Номоххо киирбит Балбаара

Варя 1976 сыллаахха Бэрдьигэстээх орто оскуолатын бүтэрээт Ленинград уобалаһын, өссө Петр Первэй төрүттээбит, Лисинскэйдээҕи ойуур техникумугар үөрэнэ киирбитэ. Лесоустроитель салаатын бүтэрэн таксационнай дьыаланы баһылаабыта. Ол аата маһы ыраахтан көрөн туран бачча үрдүктээх, суоннаах, саастаах диэн таах быһааран кэбиһэр буолбута.
Эдэр специалист Орто Халымаҕа олус үтүө майгылаах Кондратий Федоров диэн начальникка, Владимирскай уобаластан төрүттээх, дьыалатын олус бэркэ билэр Валентина Пухова диэн үтүө киһиэхэ түбэһэн, ойуур фондатын учуоттуур уустук дьыалаҕа үөрэммитэ. Кондратий Иннокентьевич туруорсан, Красноярскайга Киров аатынан Сибиирдээҕи технологическай институкка үөрэттэрэ ыыттарбыта.
Хоту сиргэ үлэҕэ эриллибит, үрдүк анал үөрэхтээх кыыһы тута Тааттаҕа анаабыттара. Докумуоннара, суоттара-учуоттара айгыраабыт тэрилтэни сыл аҥаара бэрээдэктээбитэ. Онтон Буотамаҕа ананан, аҕатын өттүнэн бэйэтин төрүттэригэр тиийэн кэлбитэ. Тута Хачыкаакка олохтообуттара, үчүгэй баҕайы дьиэҕэ-уокка түбэспитэ.
— Оччолорго ыарҕа быһан биинньик баайан, тэллэйи, уҥуохтаах отон сэбирдэҕин кытта хомуйан, балыктаан туттарарбыт, оттук мас кэрдэр этибит, — диир билигин Варвара Михайловна. — Уопсайынан, үлэлээбитим тухары олус үтүө дьоҥҥо түбэһэрим. Холобура, онно 40-ча сыл үлэлээбит Варвара Алексеевна Иванова бастыҥ сүбэһитим, ийэм кэриэтэ киһим буолбута. Бэйэбит бэс сиэмэтин хомуйан ыраастаан, куурдан сыл аайы 20-лии гаалаах сиргэ, трактор булуугунан хорутан, сиэмэбитин илиибитинэн ыһар этибит. Барыта 257 гектарга бэс сиэмэтин олордубуппутуттан 83 % тыллан силигилээн, бэйэтэ 4-5 миэтэрэ үрдүктээх айылҕа оҕолоро көрүөхтэн кэрэ буолан суугунуу турарыттан киһи эрэ астыныах курдук.

1985 сыллаахха Буотама эҥэригэр турбут улахан уоту умуруоруу Михайловна ураты дьоҕурунан, билиитинэн-көрүүтүнэн, сыралаах үлэтинэн бохсуллубута. Инньэ Аммаҕа диэри 4,5 тыһыынчаттан тахса га иэннээх тайҕа умайбыта. Өр үлэлээн, барытын тэһэ көрө сылдьар үөрүйэхтээх маастар Елизар Елисеевы кытта сарсыарда 3 чаастан туран, умайа сытар сири барытын сатыы кэрийэн кэлэллэрэ. Балаһыанньаны чуолкайдаан, дьон туохха наадыйарын быһаарсаллара. Кэргэнэ Степан Васильевич уот нөҥүө өттүн эмиэ кэрийэн көрсөн абырыыра, сарсыарда 9-10 чаас саҕана туох баар информацияны барытын булан, үрдүкү салалтаҕа быһаарсан, наадалаах көмөнү ылар этилэр. Ол уустук кэмнэртэн саҕалаан Варвара Михайловна ойуур уотун утары охсуһууга ураты билиилээх-көрүүлээх үлэһит буолбута.
Хаҥалас улууһунааҕы ойуур хаһаайыстыбатын салайааччытынан кэлэригэр 2003 сыллаахха булгуччу модьуйбуттара. Оҕолоро Покровскайдааҕы гимназияҕа киирэн үөрэнэ сылдьар, ыалга олорон тулаайахсыйар буоланнар, сөбүлэһэригэр тиийбитэ. Аҥаардас хамнаска 4,5 мөлүйүөн иэстээх, нолуок бөҕөҕө баттаппыт, уоту умуруоруу иһин дьоҥҥо 2,5 мөлүйүөннээх иэскэ киирбит хаһаайыстыбаны туппута. Хочуолунайын, гааһы үллэрэр пуунун “Сахатранснефтегаз” ААУо-ҕа өр кэмнээх арендаҕа биэрэн, хаһаайыстыбатын гаас оттукка көһөрөн, икки этээстээх таас хонтуоратын Покровскайдааҕы бизнес-колледжка оҕолор олорор интэринээттэрэ гынан биэрэн, таах түһэ турар нолуоктартан босхоломмута. Итиннэ барытыгар экономика, нолуок, үп-харчы сокуоннарын билэр уонна тобуллаҕас толкуйдаах буоллахха ситиһиллэрин сэрэйиэххэ сөп. Саҥа 2006 сылы биир да иэһэ суох көрсүбүттэрэ. Хаһаайыстыбаны тутаат, тэтимнээхтик, кэскиллээхтик үлэлээн барбыта. Селекционнайга гараж, Буотамаҕа, Сиинэҕэ туспа хочуолунайдардаах, гаражтардаах базалары туттарбыта. Үлэһиттэригэр дьиэ туттарга көмөлөһөрө.
Ойуур хаһаайыстыбатын уларытыы-тэлэритии кэмнэригэр анал идэлээх дьонун энчирэппэккэ тутан хаалары ситиспитэ. Ону таһынан, ыччаты үөрэттэрэн, бэйэтин идэтигэр уһуйан киэҥ аартыкка таһаарар. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн, лесник Дмитрий Устинов инженердиир, Михаил Винокуров Булгунньахтаах хаһаайыстыбатыгар маастардыыр, Оттон Анна Лыткинаны кэтэхтэн Красноярскайдааҕы институкка киллэрбитэ. Билигин Буотамаҕа олус бэркэ учаастактааҕы лесничэйинэн үлэлии олорор. Маастарынан кэлбит Семен Федоровы, Иннокентий Тихоновы Красноярскайга үөрэттэрбитэ. Уолаттар утуу-субуу “Центрлес” ГАУ кылаабынай инженердии сылдьыбыттара. Билигин Иннокентий “Рослесзащитаҕа” лесопатологтыыр. Сардаана Николаева ДьТХА-гар үөрэнэр, ону олус дьоҕурдаах экономистанным диэн үөрүүтэ баһаам. Олус эдэригэр олохтон туораабыт Александр Герасимовы кытта бииргэ үлэлээбиттэрэ. Онон даҕаны кини оҕотун Сашаны үөрэттэрэн киһи гынар соругу туруоруммута. Саша билигин ДьТХА-гар бастакы курсу бүтэрэн эрэр.
…“Лесхоз” диэн суруктаах Покровскайтан балай эмит тэйиччи турар тэрилтэ баарын айаннаан иһэн көрөр, “хата, бу ойуурдарыгар чугаһаан хонтуораламмыт дьон эбит” диэн хайгыы санааччыбын. Дьиэ тас да өттүттэн чахчы дьаһабыллаах хаһаайка тутан олороро көстөрө. Тэлгэһэни кыйа сибэкки сиэдэрэйэ бөҕө үүннэриллэн күнү көрсө чаҕылыҥнаһаллара. Хахыйах бөҕөнү олордоннор суугунатан кэбиспиттэр. Теплицаҕа оҕурсу бөҕө анньан турара. Хонтуора тулатын тупсаран, атын да уопсай үлэлэри бары саба түһэн субуотунньуктаан оҥорбуттара-туппуттара эрэ баар буолар.
— Людмила Шабала, Елена Яренчук, Валентина Лазарева, бирээмэ 18-тааҕыттан “суот туорааҕын охсубут” кылаабынай бухгалтерым Евдокия Тарасова курдук 30-40-ча сыл үлэлээбит дьүөгэлэрдээхпин, — диир Варвара Михайловна.

Маргарита Баланова диэн экономистаах, эмиэ да юрист наймылаһан үлэлэтэр, онон аныгы кэм улахан хаһаайыстыбанньык салайааччыта буолан, туохтан да иҥнэн-толлон турбат. Үлэһиттэрэ Семен Николаев, Семен Федоров бары хаһаайыстыбаҕа эриллибит дьон. Урукку солбуйааччыта Алексей Ефремов уларыта тутуу саҕана Хаҥалас филиалыгар директорынан өрө таһаарыллыбыта.
Балбаара ыксаллаах түгэҥ­ҥэ хайа да эр киһитээҕэр күүстээх быһаарыныылары ылынарынан, утары этиппэтинэн, дьыала эрэ туһун саныырга күһэйэринэн уратылаах. Кимтэн да, туохтан да иҥнэн-толлон турбат, толотторон баран тэйэр салайааччы. Тус бэйэтигэр олус ирдэбиллээх, онон туруоруммут соругун, охтон түһүө да буоллар, толорон баран тэйэр чахчы да кытаанах киһи. Дьэ, ол иһин дьонун-сэргэтин ортотугар ытыктанар. Дэлэҕэ да улууһугар “Легендарнай Балбаара” диэн дьоһун ааты иҥэриэхтэрэ дуо!
Хаҥаластааҕы Ыксаллаах быһыы-майгы комиссиятын мунньаҕар уҥа-хаҥас бугуйа сатыыр нэһилиэктэр баһылыктарын, сокуон ыстатыйаларын өйүттэн ааҕан биэрэн, үүйэ-хаайа тутуталаабытын, булгуччулаах эппиэттэри ирдээбитин истэ олороммун олус астыммытым. Ким даҕаны утары этэр, куотуна сатыыр кыаҕа суох буолбута. Улуус эрэ буолбакка, бүтүн республика аата-суола бараары гыммытын, уот Дьокуускайга суоһаан тиийиэн сөбүн өйдүүр киһи өйдүөн курдук этэн-тыынан кэбиспитэ.
Степан Устиновтыын улахан уот кэмигэр билсибиттэрэ. Степкалара билигин СГУ юридическай факультетын бүтэрэн, куораттааҕы нолуок инспекциятыгар үлэлиир. Машенькалара СГУ биолого-географическай факультетын бүтэрэн “Рослесзащита” Саха сиринээҕи салаатыгар инженер-лесопатологтыыр, тайҕаны имири эһэр араас үөннэри утары охсуһар улахан эппиэттээх үлэҕэ сылдьар киһи. Ону таһынан аспирантураҕа киирэн үөрэнэн эрэр. Онон талан ылбыт идэтинэн олоҕун 33 сылын устата бэриниилээхтик үлэлээн кэлбит тайҕаны араҥаччылааччы Легендарнай Балбаара ыччаттара үһүс көлүөнэ буолан саҥа таһымҥа тахсан сайдан эрэллэр.

Николай КРЫЛОВ.