Үлэни өрө тутар Тулагы оскуолата

Өрөспүүбүлүкэбитигэр барыта 51 агрооскуола тэриллэн үлэлии-хамсыы олорор. Итилэртэн биирдэстэринэн П.И. Кочнев аатынан Тулагы орто оскуолата буолар. Биһиги бу кыһа дириэктэрин үөрэх чааһыгар солбуйааччы Лидия Григорьевна Илларионованы көрсөммүт кэпсэтэ сырыттыбыт.

Дьиҥнээх хаһаайыттары иитиигэ

— Лидия Григорьевна, хаһааҥҥыттан агрооскуола статуһун сүкпүккүтүй, ити кэнниттэн туох уларыйыылар баар буоллулар?
— Тулагы оскуолата сүүстэн тахса сыллааҕыта аһыллыбыт дириҥ историялаах үөрэх кыһата буолар. 2008 сыллаахха агротехнологическай оскуола статуһун ылбыппыт. Тыа оскуолатыгар олус туһалаах хайысха эбит. Оҕону үлэнэн иитэргэ күүстээх болҕомтобутун уурабыт.

Урукку сыллары кытта тэҥнээн көрдөххө, агрооскуола буолуохпутуттан ылата, үчүгэй өттүгэр уларыйыы бөҕө буолла. Ол курдук, оҕолорбут үөрэхтэригэр тардыннылар, үгүс чинчийэр үлэлэри ыытар буоллулар. Үөрэнээччилэрбит ол оҥорбут үлэлэринэн өрөспүүбүлүкэ, федеральнай таһымнардаах научнай-практическай конференцияларга ситиһиилээхтик кытталлар.
Оскуола үлэһиттэрэ тыа сирин дьиҥнээх хаһаайыттарын иитэн таһаарарга күүспүтүн-уохпутун, билиибитин-көрүүбүтүн уурабыт.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр агротехнологическай оскуолалар тэриллиилэригэр, сайдыыларыгар, тыа сиригэр олус туһалаах хайысхаҕа Ил Түмэн депутаттара улахан оруоллаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Ол курдук, парламент спикерэ Александр Николаевич Жирков бу хайысхаҕа улахан үлэни ыыппыта, сыратын биэрбитэ. Онон маннык оскуолалары өйүүр дьаһаллар, сокуоннар ылыллан үлэлииллэр. Билигин кини ыыппыт үлэтин салҕаан, Агро-оскуолалар ассоциацияларын Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайар.

Москваҕа уонна Казаҥҥа

— Үөрэнээччилэр ханнык тиэмэлэргэ чинчийэр үлэни ыыталларый?
— Оҕолор ыаллар хортуоппуй үүннэрэр бааһыналарыттан буордарын ылан, ханнык почваҕа ордук өлгөмнүк үүнэрин чинчийэллэр. Итини таһынан хортуоппуй ыарыыларыгар, талахтарга чинчийии оҥордулар. Дьэдьэни кытта эмиэ үлэлэһэллэр. Оҕолор бэйэлэрэ үүннэрэллэр, көрөллөр-харайаллар уонна ханнык усулуобуйаҕа ордук үүнэрин кэтээн көрөллөр.
Кэлиҥҥи сылларга үөрэ­нээч­чилэрбит Москва уонна Казань куораттарга агротехнологическай хайысхалаах үлэлэринэн конференцияларга кытыннылар.
— Агротехнологическай хайысхаҕытыгар туспа предметтэр бааллар дуу?
— Бааллар. Ол курдук, үрдүкү кылаастар биологияны уонна химияны дириҥэтэн үөрэтэллэр. Итилэри таһынан агротехнология, кэтэх хаһаайыстыба, агрохимия, «Физика вокруг нас» диэн предметтэр бааллар. Маҥнайгы кылаастан саҕалаан, ити хайысхаларга үөрэнэллэр.

— Кадрынан хааччыллыыгыт хайдаҕый?
— Оскуола кадрынан хааччыллыыта үчүгэй. Билигин биһиги үөрэппит оҕолорбутун кытта бииргэ үлэлии сылдьабыт. Агротехнологическай хайысхабыт итиннэ эмиэ улахан оруоллаах дии саныыбын. Үөрэнээччилэрбит төрөөбүт-үөскээбит дойдуларыгар, тыа сиригэр тардыһыылара улаатта.
Граннарга үлэлэһэбит. Ол курдук, «Тиэргэни тупсарыы» граҥҥа кыттаммыт 50 тыһ. солк. ылары ситиспиппит. Ол кэнниттэн 250 тыһ. солк. граны ылбыппыт. Билигин эмиэ агротехнологическай хайысхаҕа грант суруйа сылдьабыт.
Оскуолабыт дириэктэрэ Изабелла Сидоровна Иванова — саталлаах салайааччы.

Үөрэнээччилэр кыһыннары үлэлииллэр

— Лидия Григорьевна, туох хаһаайыстыбалааххытый?
— Сүүрбэттэн тахса ынах сүөһүлээхпит. Бааһынай хаһаа­йыс­тыбалаах дьон көрөллөр. Үөрэнээччилэр онно сотору-сотору тиийэннэр көмөлөһөллөр. Итини таһынан «Куорат уонна тыа сирэ» диэн тэрээһин чэрчитинэн Дьокуускай куорат оскуолатын үөрэнээччилэригэр хаһаайыстыбабытын көрдө­­рөбүт.
Хас сыл ахсын 6 гектар бааһынаҕа хортуоппуй олордобут. Күһүн ахсын ортотунан 30 тоннаҕа тиийэ үүнүүнү ылабыт. Оскуола остолобуойугар туттарабыт уонна сиэмэҕэ уурабыт. Хаппыыста, оҕурсу уонна помидор эмиэ үүннэрэбит. Итилэрбитин сороҕун нэһилиэнньэҕэ атыылааччыбыт.
Сайынын үлэ уонна сын­ньа­лаҥ лааҕырын арыйан үлэлэтэбит. Лааҕырбытын үс сезоҥҥа араарабыт. Барыта 250-300 үөрэнээччини хабааччыбыт. Оҕолор хаппыыстаны, оҕурсуну уонна помидору көрөллөр-харайаллар. Итини таһынан кэлиҥҥи сылларга сибэкки үүннэриитинэн күүскэ дьарыктанабыт. Ааспыт сыллаахха «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар ыытыллалларыгар Дьокуускай куоракка 6 тыһыынча сибэккини үүннэрэн туттарбыппыт. Оскуолабытыгар баар учууталлар уонна дэриэбинэбитигэр спортсменнар сквердэрин араас дьэрэкээн өҥнөөх сибэккилэринэн киэргэтээччибит.

Биһиги дэриэбинэбитигэр социальнай көмөҕө наадыйар дьиэ кэргэн олус элбэх. Оскуолабыт дириэктэрин агротехнологическай хайысхаҕа солбуйааччы Татьяна Егоровна Илларионова Дьокуускай куорат үлэҕэ биржатын кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Кини үөрэнээччилэргэ үлэ миэстэтин таһаарар. Онноо­ҕор кыһынын оҕолорбут калифорнийскай чиэрбэлэри көрөннөр-харайаннар хамнас аахсаллар. Итиннэ үлэлииллэрин наһаа сөбүлүүллэр. Ол чиэрбэлэрбитин теплицаларбытыгар туттабыт.
Сири хоруттарар эҥин тэриллээх МТЗ трактордаахпыт, УАЗ массыыналаахпыт уонна оптуобустаахпыт.
— Сыырдаахха помидор үүннэрэр дьоппуоннар фирмаларын кытта сибээстэһэҕит дуо?
— Дьоппуоннары кытта бииргэ үлэлиир баҕа санаалаахпыт. Кинилэр хайдах үлэлии сылдьалларын тиийэн көрө сылдьыбыппыт. Онон саҕалааһын баар.

Дуальнай хайысхаҕа

— Оскуоланы бүтэрбит оҕолор тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕин кыһаларыгар төһө киирэр буоллулар?
— Кэлиҥҥи сылларга оҕолорбут тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕин кыһаларыгар туттарсан киирэр буолан эрэллэр. Биһиги оскуолабыт өссө химия уонна биология хайысхаларын тутуһар. Онон выпускниктарбыт орто уонна үрдүк медицинскэй үөрэх кыһаларыгар киириилэрэ элбэх.
Оскуолабыт араас үөрэх кыһаларын, биология институтун кытта бииргэ үлэлиир. Дуальнай үөрэтиигэ болҕомтобутун уурабыт. Билигин үөрэнээччилэри суоппар идэтигэр үөрэттэрэбит. Бу хайысхаҕа нэһилиэнньэни кытта хабабыт. Онон хас да оҕо массыынаны ыытар бырааптаннылар.

Урукку өттүгэр оҕолорбутун болуотунньук, кондитер уонна кассир-контролер идэлэригэр үөрэттэрбиппит.
— Лидия Григорьевна, агротехнологическай хайысханы таһынан кылаас таһынан өссө ханнык үлэлэр ыытыллалларый?
— Баскетбол, бокс секциялара үлэлииллэр. Алын сүһүөх кылаас үөрэнээччилэрин циркэ искусствотыгар үөрэтэбит. Үҥкүү ансамбла баар. Лилия Афанасьевна Аввакумова уонна Ньургун Игорович Индеев диэн преподавателлэр оҕолору үҥкүүгэ үөрэтэллэр. Үгүс куонкурустарга кыттар буоллулар.

Саҥа сокуон үтүө эрэ дьайыылаах

— Лидия Григорьевна, «Үөрэҕирии туһунан» федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ саҥа сокуоннара туох уларыйыыны аҕаллылар?
— Саҥа сокуоннар үлэҕэ киириэхтэриттэн ылата үчүгэй өттүгэр эрэ уларыйыылар таҕыстылар. Ордук материальнай база сайдыытыгар улахан оруолу оонньоото, көмөлөстө. Үөрэтии чааһыгар эмиэ үтүө өттүгэр уларыйыылар бааллар.

Агротехнологическай ос­куола «Үөрэҕирии туһунан» өрөспүүбүлүкэ саҥа сокуонун 11 ыстатыйатыгар туспа хайысханан киирэн, үбүлээһин ураты систиэмэтэ баар буолла. Маны таһынан оскуолабыт интэриэһэ сокуонунан көмүскэнэр буолла.
— Лидия Григорьевна, кэпсээниҥ иһин махтанабын.