Үлэҕэ үөрүйэх киһи сынтарыйбат!

Санатар эбит буоллахха, 2015 сыллаахха сэтинньи 23-24 күннэригэр Мииринэй куоракка Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков иилээн-саҕалаан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар үлэлиир промышленнай тэрилтэлэргэ үлэһиттэри тардыы уонна олохсутуу» диэн темаҕа парламент истиилэрэ буолан ааспыта. Онно туһааннаах биэдэмистибэлэр, норуот депутаттара мустан промышленноска олохтоох каадырдары, үлэһиттэри тардыы туһунан кэпсэппиттэрэ. Ол кэнниттэн, 2016 сыллаахха тохсунньу 19 күнүгэр Аллараа Бэстээххэ ыытыллыбыт «Саха Республикатын сиригэр тэрилтэлэргэ олохтоох дьону кытыннарыы уонна үлэҕэ хаалларыы» диэн Ил Түмэн көһө сылдьар мунньаҕа буолбута. Ил Түмэн депутаттара, улуустар салалталара, ту­һааннаах министерстволар, промышленнай тэрилтэлэр салайааччылара кыттыылаах улахан мунньахха Ил Түмэн вице-спикерэ Анатолий Добрянцев өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 0,97% эрэ промышленноска үлэлиирин иһитиннэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар «АЛРОСА» АК (ПАО), «Газпром» ААУо («Газпром трансгаз Томск» ХЭТ, «Газпром добыча Ноябрьск» ХЭТ), «Сургутнефтегаз» ААУо, «Роснефть» НХ» ААУо («Таас Үрэх Нефтегазодобыча» ААУо), «Транснефть-Восток» ХЭУо, «Сахатранснефтегаз» ААУо, «Анаабыр алмаастара» ААУо, «ЯТЭК» ААУо уо.д.а. бөдөҥ бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ үлэлииллэр. Ити тэрилтэлэргэ олохтоох каадырдары үлэлэтии тоҕо ситэ кыаллыбатый?

Кэнники кэмҥэ, олох сайдыытын баттаһа, техническэй идэлээх дьон инники күөҥҥэ сылдьаллар. Саха ыччата, наһаа элбэҕэ да суох буол­лар, эмиэ аныгы олохтон хаалбакка, бырамыысыланнас эйгэтигэр сыстар. Кинилэртэн биирдэстэрэ – Дьокуускайдааҕы 1 №-дээх ГРЭС хонтуруоллуур-мээрэйдиир прибордарга уонна автоматикаҕа электромонтера Ариан Протопопов.

Уус-Алдан Курбуһаҕыттан төрүттээх Ариан Протопопов 2009 сыллаахха Өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей гуманитарнай кылааһын бүтэрбитэ. Ариан гуманитарнай кылааһы бүтэрэн баран, туох санааттан техническэй үөрэххэ туттарсан киирбитин туһунан маннык кэпсээтэ:

— Үрдүкү кылаастарга үөрэнэ сылдьан саха ыччата бырамыысыланнас эйгэтигэр үлэлиэн наада диэн өйдөөбүтүм. Тоҕо диэтэр, мин санаабар, бырамыысыланнаһы баһылаабыт омук эрэ бэйэтигэр эрэллээх буолар. 2015 сыллаахха М.К.Аммосов аатынан ХИФУ физико-техническэй институтун бүтэрэн «Радиофизика уонна электроника» идэтин ылбытым. Устудьуоннуур сылларбар быраактыкабын Космофизика инсти­тутугар уонна Ирбэт тоҥу чинчийэр институкка ааһар этим. Устудьуон производственнай быраактыкатын биир тэрилтэҕэ барара онно үлэҕэ киирэригэр улахан суолталаах эбит. Мин үөрэхпин бүтэрээт, Ирбэт тоҥу чинчийэр институт Чернышевскайдааҕы стан­циятыгар инженер-электро­нигынан үлэлии киирбитим. Биир сыл ити станцияҕа үлэлээн баран, Бүлүүтээҕи ГЭС каскадыгар көһөн, «релейная защита и автоматика» идэнэн икки ый устата үлэлээтим. Сыл бүтүүтэ үлэ миэстэтэ көстөн, Дьокуускайдааҕы 1№-дээх ГРЭС-кэ кэллим.

Саха ыччата үрдүк хамнаска кыһаммат дуо?

— Бырамыысыланнаска олохтоох дьону-сэргэни сыһыарыы туһунан боппуруос өссө урут өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун бырамыысыланнас баһылааһынын бастакы сылларыттан турбута. Ити хамсааһын күн бүгүҥҥэ диэри салҕанан бара турар. Хомойуох иһин, олохтоох ыччат бырамыысыланнаска үлэлиир кыаҕа, баҕата суох диэн саба быраҕан этии баар. Үгүс бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ олохтоох нэһилиэнньэни тардыыга интэриэстэрэ суоҕа эмиэ кистэл буолбатах. Ыччат бары экономист, юрист идэтигэр үрдүк үөрэҕи бүтэрэр да, тыа сиригэр, куоракка үлэ булбакка эрэйи көрөр. Оттон бырамыысыланнас тэрилтэтигэр үлэлии киирдэҕинэ, хамнаһа 70-200 тыһ. солк. буолуон сөп! Ол да буоллар, кэнники сылларга бу эйгэҕэ олохтоохтор син өтөн киирэн эрэллэр дии саныыбын. Бүгүн олохтоох каадырдар өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнаһын бары салааларыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Мииринэйгэ үлэлиир кэммэр «Мир» уонна «Интернационал» рудниктарга саха ыччата элбээбит диэн бэлиэтии көрбүтүм. Киһи саамай үөрэрэ диэн, салайар үлэҕэ кытта бааллар. Итиннэ, биллэн турар, Мииринэйдээҕи политехническай институт үтүөтэ-өҥөтө, үлэтин түмүгэ көстөр. Ити институту бүтэрбиттэр тута бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр үлэҕэ киирэллэр эбит. Билиҥҥи ыччат үрдүк хамнастаах идэни баһылыырга талаһар. Кистэл буолбатах, үрдүк хамнас бырамыысыланнаска сытар. Ол эрээри, үлэҕэ киирдим да, тута үрдүк хамнаhы ылыаҕым диэн саныыр сыыһа. Бастакы ыйдарга үөрэнээччи быһыытынан ылан, эйигин тургутан көрөллөр. Тус бэйэм маннык тэрилтэлэргэ үлэҕэ киирэр олус уустук эбит дии санаатым. Бастатан туран, үлэлиэн баҕалаах киһи олус элбэх. Холобура, АЛРОСА-ҕа үлэлии тиийэллэригэр «стартовай капитал» хайаан да наада. Ол курдук, бастаан хайаан да кууруска үөрэнэн «корочка» ылыахтааххын. Холобур, электрик, проходчик уо.д.а. идэтигэр. Онно анал үөрэтэр комбинат баар. Үөрэх төлөбүрэ 30-40 тыһ. солк. буолар. Онно эбиитин Мииринэйгэ ас-үөл, дьиэ-уот сыаната үрдүк. Миэхэ Чернышевскайга үлэлиир тэрилтэм икки хостоох дьиэни уларсыбыта. Ыйга 10 тыһ. солк. төлүүр этим. Алмаастаах кыраай киинэ Мииринэй – кыра уонна чуумпу куорат. Ыччат сайдар усулуобуйата эмиэ балайда тэриллибит. Холобур, икки улахан киинэ театра баар. Олор Дьокуускайга баар кинотеатрдардааҕар хааччыллыылара быдан ордук. Мин чопчу Мииринэйгэ үлэлээн саҕалаабыппыттан үөрэбин, үгүс үөрүйэхтэнним. Билиҥҥи үлэбэр киирэрбэр Бүлүүтээҕи ГЭС-кэ үлэлээбитим улаханнык көмөлөстө.

Ханнык идэни ылар ордугуй?

— Дьокуускай куоракка М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Горнай факультетыгар «Хайаҕа аһаҕас үлэлэр», физико-техническэй институкка «Энергиянан хааччыйыы» уо.д.а. идэлэргэ үөрэтэллэр. Ол эрээри, чопчу бырамыысыланнас салаатыгар үлэлиэҕим диэн быһаарыммыт дьон Мииринэйдээҕи институкка баран үөрэнэллэригэр сүбэлиэм этэ. Ыччаты бырамыысыланнаска тардар үлэ өссө оскуолаттан саҕаланыахтаах. Промышленнай идэлэр тустарынан сырдатар үлэ ыытыллыахтаах. Мин санаабар, бырамыысыланнас идэлэригэр үөрэнэр устудьуоннары номнуо ити салааҕа үлэлии-хамсыы сылдьар, уопуттаах дьон үөрэтэллэрэ быдан көдьүүстээх буолуо этэ. Аҥаардас учебник, научнай матырыйаал эрэ көмөтүнэн буолбакка. Анал оборудованиелар эҥин наадалар. Холобур, «Саха ыччата – промышленноска!» диэн бырайыагы олус сэргиибин! Ити бырайыактан куорсун анньынан элбэх оҕо техническэй идэҕэ үөрэнэ, үлэлии сылдьарын истибитим.

Ортону тутуһа сылдьыахха

— Бырамыысыланнас баар сиригэр, биллэн турар, араас киһи баар буолар. Саха сирин тас өттүттэн, бэл, урукку Союз дойдуларыттан араас омук дьоно кэлэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Үгүс өттө харчыга охтубут дьон буолара өйдөнөр. Саха ыччатыгар туһаайан, оннук дьон оҕуруктаах өйдөрүгэр киирэн биэримиэххэ наада диэн этиэхпин баҕарабын. Уопсайынан, саха өһүн хоһооно этэрин курдук, киһи олоххо аһара өрө көппөккө, ортону тутуһа сылдьара ордук. Итиэннэ дьону кытта уопсай тылы булар, иирсибэт, айдаарсыбат буолар туһалаах. Мииринэйгэ кэтээн көрбүппүнэн, элбэх украинец уонна татаар омук дьоно үлэлиир. Тоҕо кинилэри ордороллоруй? Кинилэр арыгыны испэттэр, үлэһиттэр, киһи быһыытынан да майгылара-сигилилэрэ үчүгэй. Украинаттан элбэх үлэһит кэлбит төрүөтэ — Донбасстан шахтердар, уопуттаах оробуочайдар кэлэллэр эбит дии санаатым. Мииринэйгэ үлэлии сылдьан саамай бэлиэтии көрбүтүм диэн – киһи барыта «чымадааҥҥа олорор» настарыанньалаах. Оттон саха ыччата төрөөбүт дойдутуттан тэйбэккэ, төһө баҕарар үлэлиэн сөп!

— Ариан, олус интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтал! Үлэҕэр-хамнаскар ситиһиини баҕарабын!