Наталья Харлампьева: “Суруйааччы норуотун уонна кэм-кэрдии иннигэр мэлдьи иэстээх”

– Наталья Ивановна, айар үлэҥ хайдах саҕаламмытай? Урукку уонна билиҥҥи суруйар эйгэ, суруйааччылар туһунан санааҥ?
– Бастакы хоһоонум 1975 сыллаахха «Эдэр коммунист» хаһыакка бэчээттэммитэ. 1976-ҕа бастакы кинигэм тахсыбыта. Онтон ыла литератураҕа киирэн барбытым. Оччотооҕу кэми кытта бу билиҥҥи кэми тэҥнээн көрөр буоллахха, ол саҕана олох атын көстүү этэ.
Бастатан туран, социалис­тическэй реализм өрөгөйдөөн турбута. Биһиги норуодунай суруйааччыларбыт бука бары үлэлии-хамсыы сылдьаллара: Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап, Сэмэн Данилов, Эллэй, Суорун Омоллоон. Орто көлүөнэ суруйааччылар Леонид Попов, Петр Аввакумов, Михаил Тимофеев, Савва Тарасов, Иван Гоголев, Моисей Ефимов, Рафаэль Баҕатаайыскай, Семен Руфов күөгэйэр күннэрэ этэ. Норуодунай суруйааччыларбыт айымньыларын оскуолаҕа үөрэппит буолан, сүрдээҕин толло, ытыктыы көрөрбүт. Улаханнык кинилэргэ чугаһыы сатаабат этибит. Ол да буоллар барытын иһиллии, иҥэринэ сылдьарбыт. Бу кэмҥэ саха литературата жанр өттүнэн муҥутуу сайдыбыт, күүһүрбүт кэмэ этэ. Итиэннэ саха суруйааччыларыгар көлүөнэлэр алтыһыыларын биир саамай чаҕылхай түгэнэ эбит. Өксөкүлээҕи, Ойуунускайы көрбүт дьон тыыннаахтара, субу аттыбытыгар бааллара…
Итиэннэ ол саҕана былаас да, норуот да өттүттэн суруйааччыга сыһыан олох атын этэ. Суруйааччы общественнай балаһыанньата үрдүгэ, бары кэриэтэ араас таһымнаах депутат этилэр, кини тыла-өһө хаһыакка, сурунаалга, оннооҕор партийнай пленумнарга сыаналанара, санааларын тиэрдэр трибуналаахтара.Онон бу литератураҕа маҥнай киириим айар үлэҕэ интэриэс саамай күүһүрбүт кэмин кытта сөпсөспүтэ. Ону олус сыаналыы­бын.
Маны таһынан, биһиги көлүөнэ эдэр суруйааччылары кырдьаҕастарбыт сүрдээҕин маанылаан илдьэ сылдьыбыттара. Бастакы айымньаларбытын бүөбэйдээн, сүбэлээн-амалаан, тылларын-өстөрүн тиэрдэн, арчылаан таһаарбыттара. Оннук Сэмэн Даниловка махталым улахан. Кини бастакы айымньыларбыттан саҕалаан болҕомтолоохтук сыһыаннаспыта, нууччалыы кинигэм Москваҕа тахсарыгар көмөтө улахан. Кини бүтүн көлүөнэни иитэн таһаарбыта саарбахтаммат. Иван Мигалкин, Анатолий Старостин уонна да атыттар бары кини көмөтүнэн, этэргэ дылы, биир уйаттан куор­сун анньынан тахсыбыттара.
Бүгүҥҥү күн чыҥха атын. Бастатан туран, уопсастыбабыт ис-иһиттэн уларыйда, экономика, үп-харчы өттүгэр болҕомто улаатта. Духуобунас өттүттэн сатарыйыы барбыта биллэр суол. Киһи киһиэхэ көмөлөһүүтэ, ытыктаһыы, аһыныгас буолуу кыралаан сатарыы турар курдук. Оннук уларыйыы, кэхтии күн-түүн баран иһэр, ол туһугар төрүөт көстөн иһэр. Киһи үтүөтүн, кэрэтин, сырдыгын көрдөрөр, өрө тутар айымньылары суруйуу – суруйааччы анала. Ол эрээри кэм дьааһата ону да быһа гыммат, маннык айымньы ситэ өйдөммөт түгэнэ үөскүүр. Ол аата ааҕааччы уонна суруйааччы икки арда улаханнык атта. Бу уопсастыба интэриэһэ уларыйан, ылсыы-бэрсии, атыы-тутуу ыыра кэҥээн эрэриттэн эрэ буолбатах, ол суруйар эйгэҕэ улахан сыһыана суох эрээри, бу эйгэҕэ киирэ сатыыр, орто баайыылаах суруйааччы үксээбититтэн тахсар. Ааҕаччыҥ олоҕо бэйэтэ да ыарахан буолла, күннээҕи түбүккэ-садьыкка, араас кыһалҕаҕа ыллара сылдьар киһиҥ ыараханы, уустугу дириҥээн истиэн баҕарбат. Ол Чүөчээскиҥ, Хачыгырыҥ билиҥҥи үйэҕэ хас хардыы аайы баар суол, ону кини аһына барара саарбах. Кини бэйэтин харыстанар. Олохпут отуора оннук. Ол иһин ааҕааччы чэпчэки айымньыга тардыһар. Холобур, дьахтар романыгар, детективка уонна да атын олохтон туоратар, атын эйгэҕэ көтүтэр суруйууларга охтор буолла. Ону батан суруйар киһи элбээтэ. Ити булт туһунан айымньылар эмиэ икки өрүттээхтэр. Уустаан-ураннаан, мындырдык булт алыбын, ньыматын суруйар, айылҕаны кытта алтыһыыны тилиннэрэр туспа, оттон сорохтор булт туһунан суруйууну саататар аналлаах айымньы оҥороллор. Ити барыта ис-иһигэр киирдэххэ, ааҕааччы «вкуһун» алдьатар, чэпчэкини эккирэтэргэ, ыас курдук ыстаан баран быраҕар литература дэлэйэригэр кыах биэрэр, ааҕааччы уонна суруйааччы икки ардын атытар, бэйэ-бэ­йэлэрин өйдөспөт оҥорон иһэр.
Суруйааччылар сойуустарын салайбытым номнуо 14 сыл буолла, бу элбэх. Бу уста тухары аҕам суруйааччылар үлэлии сылдьаллар, эдэрдэр да күргүөмүнэн таҕыстылар, соһуччу талааннар көстөр түгэннэрэ эмиэ баар. 2004 сылтан саҕалаан эдэр суруйааччылар сэттэ сүбэ мунньахтарын ыыттыбыт. Бэйэм «Айар лаборатория» диэни тэринэн, ХИФУ устудьуоннарын үөрэтэбин. Итиннэ олоҕуран сыалай көлүөнэ тахсан кэллэ. Гаврил Андросов, Рустам Каженкин, Яна Байгожаева, Шура Попова, Аграфена Кузьмина. Литератураҕа көлүөнэнэн тахсар ордук буолар. Тоҕо диэтэххэ биир кэмҥэ иитиллибит, биир санаалаах, биир кыһалҕалаах дьон олоҕу көрүүтэ биир буолар, онон уус-уран айымньыга ону тиэрдэллэрэ дэбигис, өйдөһөллөр, өйөһөллөр. Мин көлүөнэм кырдьыгастартан ылбыт тапталын билигин эдэрдэрбитигэр тиэрдэр иэстээх.
– Дьиҥнээх суруйааччы үөһэттэн айдаран кэлэр дииллэрэ оруннаах дуо? Эбэтэр дьаныһар, кыһаллар, тылы-өһү толору баһылаабыт анал үөрэхтээх киһи суруйааччы буолуон сөп дуу?
– Мин санаабар, хайаан да удьуор баар буолуохтаах. Кулаковскай, Ойуунускай да убайдарбытын ылан көрүөх, син биир айылҕаттан айдарыылаах дьон. Олоҥхоһут, ойуун сыдьааннаахтар. Тылы кыайа туппут, тылы бас билбит удьуордаах дьоҥҥо суруйар талаан эттэригэр-хааннарыгар иҥэн сылдьар. Ол гынан баран, бу киһиэхэ 10 % ону мэктиэлиирэ буолуо, оттон 90%-на билиини-көрүүнү эккирэтии, суруйааччы буоларга олохтоохтук турунуу уонна үлэһит буолартан тутулуктаах. Суруйааччы үлэтэ – хара үлэ. Нэһилиэнньэни, ааҕааччыны кытта көрүстэххэ, далбарга, мааныга сылдьар ырыа чыычаах курдук көстөбүт быһыылаах. Ис-иһигэр киирдэххэ, барыта хара үлэттэн тахсар: бүк түһэн күнүстэри-түүннэри суруйарыҥ (бу өссө суруйуу­м кэллэ диэн улахан үөрүү), айымньыҥ идеята эйиигин үүйэ-хаайа тутара, ону тобула сатаан, ханна да буол, эргитэ, төбөҕөр илдьэ сылдьарыҥ даҕаны буоллун, ол туһунан эбии ааҕа, билэ сатыырыҥ, толкуйдууруҥ быыстала суох барар тэтимнээх – өрөбүлэ, сынньалаҥа суох үлэ. Оччоҕо эрэ дуоннаах айымньы тахсар куолута. Удьуор, дьоҕур, талаан баарын таһынан, үлэһит буолуу эрэйиллэр.
Итиннэ сыһыаран биири бэлиэтиэм этэ. Литература эйгэтиттэн олох тэйиччи сылдьан баран, сорох дьон сааһыран баран, эмискэ айар үлэнэн дьарыктанан барар. Арааһа, кинилэргэ туох эрэ уһуктан кэлэр – суруйан саҕалыыллар. Биллэн турар, биирдиилээн үчүгэй айымньылар көстөллөр. Ол эрээри сорох-сорохтор уонча хоһоону интернеккэ таһааран баран, суруйаачч аатын сүгүөхтэрин баҕараллар. Ону ким да бопсор кыаҕа суох. Ол эрээри өс хоһоонугар «Каждый солдат носит в своем ранце маршальский жезл» диэн этиллэр дии. Эдэр сааскыттан айар дьоҕургун өрө тутан, удьуоргун өйдөөн, суруйааччы эйгэтигэр сыстан, алтыһан, суруйааччы буолар суолу тутуспут эрэ буоллаххына, дьиҥнээх суруйааччы буолар кыахтааххын дии саныыбын. Маны кытта сорохтор сөбүлэспэттэр. 40 cыл үлэлээн баран, үс-түөрт кинигэни таһаартараат, эмискэччи суруйааччы буолан хаалар диэн киһи төбөтүгэр баппат. Аксакал суруйааччыларбыт Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон уонна да атын улуу айымньы ааптардара эдэр эрдэхтэриттэн араас кириитикэни, хадьырыйыыны, хабыр сыһыаны уҥуордаан, самныбакка, туппут суолларыттан туораабакка, олохторун литератураҕа анаабыттара. Ити курдук моһолтон моһолу туораан, үтүрүллэн-анньыллан көлүөнэттэн-көлүөнэ суруйааччылар тахсан иһэллэр. Суруйааччы дьоҕуругар, талан ылбыт идэтигэр бэриниилээх буолуохтаах. Тус бэйэбин да ылан көрдөхпүнэ, эдэр сылдьан норуот суруйааччыта буолуом диэн төбөбөр төрүкү суоҕа, ол оннугар бу мин эйгэм, бу миэнэ эбит диэн өйдөбүл дириҥник иҥпитэ. Арай, хоһоон суруйбатахпына, ону дьон аахпатаҕына, табыллыбат курдук буолааччым, бу чахчы аналым эбит диэн ылыммытым. Биллэн турар, биирдиилээн дьон уһулу ойон тахсара баар суол. Ол эрээри наһаа маассабайдык бу аакка-суолга сананыы баар буолла.
– Айар үлэ – мин аналым эбит диир киһи аата-суола дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэн-көстөн барарын туһугар туохтан саҕалыахтааҕый?
– Киһи ис туругуттан тутулуктаах. Олоҕу көрүүтэ, теманы талыыта, тугу этиэн баҕарара, туох долгутара – бастаан утаа бу маны бэрээдэктэниэхтээх. Онтон ханна эмэ кыралаан бэчээттэнэр эбэтэр кинигэ рукопиһын оҥорон суру­йааччылар сойуустара тэрийэн ыытар эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар кэлэн холонон көрүөн сөп. Сүбэ мунньах эһиил кулун тутарга буолуохтаах. Дьэ, манна улахан суруйааччылар эдэр саҕалааччы айымньыларын ырыталлар, сүбэлэрин-амаларын биэрэллэр. Ол түмүгүнэн кинигэ тахсыытыгар, «Чолбон» сурунаалга, эбэтэр хомуурунньукка бэчээттэнэллэригэр мэктиэ ылар түгэннээхтэр. Тугу сыыһарын-табарын, туохха болҕомто уурарын үс-түөрт киһи сыныйан ырытан, ыйан-кэрдэн биэрэр. Бу самнарыы буолбакка, тугу эрэ үчүгэйи, үйэлээҕи таба тайаммыт киһи диэн сыалтан ырытыллар. Маннык сиидэлээһин хайаан да наада. Итиэннэ чахчы талааннаах, дьоҕурдаах. Баҕалаах киһи ханнык да кириитикэттэн саллыбат, самныбат уонна хайа да хайҕалтан санаммат – ортотунан сылдьар. Бу айар киһи уратыта быһыылаах.
Саха литературата хойукка дылы эр дьон эйгэтэ этэ. Поэзияҕа дьахтар аата букатын да суоҕа. Прозаҕа Валентина Гаврильева, Анастасия Сыромятникова эрэ бааллара. Дьахтар тус санаалааҕа буолуо дуу, ураты эйгэтин, айылҕаны анаарыытын, олоҕу көрүүтүн ким да суруйбат этэ. Дьахтар аҥардас тас кэрэтин туойар эттик курдук, окко-маска холоон, эр киһи хараҕынан хоһуллан кэллэҕэ. Варвара Потапова саха поэзиятыгар улахан хардыыны оҥорбут киһи быһыытынан сыаналыыбын.Кини тахсыаҕыттан, суолун тэлэн, бу мин көлүөнэм тахсыбыта, билиҥҥээҥҥэ дылы элбэх кыргыттар ааттара биллэр буолла.
Туох да диэҥ, литература эр киһи эйгэтэ. Кыыс аймах манна киирэригэр, тэҥҥэ сылдьан, аатын ааттатарыгар уустук. Литературабыт историята да онно оруола улахан, итиэннэ литература бэрт былдьаһыы эйгэтэ буоллаҕа дии. Күрэстэһии, биллэн турар, эр киһи эйгэтэ, эр дьон быраабылата, ким да иннин биэрбэт, суолу туораан биэрбэт.
– Айымньыҥ араас омук тылынан тылбаастанан таҕыста. Тылбаас туһунан санааҥ?
– Татар, чуваш, казах поэттары муһуннахпытына, куруук биири бэлиэтиибит – биһиги бэйэ-бэйэбит айымньыбытын ааҕар кыахпыт суох. Ол тыл­баас, бу өттүгэр өйөбүл суоҕуттан тахсар . Урут Сэбиэскэй сойуус саҕана тылбааска үлэлиир анал кинигэ кыһалара бааллара, бу өттүгэр үбүлээһин хото барара. Билиги туох да суох. Судаарыстыба өйөбүлэ баар буоллун диэн икки сойууһу түмэр ассоциация тэриллибитэ. Үлэлиэн баҕарар, үлэлиир ханааллары буллаҕына даҕаны, ким да үбэ-харчыта суох тылбааска мээнэ дуораһыйбат. Биһиги сойууспут араас омук поэттарын түмэн, итинник истиҥ сыһыаны олохтуурга кыһаллар. «Үрүҥ хаар алгыһа» диэн фестивалы быйыл төрдүс төгүл тэрийэбит. Манна тылбаасчыттары, поэттары, кинигэ кыһатын үлэһиттэрин ыҥыран, биһиги суруйааччыларбытын кытта көрсүһүннэрэн, билсиһэн, тылбаастаһар санаа үөскүүрүн көҕүлүүбүт. Билигин оннук эрэ гыннахха, киһи бэйэтин баҕатынан, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн, доҕордуу, үтүө сыһыаны, сибээһи олохтоон эрэ тылбаастанар, киэҥ сиргэ тахсар кыахтаах.
– Атын түүр омук литературатын кытта тэҥнээтэххэ, саха литературатын таһыма хайдаҕый?
– Казахтары кытта тэҥнэһэ да сатаабаппыт. Кинилэр поэттарын ахсаана биһиги бүтүннүүбүтүн да сабырыйар элбэх ини. Оттон Арассыыйаҕа алтайдар, тывалар тылбытыгар болҕомто уурарбытын, итэҕэлбитин, үгэспитин илдьэ сылдьарбытын уонна оҕолорбутун сахалыы үөрэтэрбитин ордургуу көрөллөр. Кинигэ кыһата, сурунаал, хаһыат эйгэтэ сайдыылааҕын эмиэ бэлиэтииллэр. Кинилэр этэллэринэн, биһиги литературабыт сайдарыгар усулуобуйа баар.
Литература диэн киһини куруук үтүөҕэ, сырдыкка тардыһарга, киһи киһиэхэ истиҥ доҕордуу сыһыаныгар олоҕурар, үйэттэн-үйэҕэ бэриллэн иһэр сыаннастары хоһуйуохтаах. Онон суруйааччы норуотун уонна кэм-кэрдии иннигэр мэлдьи иэстээх…

Күөх бөрө

Киэҥ кэйээр киэлитинэн,
Үрдүк хайалар быыстарынан,
Улуу түүрдэр ыырдарынан
Күөх бөрө сүүрэр.

Үтүмэн үйэлэри нөҥүөлээн,
Сүүс тоһууру быһалаан,
Тоҕус моһолу туораан
Күөх бөрө сүүрэр.

Орто туруу дойдубар
Мөккүөр, киирсии эйгэтигэр,
Мин көҥүл санаабар
Күөх бөрө сүүрэр.

Күөх бөрө сүүрэр, сүүрэр,
Күөх түүрдэри өйдөтөр,
Хантан хааннаах, кимтэн кииннээх
Эбиппитин санатар…

Саламаат

Уулун дуу, арыым, сүөгэйим,
Кэлэр быйаҥы билгэлээн,
Кутулун, үрүҥ бурдугум,
Сырдык санааны түстээн.

Амсайдыннар мааны аспын
Айыыларым, аанньалларым,
Суолу тэлэн биэрдиннэр,
Иҥэриниэм алгыстарын.

Үтүө санаа амьаныттан
Сүрэх-быар сылаанньыйдын,
Өбүгэм минньигэс аһыттан
Кут-сүр көнньүөрдүн.

Табылынна бүгүн саламаатым –
Ол аата туолуо ыралаабытым!

Кэпсэттэ Ирина Ханды