр киһи, 11 дьахтар депутат баар. Орто саас 52,6-ҕа тэҥнэһэр. Ил Түмэн бэһис ыҥырыытыгар ити сыыппара 49,4-кэ тэҥнэһэрэ.

Быыбарга саҥа талыллыбыт 70 депутаттан бастайааннай төрүккэ 19 депутат үлэлиир. Маны таһынан, билэргит курдук, Федерация Сэбиэтигэр Ил Түмэнтэн бэрэстэбиитэлинэн Александр Акимов буолар.

— Парламент сис кэмитиэттэрэ ыытар үлэлэригэр туох уларыйыылар киирдилэр?

— Ил Түмэн сис кэмитиэттэригэр уларытыылары киллэрдибит. Ол курдук, парламент экономическай, инвестиционнай, промышленнай политикаҕа, предпринимательствоҕа, ту­ризмҥа уонна инфраструктура сайдыытыгар сис кэмитиэтин оннугар экономическай, инвестиционнай уонна промышленнай политикаҕа итиэннэ предпринимательствоҕа, туризмҥа уонна инфраструктура сайдыытыгар кэмитиэттэр баар буоллулар.

Оттон Ил Түмэн дьиэ кэргэн, оҕо аймах, ыччат дьыалаларыгар, чөл олоххо уонна спорка сис кэмитиэтин оннугар дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар уонна ыччат, спорт уонна физическэй култуура дьыалаларыгар икки тус-туһунан үлэлиир кэмитиэт тэрилиннэ.

Маны таһынан өрөспүү­бүлүкэ историятыгар аан бастаан түөрт: «Биир ньыгыл Россия», «Сиэрдээх Россия», РФКП уонна РЛДП фракциялара баар буолбуттарын бэлиэтиибин.

— Петр Васильевич, күһүҥҥү сессия түмүктэрин туһунан кылгастык били­һиннэр эрэ.

— Күһүҥҥү сессия кэмигэр түөрт пленарнай уонна биир парламент Сэбиэтин мунньахтара ыытылыннылар. Барыта 133 нуорма-быраап акталара ылылыннылар. Итинтэн 42-тэ өрөспүүбүлүкэ сокуона уонна 91-рэ Ил Түмэн уурааҕа буолар.

Ити кэм устата Ил Түмэн үс бырабыыталыстыба чааһын, үс парламент истиитин уонна алта «төгүрүк остуолу» ыытта.

Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрин уонна сорох миниистирдэри анааһыҥҥа Ил Дархаҥҥа парламентарийдар сөбүлэҥнэрин биэрдилэр.

Күһүҥҥү сессияҕа сүүрбэ федеральнай суолталаах боппуруос көрүлүннэ. Итинтэн 14 федеральнай сокуон барылын, биир сокуону көҕүлээһини уонна үс субъект судаарыстыбаннай былаастарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын сокуоҥҥа туһаайан этиилэрэ норуот депутаттарынан өйөннүлэр. Икки федеральнай сокуон барылыгар көннөрүүлэри уонна этиилэри ыыппыппыт.

Күһүҥҥү сессияҕа «2019 сылга уонна былааннаммыт 2020-2021 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» биир сүрүн сокуоммутун бүтэһиктээх ааҕыыга ылынныбыт. Тустаах сокуон барыла бастаан «Аһаҕас парламент» дискуссионнай площадкаҕа, онтон публичнай истиилэргэ, бюджет кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар, Ил Түмэн бары сис кэмитиэттэрин мунньахтарыгар, иккис ааҕыы кэмигэр биэс хайысханан сөбүлэҥ хамыыһыйалар мунньахтарыгар киэҥник дьүүллэһиллибитин бэлиэтиибин. Кэлэр сыллааҕы судаарыстыбаннай бюджет Российскай Федерация Президенин ыам ыйынааҕы Ыйааҕар киирбит национальнай бырайыактары олоххо киллэрии саҕаланарынан уратылаах. Биһиги национальнай бырайыактар бигэргэтиллэллэринэн сибээстээн, федеральнай киинтэн эбии үп-харчы тыырылларын кэтэһэбит.

Күһүҥҥү сессияҕа көрүл­лүбүт боппуруостартан биир сүрүннэринэн 2032 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын Стратегиятын ылыныы буолбутун бэлиэтиибин. Саха сирин историятыгар аан бастаан өрөспүүбүлүкэ сайдыытын стратегията сокуонунан бигэргэммитин тоһоҕолуом этэ. Өрөспүүбүлүкэбит салгыы үүнэригэр-сайдарыгар тустаах уһун болдьохтоох сүрүн докумуоммут бигэ тирэх буоларыгар эрэллээхпин.

Ил Түмэн Стратегияҕа баар соруктары толоруу хаамыытын, олоххо киллэрии туһунан бырабыыталыстыба парламеҥҥа хас сылын ахсын отчуоттууругар быһаарыы ылыммытын бэлиэтиибин.

Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар оҥорор Анал этиитэ уонна тустаах Стратегияны олоххо киллэрии олохтоох нуорма-быраап өттүнэн сүрүннээһини эрэйэрин ыйабын. Ити үлэ парламент чугастааҕы кэмҥэ ыытар үлэтин сүрүн сыалынан-соругунан буолуоҕа.

Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйүн көрсөөрү туран, Ил Түмэн сэрии оҕолорун туһунан сокуону ылынна. Тустаах докумуон Аҕа дойду сэриитин сут-кураан сылларыгар үгүс кыһалҕаны көрсүбүт дьоҥҥо социальнай өйөбүлүнэн буолуоҕа. Бу сокуонунан биһиги дьоллоох оҕо сааһы билбэтэх ытык дьоммутугар судаарыстыба өттүттэн сиэрдээх сыһыаны оннугар түһэриини олохтообуппутун бэлиэтиибин. Бу үлэ өссө да салҕанан бара туруоҕа, дьоруойдарбыт ааттарын үйэтитиигэ ылсыахтаахпыт.

Эрдэ Госдумаҕа киирбит 4 сокуоҥҥа көҕүлээһин, тустаах кэмитиэттэр сөптөөх түмүгү биэрбэккэлэр, төттөрү төннөн кэллилэр. Ол курдук, «Сиртэн хостонор баай» туһунан федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан», «Российскай Федерацияҕа олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуон 82 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан», «Российскай Федерацияҕа үөрэхтээһин туһунан» федеральнай сокуон 8 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан», «Эми-тому эргитии туһунан» федеральнай сокуон 6 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуоҥҥа көҕүлээһиннэр. Ол эрээри парламент тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһиннэринэн Госдуманы кытта салгыы үлэлиэҕэ. Тоҕо диэтэр, кыһалҕалар оннуларынан хаалаллар, ону быһаарыахпытын наада.

Ил Т үмэн алтыс ыҥырыытын депутаттара Госдумаҕа «Судаа­рыстыбаннай уонна муниципальнай наадыйыылары хааччыйыыга үлэ, өҥө, табаардары атыылаһыы эйгэлэригэр хантараах систиэмэтин туһунан» федеральнай сокуон 96 уонна 108 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрии туһунан» федеральнай сокуон барылын бэлэмнээн киллэрдибит. Тустаах сокуон барылыгар энергетикаҕа өҥөлөрү толорууга хааччыйыыны олохтооһуҥҥа сакаасчыт эбээһинэһин устар туһунан этиллэр.

Күн бүгүн Госдума көрүү­түгэр Ил Түмэн 4 сокуоҥҥа көҕүлээһинэ көрүүгэ сылдьар. Тустаах боппуруоска үлэ ыытыллар.

— Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын иһинэн үлэлиир Россия сокуону таһаарааччыларын Сэбиэтин үлэтигэр кыттыыны ылбытыҥ туһунан ааҕааччыларга кылгастык билиһиннэр эрэ.

— Биллэрин курдук, 2012 сыллаахха ыам ыйыгар Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар федеральнай уонна субъектар сокуону оҥорууга ыытар үлэлэрин сайыннарар уонна ситэрэр сыаллаах тустаах Сэбиэт тэриллибитэ. Мин икки: социальнай политикаҕа уонна үөрэхтээһиҥҥэ уонна наукаҕа хамыыһыйа састаабыгар киирдим.

Соторутааҕыта социальнай политика хамыыһыйатын мунньаҕар кыттыыны ылбытым. Онно реестрга киллэриллибит оҕолор сынньалаҥнарыгар сыһыаннаах нолуокка чэпчэтиилэри тэрийии туһунан Мордовия Өрөспүүбүлүкэтин сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин дьүүллэһиигэ оҕолор доруобуйаларын көннөрүүгэ уонна сынньалаҥнарын систиэмэ­лээһини көрөр бэйэм этиибин киллэрбитим. Ити икки боппуруос бэйэ-бэйэлэрин кытта уопсай ситимнээхтэр. Ол курдук, айылҕа алдьархайыгар түбэспит оҕолор сынньалаҥнарын уонна доруобуйаларын чөллөрүгэр түһэрэллэрин тэрийиигэ эбии үбүлээһин боппуруоһун дьүү­ллэспиппит. Хамыыһыйа чилиэннэрэ этиибин өйөөбүттэрэ.

Маны таһынан миигин тустаах боппуруоһунан Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын иһинэн үлэлиир Российскай Федерация сокуону таһаарааччыларын Сэбиэтин Президиумун мунньаҕын тэрийиигэ оробуочай бөлөх састаабыгар киллэрдилэр.

Тустаах хамыыһыйа үүнэр 2019 сыллааҕы былааныгар биһиги суола-ииһэ суох ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторугар цифровой технологиялары олоххо киллэрэн, хаачыстыбалаах, аныгылыы медицинскэй өҥөнөн хааччыйыы миэрэлэрин тустарынан боппуруоһу киллэртэрдибит.

Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын иһинэн үлэлиир Российскай Федерация сокуону таһаарааччыларын Сэбиэтин көрүүтүгэр өрөспүүбүлүкэ парламена булт, нолуок боппуруостарыгар сыһыаннаах 3 федеральнай сокуон барылын киллэрдэ.

— Петр Васильевич, ааһан эрэр сылга өрөспүүбүлүкэ парламеныгар ханнык бэлиэ тэрээһиннэр ыытылыннылар?

— Ааһан эрэр сылга өрөспүүбүлүкэ парламена мунньахтыыр уорган икки улахан тэрээһинин ыытта. Ол курдук, ахсынньы 18 күнүгэр Ил Түмэн иһинэн үлэлиир аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар депутат-бэрэстэбиитэллэрин Ассамблеятын бастакы мунньаҕа ыытылынна. Тэриллибит Ассамблея аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттары таарыйар кыһалҕаларынан эрэ буолбакка, бүттүүн Россия Арктическай зонатын сирин-уотун сайыннарыы боппуруостарынан эмиэ дьарыгырыа.

Ахсынньы 25 күнүгэр олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Сэбиэтин бастакы мунньаҕын ыыттыбыт. Тустаах мунньахтыыр уорган бэрэстэбиитэллээх уорганнар парламены кытта сокуон оҥоруутугар, о.д.а. хайысхаларга бииргэ үлэни ыыталларыгар сыаллаах тэриллибитин бэлиэтиибин.

Российскай Федерация Конституцията ылыллыбыта 25 сылын көрсө өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутун, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты уонна өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академиятын кытта бииргэ научнай-практическай конференциялары ыытта. Конференциялар үлэлэрин түмүктэринэн өрөспүүбүлүкэ былааһын, федеральнай судаарыстыбаннай былаас, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар уонна ХИФУ-га сүбэлээһиннэр оҥоһулуннулар.

— Үүнэр 2019 сылга Ил Түмэн туох үлэни ыытар былааннааҕый, ааҕааччыларга кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?

— Өрөспүүбүлүкэбит са­ҥа политическай түһүмэххэ үк­тэммитинэн уонна стратегическай былааннааһын саҥа докумуона ылыллыбытынан сибээстээн, суолталаах кэккэ саҥа сокуоннар ылыллыылара былааннаммыта.

1997 с. ылыллыбыт «Таба иитиитин туһунан» сокуон саҥа эрэдээксийэлээһини ирдииринэн, тустаах боппуруоһу дьүүллэһиэхпит. Табаны иитии тыа хаһаайыстыбатын салаата эрэ буолбатах, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар култуураларынан, үгэс буолбут дьарыктарынан буолар.

Итилэри таһынан биһиги «Парламент хонтуруолун туһу­нан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынары былаанныыбыт. Тустаах докумуон сокуоннар туолууларын, быраап-нуорма, сокуоннары оҥоруу, ылыныы үлэлэрэ төһө көдьүүстээхтэрин хонтуруоллуурга бигэ тирэх буолуоҕа дии саныыбын.

Тулалыыр эйгэни, айылҕаны харыстааһыҥҥа туһуланар сокуоннары ситэрэр сыаллаах билигин өрөспүүбүлүкэ Экологическай кодексатын барыла бэлэмнэннэ. Сотору кэминэн ити барыл уопсастыба дьүүлүгэр тахсыаҕа уонна кэлэр сылга ылыныллыаҕа.

Саха сиригэр атын субъектарга суох аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар бырааптарын сүрүннүүр барыта 15 сокуон уонна сокуон аакталара бааллар. Хас да сыллар усталара биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр этническэй сокуоннары систиэмэлээһин боппуруоһа көтөҕүллэ сылдьыбыта. Биһиги бу үлэни саҕалыыр былааннаахпыт.

Алтыс ыҥырыылаах Ил Тү­мэн ылыллар сокуоннар хаачыстыбаларыгар уонна ылыллыбыт сокуоннар олоххо киириилэрин хонтуруоллааһыҥҥа күүстээх болҕомтотун ууруоҕун туһунан урукку да өттүгэр этэн турабын. Ити инниттэн биһиги уопсастыбаннай институттары, экспердэри уонна нэһилиэнньэни кытта улахан үлэни ыытыахтаахпыт.

Парламент тэрээһиннэригэр тохтоотоххо, улуустарга көһө сылдьар Ил Түмэн күннэрин ыытар соруктаахпыт.

Биһиги «Аһаҕас парламент» диэн бырайыагы оҥорбуппут. Бу бырайыак чэрчитинэн онлайн-режиминэн өрөспүүбүлүкэ бюджетын туһунан сокуон барылынан икки дискуссияны тэрийбиппит. Ити площадкаҕа 12 национальнай бырайыак олоххо киириитин туһунан санаа атастаһыытын тэрийэр былааннаахпыт.

Парламент уонна спикер ыытар үлэлэригэр күүс-көмө буоллун диэн, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир уопсастыбаннай-консультативнай Сэбиэт тэрийдибит. Билигин официальнай сайтпытын саҥардыы үлэтэ бара турар.

— Федеральнай таһымҥа үлэ хайдах быһыылаахтык барыай?

— Өрөспүүбүлүкэ парламена федеральнай таһымҥа икки ураты суолталаах сокуон барылын ылыныыны туруорсуо. Бастакытынан, һэлии муоһун хостооһуну сүрүннүүр боппуруоһу көтөҕүөхпүт. Мамонт, бу аарыма кыыл уҥуохтара ордук элбэхтик уонна үчүгэй туруктаахтык харалла сытар сирдэринэн тыйыс тымныылаах Сахабыт сирэ буолар. Экспердэр мамонт тобохторун 80% биһиги хотугу өрөспүүбүлүкэбитигэр баарын бэлиэтииллэр. Тустаах боппуруоһунан «Сиртэн хостонор баай» туһунан федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» барыл бэлэмнэниллибитэ. Бу барылга һэлии муоһун хостооһун боломуочуйатын уонна туһаныы быраабын субъектарга биэрэргэ этиллэр. Тустаах докумуон Федерация Сэбиэтин иһинэн үлэлиир Арктика уонна Антарктика Сэбиэтигэр, Госдума экспертнэй сүбэтигэр бэриллэн турар. Маны таһынан барылы Госдума айылҕа ресурсаларыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев өйөөбүтүн туһунан этэр наадалаах.

Үүнэр 2019 сылга тустаах боппуруоһу Госдумаҕа өрөспүүбүлүкэттэн депутат Галина Данчикова өйөбүлүнэн оннуттан хамсатар былааннаахпыт.

Иккиһинэн, ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуон барыла ылыллыытын федеральнай таһымҥа туруорсуохпут. Россияҕа ирбэт тоҥ 10,7 мөл. кв. км хабан сытар. Ол курдук, дойдубут сирин-уотун 65% ылар. Глобальнай сылыйыы уонна дьон үлэтэ-хамнаһа, дьайыыта ирбэт тоҥ чөлүгэр кыайан түспэтин төрүөтүнэн буолаллар. Парламент тустаах боппуруоска федеральнай сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбитэ.

— Петр Васильевич, түмүккэ тугу этиэҥ этэй?

— Үүнэр 2019 сыл муус устар ыйга Ил Түмэн 25 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит. Бу бэлиэ түгэнинэн сибээстээн, Федерация Сэбиэтин Хоту сир дьыалаларыгар, олохтоох бэйэни салайыныыга, регионнар политикаларыгар, федеративнай тутулга кэмитиэтин, Арктика уонна Антарктика Сэбиэтин кытта бииргэ холбоһуктаах мунньах ыытар былааннаахпыт.

Российскай Федерация Президенэ Владимир Путин сорудаҕынан Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуругу сайыннарыы Национальнай бырагыраамата оҥоһулла сылдьар. Ил Түмэн тустаах бырагыраамаҕа бэйэтин этиилэрин бэлэмниир. Маны таһынан, анал оробуочай бөлөх тэрилиннэ. Кулун тутар ый ортотугар киирбит этиилэри сүүмэрдээн, парламеҥҥа ылыныахпыт.

— Петр Васильевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

 

 

 

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА.

Поделиться