Үлэлээбэт киһи, нолуок төлүүргэ бэлэмнэн

“Үлэ суох, үлэлиир усулуобуйа суох, хамнас кыра уонна судаарыстыба дьону өссө муҥур уһукка тиэрдээри, аны бу сокуону киллэрээри гынар дуо?!” диэн абарбыт дьон санааларын суруйаллар. Оттон премьер-министр бу сокуон барылын туһунан быһаарыы биэрэригэр: “Бу үлэлээбэт дьонтон харчы ылар миэрэ буолбатах, бу — социальнай өҥөлөрүнэн туһанар уонна ол иһин төлөөбөт дьону, төлүүргэ күһэйии миэрэтэбуолар”, — диэн эппит.

Историяттан

1936 сыллаахха ССРС конституцията ылыллыбыта, онно 12-с ыстатыйатыгар: “ССРС-ка үлэ булгуччулаах эбээһинэһинэн буолар, үлэлиир кыахтаах хас биирдии гражданин “ким үлэлээбэт, ол аһаабат” диэн бириинсибинэн салайтарыахтаах” диэн суруллубут. Онон инбэлииттэр эрэ үлэлиэ суохтарын сөбө, атын үлэлээбэт дьону тунуйаадыстарынан ааҕаллара.
1961 сыллаахха ыам ыйын 4 күнүгэр “Уопсастыбаҕа туһалаах үлэттэн куотунар уонна паразитическэй олоҕунан олорор дьону кытта охсуһуу” диэн ыйаах ылыммыттар. Тунуйаадыстарынан 4 ый устата үлэлээбэтэх дьону ааҕаллара. Кинилэри норуот суутун түмүгүнэн анал сирдэргэ 2-5 сылларга олохтууллара уонна онно үлэлэтэллэрэ. 1970 сыллаахха тунуйаадыстыба туһунан ыстатыйаны РСФСР холуобунай кодексыгар киллэрбиттэр. 1980 сылларга үлэлээбэккэ сылдьар дьону кытта охсуһуу өссө күүһүрбүт. Кинилэри түөрт сылга иитэр үлэҕэ ыыталлара, оннооҕор хаайыыга да угуохтарын сөбө.
1991 сыллаахха “РФ нэһи­лиэнньэтин дьарыгын туһунан” сокуон ылыныллыбытын кэннэ тунуйаадыстыба буруй буолан бүппүтэ, холбуонай эппиэккэ тардыллыбат буолбуттара.
1986 сыллаахха “Биирдиилээн киһи үлэтин туһунан” сокуон ылыллыбыта. Сокуон сэбиэскэй гражданнар сүрүн үлэлэрин таһынан чааһынай предпринимательствонан дьарыктаналларын көҥүллүүрэ, ол гынан баран, дьону наймылаһан үлэлэтэр бобуллара.
1988 сыллаахха кооперация туһунан сокуон ылыллыбыта. Онтон ыла сэбиэскэй дьон сокуонунан бобуллубат үлэнэн дьарыктаныахтарын сөп буолбута, атыынан-эргиэнэн эмиэ. Ону таһынан дьону наймылаһан үлэлэтэр көҥүллэммитэ.
Ол гынан баран, тус бэйэҕэ үлэлиир төһө да көҥүллэммитин иһин, онтон дохуот улахан нолуогунан түһэриллэрэ: ыйга 500-700 солк. дохуоттаахтар 30%-нын, 1000-1500 солк дохуоттаахтар 70%-нын, онтон 1500 солк үөһэ дохуоттаахтар 90%-нын нолуок быһыытынан судаарыстыбаҕа биэрэллэрэ.

Урукка үөрэххэ олоҕуран

РФ бырабыытылыстыбатыгар үлэлээбэт дьоҥҥо нолуок түһэрэр туһунан боппуруос кэмтэн-кэмигэр көтөҕүллэрэ. 2015 сыллаахха ыаллыы сытар Белорусияҕа 3№-дээх Декрет ылыныллыбытын кэннэ ордук күүскэ бу туһунан кэпсэтии тахсыбыт. Тунуйаадыстары нолуоктуур туһунан сокуон барылын ис хоһоонун билиһиннэрэр буоллахха, үлэлиир кыахтаах, ол эрээри официальнайдык үлэлээбэт дьон нолуок төлүүллэр. Вице-премьер Ольга Голодец бу сокуону олоххо киирэрин күүскэ туруорсар. Кини этэринэн, официальнайдык үлэлээбэт нэһилиэнньэ үгүс өттө дохуот ылар үлэлээх. “Кинилэр нолуок төлөөбөттөр, ол гынан баран баар социальнай өҥөлөрүнэн туһаналлар, холобур, быраас өҥөтүнэн туһаналлар, эмтэнэллэр”, — диир Голодец. Нолуок бүддьүөккэ эбиискэ буолуоҕун уонна судаарыстыба үлэлээбэт нэһилиэнньэҕэ барыыр үбүн толуйарга көмө буолуоҕун туһунан вице –премьер этэр. Статистика кэпсииринэн, 40-45 млрд. солк. бу хайысхаҕа ыытыллар эбит.
Дмитрий Медведев “тунуйаадыстары нолуоктааһын” диэн тылы туттубаттарыгар көрдөспүт. Сокуон барыла тунуйаадыстары кытта охсуһууга буолбакка, үлэлээбэт нэһилиэнньэ нолуок төлүүрүн ситиһэргэ туһаайыллар.

Сокуон барылын соругунан дьон туһанар социальнай өҥөлөрүн иһин төлүүллэрин ситиһии буолар.
Онон Федерация Сэбиэтэ 2-3 сыл устата социальнай өҥөлөрүнэн “босхо” туһана сылдьар үлэлээбэт дьон ахсаанын ааҕан-суоттаан баран, “тунуйаадыстыба нолуогун” киллэрэргэ бэлэмнэнэр.
Сокуон олоххо киирдэҕинэ, үлэлээбэккэ сылдьыбыт дьон бу үс суолу батыһаллар:
– үлэ буларга күһэл­лиэх­тэрэ;
– урбаанньык быһыытынан регистрацияланаллар уонна пенсионнай, медицинскэй пуондаларга усунуос төлүөхтэрэ;
– эмтэннэр полистарын бэйэлэрин харчыларынан ылыахтара.

Кимнээх бу нолуоктан босхолонуохтарын сөбүй?

Үлэтэ суохтар биржаларыгар учуокка турбут киһи кэккэ биричиинэлэринэн сатаан үлэ булбат буоллаҕына, холобур, кини идэтинэн үлэ суох, олус кыра хамнас уо.д.а. Итиэннэ сатаан үлэлиир кыаҕа суох дьон – инбэлииттэр, пенсионердар.
Сокуон барылын оҥо­рооччулар булгуччулаах медицинскэй страховкаҕа (ОМС) сыллааҕы ыытар үп кээмэйэ 8 тыһ. солк. буолуоҕа диэн сабаҕалыыллар. Ол эрээри үгүс дьоҥҥо бу суума хармааннарыгар охсуон сөп. Ол иһин экспертар усунуос чопчуламмыт кээмэйин түһүмэҕинэн киллэриэххэ наада диэн санааҕа кэлэллэр. Холобур, бастаан сылга — 400-500 солк.

Бэйэлэригэр үлэлэнэр дьоҥҥо

2016 сыл сэтинньи 30 күнүгэр тахсыбыт сокуонунан РФ нолуогун кодексыгар урбаанньык буолбатах дьоҥҥо сыһыаннаах кэккэ уларытыылары киллэрбитэр. Нолуок уорганыгар учуокка турбут ньээньэлэр, репититордар, сытар ыарыһаҕы көрөөччүлэр уо.д.а. 2017-2018 сс. НДФЛ уонна страховой усунуос төлүүртэн босхолоноллор. Онтон 2019 сылга кинилэр үлэлээн бүтэллэр эбэтэр урбаанньык буолаллар, эбэтэр үлэлэрин дохуоттарыттан НДФЛ төлүөхтээхтэр.

Патент систиэмэтэ киириэҕэ

Сокуон барылын бэлэмнээбит сенатордар, бэйэлэригэр үлэлэнэр, ол гынан баран урбаанньык быһыытынан регистрацияламматах дьон патент атыылаһан усуонуостарын төлүүр көрүҥүн киллэриэххэ дииллэр. Бу патент сыаната пенсионнай пуондаҕа уонна булгуччулаах медицинскэй страхованияҕа усунуостар кээмэйдэриттэн олохтонор. Федерация Сэбиэтин бүддьүөккэ уонна үп рыногар кэмитиэт бэрэссэдэтээтэлэ Сергей Рябухин этэринэн, бу усуонуос муҥутуур кыра кээмэйдээх буолуохтаах – хамнас алын кээмэйиттэн 5% ылыахтаах. Онтон пенсионнай фондаҕа 3%, булгуччулаах медицинскэй страховкаҕа 2% ыытар былааннаахтар. Онон РФ бырабыытылыстыбата уонна парламена патент туһунан сокуону өйөөтөхтөрүнэ, 2019 сылга бу сокуон үлэлиирэ сабаҕаланар. Патены ханнык баҕарар болдьоххо уонна ханнык баҕарар кэмҥэ ылар көҥүлэниэҕэ диэн “Парламентская газета” хаһыакка суруйаллар.