Норуоппут култууратын илдьитэ

«Кэнчээри» норуот ансаамбылын туһунан сиһилии суруйар соругу бэйэбэр туруоруммаппын. Арай бэрт кылгастык быстах-остох бэлиэтээһиннэринэн муҥурданыым. «Кэнчээри» оҕо хорун ансаамбыла 1972 сыллаахха Бороҕон сэлиэнньэтин Мүрү 8 кылаастаах оскуолатын баазатыгар тэриллибитэ. Ансаамбылы төрүттээбит уонна күн бүгүнүгэр диэри салайан илдьэ сылдьар киһинэн РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ Василий Степанович Парников буолар. Кэлэр сыл кулун тутар ыйы­гар «кэнчээрилэр» тэрил­либиттэрэ 45 сылын бэлиэ­тиэхтэрэ.

45 сыл диэн, ускуустуба уонна култуура түргэн тэтимнээх уонна балысхан уларыйыылаах-тэлэрийиилээх эйгэтигэр, кырата суох кэм. Билэбит эбээт, бэйэлэрин кэмнэригэр аан дойдуну «аймаабыт» эҥинэ бэйэлээх поп, рок бөлөхтөр, дьону-сэргэни сөхтөрбүт, үгүс үөрүүнү-көтүүнү, дуоһуйууну бэлэхтээбит ускуустуба араас хайысхалаах кэлэктииптэрэ, ансаамбыллара, бириэмэ эбэтэр албан аат тургутуутун тулуйбакка дуу, атын туох биричиинэлэринэн дуу сүтэн-иҥэн хаалбыттарын. Аны туран, ускуустуба уонна култуура эйгэтигэр бу өрүүтүн баар көстүү буоларын бэлиэтиэххэ сөп.
Бука, улахан бөлөҕүнэн, ансаамбылынан, кэлэктиибинэн айар үлэ уустук эйгэтигэр өр сылларга «тыыннаах» сылдьыы, уһун үйэлэнии ураты тэрээһини, күүһү-күдэҕи, дьаныары уонна дьулууру эрэйэн эрдэҕэ. Соҕотох артыыс бэйэтин талаанын, чиргэл өйүн-санаатын күүһүнэн, доруобуйатын туруга төһө көҥүллүүрүнэн талбыт эйгэтигэр уһун үйэлэнэр кыахтаах. Оттон кэлэктииби ыллахха, кини олоҕо ситиһиилээх буолуутугар, ити бэлиэтэммити таһынан, өссө да атын элбэх тургутуулар бааллара эрэбил.
«Кэнчээри» норуот ансаамбылын салайааччыта В.С.Парников курдук уратылаах дьону киһи сөҕөн да төһөнү сөҕүөй?… Кинилэр талааннарыгар, олоҕу хамсатар күүстэригэр, эрдээх хорсун санааларыгар уонна өһөс туруору майгыларыгар сүгүрүйүөххэ эрэ сөп. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ А.Н.Жирков «Кэнчээри» салайааччыта Василий Парниковы «подвижник» диэн соҕотох тылынан сыаналыыр. Мантан ордук сөптөөх уонна кырдьыктаах сыананы биэрэр кыаллыбата буолуо. 45 сыллааҕыта тыа сирин 8 кылаастаах оскуолатын баазатыгар оҕо хорун кэлэктиибин тэрийэн, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойууска аатырдыбыт, саха ырыатын-тойугун, үҥкүүтүн, хомуһун тыаһын омук дойдуларыгар биһирэппит талааннаах киһини итинтэн атыннык сыаналыахха табыллыбат. Подвижник – олоххо инники көрүүлэрдээх, олоххо саҥа сүүрээни киллэрэр дьулуһуулаах, улугуран хаалыыны утарсар сыаллаах, сырдык өйдөөх-санаалаах кэрэ киһи.

Подвижник хантан эрэ Куйаартан биһиэхэ көмөҕө кэлбит киһи буолбатах. Кини биһиги ортобутугар олорор, күннэтэ көрөр, бииргэ алтыһар биир дойдулаахпыт. Саха кэтэх өйдөөх-санаалаах майгытынан, өссө ол киһибитин улахаҥҥа уурбат буолуохпутун эмиэ сөп. Ардыгар: «Ээ, билэр күөлүм балыга буоллаҕа, оҕо эрдэҕинэ холоон киһи этэ», — диэн турдахпытына даҕаны боруок суох дьонобут. Хайыахпытый, кытта төрүөбүт кыдьыкпыт буоллаҕа.
Эт киһи элэйэрэ, сыа киһи сылайара диэн баар. 45 сыл усталаах-туоратыгар «Кэнчээри» уус-уран салайааччыта Василий Степанович хайдахтаах кытаанах ньиэрбэлээх, уһулуччулаах дьулуурдаах, идэтигэр сөҕүмэр бэриниилээх буолан, ылсыбыт дьыалатын ыһыктыбакка, ылыммыт эбээһинэһин булгуйан кэбиспэккэ үлэлии-хамсыы сылдьара буолуой?! Атын хайа да идэлээх үлэһити түһэрбэккэ туран, хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах оҕону күннэтэ кэриэтэ дьарыктааһын диэн, чахчы саллыылаах дьыала. Мүрү орто оскуолатын 600 оҕотун барытын ыллатар үлэлээх-хамнастаах. Анал кэнсиэртиир бөлөххө 60 оҕо туспа ураты күүстээх дьарыкка сылдьар. Биллэн турар, Василий Степанович эрэллээх көмөлөһөөччүлэрдээх («Кэнчээригэ» буһан-хатан, иитиллэн тахсыбыт урукку оҕолор, билиҥҥи кэллиэгэлэрэ), ол үрдүнэн кэлэктиип туһугар бастакы эппиэтинэһи кини сүгэрэ ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат. Эмиэ ол курдук, «Кэнчээри» ситиһиитигэр да, табыллыбат да түбэлтэтигэр. Василий Парниковы, улуу үлэһит уратылаах хаачыстыбаларын илдьэ сылдьарынан, култуура уонна ускуустуба эйгэтигэр оҥорбут үтүөтүнэн-өҥөтүнэн, саха биир чулуу киһитэ, аатырбыт спортивнай тириэнньэр Дмитрий Коркиҥҥа холуохха сөп буолуо. Арыый атына диэн, Василий Степанович биир улуус ыырын иһинэн үлэлии-хамсыы сырыттаҕа.
Василий Степановиһы кытта быстах кэпсэтэн ыларбар, сүрэҕэр түөрт эпэрээссийэни барбытын этэн аһарбыта. Тус бэйэ туһун умнан, бэл олоҕу кытта сиэртибэлээн туран, үлэҕэ умайыы диэн бу буоллаҕа…

«Кэнчээри» ситиспит үрдэллэрэ: ырыаны, тойугу, үҥкүүнү, сээдьэни толорор, хомуһу тардар норуот ансаамбыла, РФ норуот айымньытыгар үтүөлээх кэлэктиибэ. Фольклортан кылаассыкаҕа тиийэ толорор маастарыстыбаны дэгиттэр туйгуннук баһылаабыт ансаамбыл. Саха сиригэр бастакы академическай таһымнаах үҥкүү-хор кэлэктиибэ. «Кэнчээри» Киин тэлэбиидэнньэҕэ уһуллубутун, Бүтүн Сойуустааҕы араадьыйанан бэриллибитин, «Мелодия» фирмаҕа грампластинкаҕа уһуллубутун, муусука уонна ускуустуба анал сурунаалларыгар, атын да бэчээккэ суруллубуттарын, омук дойдуларынан кэнсиэртээбиттэрин бүгүн быстахтык этэн кэбиһэр эрэ кыахтаахпын. 2009 сылга оҕолорго анаан суруллубут «Ньургун Боотур» операны туруоран тураллар. «Кэнчээри» ансаамбылтан СӨ биэс үтүөлээх артыыһа, сүүрбэччэ култуура туйгуна, хас эмэ уонунан ахсааннаах анал үрдүк идэлээх култуура эйгэтин исписэлиистэрэ иитиллэн тахсыбыттара. Бу үгэс салҕана туруоҕар ханнык саарбахтааһын суох.
Саха оҕото, эдэр ыччата ырыанан-үҥкүүнэн олус үлүһүйдэ, наар көрү-нары, оонньууну өрө тутта диир саҥа-иҥэ аҕыйаҕа суох. Маны ылыныахха да, ылынымыахха да сөп. Билигин, бэл, тыа сирин оҕото үлэ үөрүйэхтэриттэн тэйэ быһыытыйда. Урукку курдук, илиинэн от оттоммот, киин ититиигэ эбэтэр гаас оттукка көспүт дэриэбинэлэр олохтоохторо оһохторун умнарга бардылар. Оскуола оҕотун сайыҥҥы үлэ-сынньалаҥ лааҕыра дьиҥнээх «сынньалаҥҥа» барбыта ыраатта. Уопсайынан, аныгы сокуон оҕо үлэлиирин көҥүллээбэт, улахан мэһэйдэри туруорар. Олох сайдыахтаах, онуоха мөккүөр суох. Ол эрэн, ыччат үлэни өрө туппат, үлэни олоҕун оҥостор сүрүн соругунан көрбөт буоллаҕына, дьыалабыт улаханнык хаахтыйыа турдаҕа.
Атын өттµнэн, оҕо кыра сааһыттан норуотун ырыатыгар-үҥкүүтүгэр, фольлоругар уһуйулуннаҕына, ама, туох куһаҕаннаах буолуой?! «Кэнчээрилэр» курдук, үрдүк ускуустуба таһымыгар уһуйуллар оҕолорго ымсыырыахха эрэ сөп. Маннык ансаамбылга дьарыктаммыт, билигин дьарыктана сылдьар оҕолортон төрөөбүт дойдуларын уонна норуоттарын дьиҥнээх ботуруйуоттуу өйдөөх-санаалаах дьоно иитиллэн тахсыбыттарыгар, тахса туралларыгар бигэтик эрэнэҕин. Саамай суолталааҕа ити буолар.
«Кэнчээри» ансаамбыл оҕо­лоро Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирковы кытта көрсүһүүлэригэр сылдьан баран, бэйэм одоҥ-додоҥ санааларбын сурукка тистэхпинэ итинниктэр.

Ансаамбыл Арассыыйа үтүөлээх кэлэктиибин аатын бу сылга ылбыта. Үрдүк ааты ылбыт чиэстэригэр, дьаныһыылаах туруорсуунан, 40 оҕо салайааччыларынаан Хара муораҕа 21 хонукка сынньанан кэлбиттэр. Быйылгы курдук, бэйэбит курас сайыммытын уһатан биэрэннэр, оҕолор барахсаттар чахчы астына дуоһуйан кэлбиттэр. Салайааччылара, оҕолор бэйэлэрэ А.Н.Жирковка махтал истиҥник тылларын эттилэр.
Александр Николаевич, бэйэтэ оҕо сылдьан «Орленок» лааҕырга сынньаммыт киһи, эдэркээн доҕотторун үөрүүлэрин өйдөөбөттөөх буолуо дуо. «Кэнчээрилэр» — артыыс дьон, сынньана да сырытталлар хас да кэнсиэри биэрбиттэр, саха култууратын билиһиннэрэр сыаллаах «Ыһыах» композицияны көрдөрбүттэр. Оҕолор тутта-хапта сылдьар култууралара, дуоспуруннаах саҥалара-иҥэлэрэ, кир-хох сыстыбатах кэрэчээн мөссүөннэрэ туора харахха ойуччу быраҕыллар буолар эбит. Киһи чахчы үөрэ, таптыы көрөр дьоно.

Александр Николаевич бэйэтэ гиидтээн Ил Түмэн баараҕай уораҕайын истэри-тастары кэритэн көрдөрдө. Тиһэххэ көрдөһүүтэ маннык буолла: «Сынньаммыт дьон быһыытынан билигин үөрэххитигэр төбөҕүт оройунан түһэргит наада. Һөрэхтээх, идэлээх дьон буолан улуускутун, өрөспүүбүлүкэҕитин эһиги сайыннарыаххыт. Хаһан да, ханнык да уопсастыбаҕа кэнники кэккэҕэ сылдьыа суохтааххыт. Тус бэйэҕитин эрэ буолбакка, төрөөбүт норуоккутун кытта сирэйдээн көрдөрөр дьон буоларгытын өрүүтүн өйдүү сылдьыҥ.
Биир көрдөһүүлээхпин, бу ый 27-гэр, өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннаһын күнүгэр, бу Ил Түмэн дьиэтин иннигэр саха норуотун уһулуччулаах сырдатааччыта, бэлитиичэскэй уонна уопсастыбаннай дьиэйэтэлэ, талаанын аҕыс кырыытынан бар дьонугар күлүмүрдүү оонньообут Василий Васильевич Никифоровка-Күлүмнүүргэ пааматынньык аһыллыаҕа. Манна даҕатан эттэххэ, бу улуу киһи бэйэбит биир дойдулаахпыт буолар. Пааматынньык аһыллыытын сиэригэр-туомугар кыттыыны ыларгыт наада. Көрдөһүүбүн ылыныаххыт диэн экчи эрэнэбин. Норуотун туһугар олорбут, үлэлээбит уонна охсуспут хаарыаннаах киһибитигэр бэйэбит иэспитин сэмэйдик толоруубут бастакы көстүүтэ ол буолуо этэ».