Николай Лугинов: «Судаарыстыба, уопсастыба олоҕун түстүүр бөлүһүөктүү докумуон»

Сокуону юристар эрэ оҥорботтор

 — Николай Алексеевич, кистэл буолбатах, үгүстэр эйигин өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонун оҥорсууга кыттыыны ылбыккын билбэттэр (суруйааччы сокуону оҥорууга хайдах кыттыһыай диэн буолуо). Итиннэ үлэлээбитиӨ туһунан ааҕааччыларга кэпсээн аас эрэ.

– Өрөспүүбүлүкэ Конституциятын оҥорууга сүрдээх улахан үлэ толоруллубута. Балтараа сылы мэлдьи сүрүн үлэбитин оҥоро сылдьан, хара сарсыардаттан хара киэһээҥҥэ диэри ылсан, ылынан туран үлэлээбиппит. Конституция суруллуута уустуга бэрт буоллаҕа дии. Аан дойду конституционнай ситиһиитэ бүтүннүүтэ ырытыллыбыта. Демократия сайдыбыт дойдуларын Төрүт Сокуоннара элбэхтик туһаныллыбыттара. Чуолаан, биһиэхэ маарынныыр нэһилиэнньэлээх дойдулар (Ботсвана, о.д.а.) Конституцияларын туһааннаах салаалара сүрдээх элбэҕи биэрбиттэрэ.

Сокуону булгуччу юристар эрэ оҥоруохтаахтар, суруйуохтаахтар диэн буолбатах. Төрүт Сокуон диэн —судаарыстыба, уопсастыба олоҕун түстүүр бөлүһүөктүү докумуон. Конституциябытын оҥорууга араас идэлээх дьон кыттыыны ылбыттара. Юристар олох аҕыйах этилэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ прокурорун солбуйааччы Николай Тахватуллин, өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутугар бэрэссэдээтэллээбит Дмитрий Миронов бааллара. Дмитрий Николаевич наһаа киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһи.

¥лэлээбит бөлөхпүтүгэр бөлүһүөк, психолог, социолог, историк, экономист, кылгастык эттэххэ, араас идэлээх дьон бааллара. Былааска үлэлии сылдьар дьоннортон, оччолорго өрөспүүбүлүкэ ¥рдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлии сылдьар Василий Власов Төрүт Сокуону оҥорсубута. Мин онно үлэлии сылдьан, Василий Михайловиһы олус чиэһинэйин, көнөтүн, чахчы патриот буоларын билбитим.

Биһиги бөлөхпүтүн Егор Жирков салайбыта. Хамыыһыйаҕа уон биир буолан үлэлээбиппит. Виктор Михайлов, Анастасия Оконешникова, Ульяна Винокурова, Николай Охлопков, Дмитрий Петров, Дмитрий Миронов, Николай Тахватуллин, Павел Казарян, Филипп Охлопков бааллара. Манна биир даҕаны түбэһиэхчэ киһи суох этэ. Оробуочай бөлөххө баар хас биирдии киһи Конституция оҥоһулларыгар туох эрэ оруоллааҕа, куоластааҕа.

Биир тылга кэлэрбит

— Эн Төрүт Сокуону оҥорсууга чопчу туох хайысхаҕа үлэлээбиккиний?

— Мин суруйааччы буоларым быһыытынан, ыстатыйалары дьон-сэргэ хайдах ылыныай уонна атын, туспа санаалаахтар итинэн туһанан хайдах куһаҕан, мөлтөх быһыыга-майгыга туттуохтарын, эргитиэхтэрин сөбүй диэн быһыыны-майгыны эрдэттэн көрөр курдук хайысхаҕа үлэлэспитим.

— Николай Алексеевич, төһө мөккүөрдэр тахсар этилэрэй, эбэтэр уу нуурал курдук үлэлээбиккит дуу?

— Биллэн турар, үлэлии сылдьан араас мөккүөрдэр тахсыталыыллара. Дьүүллэһиитэ, мөккүөрэ суох туох дьыалата оҥоһуллуой? Ол гынан баран кэлин тиһэх биир тылга, түмүккэ кэлэрбит. Уонна, Конституция диэн чопчу политическай да, коммунистическай да, демократическай да, социалистическай да, капиталистическай да хайысхалартан барыларыттан үрдүк интэриэс буоллаҕа дии. Итини дириҥник өйдөөн тураммыт үлэлээбиппит.

Тылбаасчыттар бөлөхтөрүн салайбыта

— Өрөспүүбүлүкэбит Конституциятын сахалыы тылбааһын оҥорууну эн салайбыккын билэбин.

— Тылбаасчыттар бөлөхтөрүн мин салайбытым. Сүрдээх эппиэттээх, улахан суолталаах үлэ этэ. Нууччалыы уонна сахалыы текстэр икки аҥы өйдөбүлү биэрбэт, утарсыыта суох буолуохтаахтара. Биир өйдөбүлү биэриэхтээхтэр. Тыл үөрэхтээхтэрин, суруйааччылары, үлэлии сылдьар юристары кытта сүбэлэһэн үлэлиирбит. Ити үлэҕэ суруналыыс Лука Колесов кыттыыны ылбыта. Кини тылы иҥэн-тоҥон билэриттэн-көрөрүттэн наһаа да сөхпүтүм. Бөдөҥ үлэни оҥорбуппут.  

Дойдулар уопуттарыгар олоҕуран

— Николай Алексеевич, Төрүт Сокуон хайдах сурулларын туһунан боростуой ааҕааччыга быһааран биэриэҥ дуо?

— Билбэт дьон Төрүт Сокуон уонна ханнык баҕарар атын юридическай докумуоннар саҥа кэмҥэ саҥалыы оҥоһуллаллар дии саныыллар. Ханнык да докумуон оннук оҥоһуллубат. Аан дойдуга төһөлөөх элбэх дойду, судаарыстыба, араас омуктар баалларый?

Конституция дойду, норуот кыһалҕаларын этэр, ыаллыы олорор судаарыстыбалар үгэстэрин кытта алтыһар буолуохтаах. Социалистическай, капиталистическай, латино-американскай, Европа дойдуларын Конституцияларын хомуурунньуктара уонна тус-туһунан сокуону түстүүр актара бааллар. Төрүт Сокуон оҥоһулларыгар, сурулларыгар итилэри барытын ааҕан, илдьиритэн билиэхтээххин. Конституция аналогиянан, үтүгүннэрэн, үөһэ этэн ааспыт докумуоннарбынан сирдэтиллэн оҥоһуллар.

Киһи киэн туттар үлэтэ

—  Өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун — Конституциятын оҥорсубуккун дьыл-хонук ааспытын кэннэ туох диэн сыаналыыгыный?

— Кииннээһин (централизация) кэмигэр, биллэн турар, Конституциябыт үгүс ыстатыйалара уларыйдылар. Төһө даҕаны сыл-хонук аастар, сүрдээх грамотнай, чэгиэн Төрүт Сокуон (бастакы вариана) ылыллыбыт эбит диэн сыаналыыбын.

Конституцияны суруйуу улахан, киһи киэн туттар үлэтэ. Ааспытын кэннэ санаатахха, ити уон биир киһи, өйү-санааны уһугуннарар курдук утарыта темпераменнаах, бэл утарыта политическай позициялаах дьон, олус үчүгэйдик бэйэ-бэйэбитигэр сөп түбэсиһэн, ситэрсэн үлэлээбиппит. Бары да олус дьоҕурдаах, талааннаах, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, үрдүк өйдөөх, олоххо тус-туһунан уопуттаах дьон этилэр. Онон кинилэртэн биир эмэ киһи суоҕа эбитэ буоллар, бу үлэ букатын атын, итэҕэстээх үлэ буолуох этэ дии саныыбын. Өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун оҥорсо сылдьан, аан бастаан утарыта позициялаах буолар куруук куһаҕан буолбатаҕын, өйү-санааны сытыырхатар, кылаанныыр, күүркэтэр үтүө өрүттээҕин өйдөөбүтүм.

Конституцияны оҥорууга кыттыыны ылбыппыт, барыбытыгар даҕаны, олус улахан политическай оскуоланан буолбута. Тус бэйэбэр ити үлэҕэ кыттыым олус элбэҕи биэрбитэ.

Аны туран, ити кэмҥэ мин оҕоҕо аналлаах Библияны тылбаастаабытым. Омос көрдөххө, тосту-туора дьарык курдук. Ол гынан баран, уһуну-киэҥи толкуйдаан көрдөххө, дьиҥэр, цивилизациялаах Европа сокуоннара, олохторун быһыыта-майгыта бүтүннүүтэ Библияҕа олоҕурар. Туох баар этическэй нуормалар, моральнай кодекстар Библияттан тахсыбыттара. Ол мин олох төрдүн өйдүүрбэр, олоҕу худуоһунньук быһыытынан эрэ буолбакка, атын өттүттэн көрүүбэр көмөлөстөҕө.

— Николай Алексеевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА.