Ньурбаҕа дьаабылыка силигилии үүнүө дуо?

2019 сылга Ньурба куоратыгар Паарка сайдыытын сыла биллэриллэн, Сергей Васильев-Борогонскай аатынан куорат паарката саҥардыллыа

Дьон сэҥээрэр, сөбүлэһэн, кыттыһан оҥорсор бырайыагын хайдах былааннаан олоххо киллэриэххэ сөбүй? Бу туһунан Россиятааҕы сүүһүнэн кыра куораттар муниципальнай тэриллиилэрин баһылыктара уонна бу үлэлэргэ көмөлөөн кыттыһар дьон үгүс өттө төбөлөрүн сынньаллар. Бүтүн Россиятааҕы «Кыра куораттар уонна историческай бөһүөлэктэр» куонкуруска кыайыылаах тахсан грант ылары ситиһии эрэ буолбакка, федеральнай таһымҥа региону өрө таһаарыы муниципалитеттар үрдүк эппиэтинэстэригэр кубулуйда.

Ыам ыйыгар, Воронеж куоракка РФ Тутуу министиэристибэтэ 2019 сыллааҕы куонкурус түмүгүн таһаарбыта. Ньурбалар бастаан өрөспүүбүлүкэтээҕи куон­куруска кыттан, финалист буолан, онтон салгыы федеральнай куонкуруска кыайыылаах тахсан, 3 түһүмэхтээх, 63 мөл.солк. суумалаах Ньурбатааҕы Куорат пааркатын бырайыагын олоххо киллэрэри ситистилэр. Санатар буоллахха, хаһыат инники нүөмэригэр Покровскайга “Трилобиттар пааркаларын” тутуу туһунан ыстатыйа тахсыбыта, ол туһунан news.iltumen.ru cайтка билсиэххитин сөп. Манна тэҥнээх, баараҕай улахан бырайыактартан уратыта суох, “Ньурба куората” МТ баһылыга Александр Игнатьевич Иванов көҕүлээһининэн, Бүлүү өрүс үрдүгэр, Ньурба оройуонун хабайар киинигэр саҥа Куорат паарката тутуллара былааннанар.

Куорат   пааркатын бырайыагын   туһунан

Куонкурус кыайыылаахтарын бырайыактарын туһунан кэпсиир буоллахха, иккиэннэрин биир санаа түмэр – төрөөбүт сиргэ таптал уонна куорат историятынан киэн туттуу. Маны таһынан, бу куораттар интэриэһинэй, историческай чахчылаахтар, ол курдук, Ньурбаҕа уонна Покровскайга куорат статуһун биир кэмҥэ – 1997 с. балаҕан ыйын 26 күнүгэр биэрбиттэрэ. Онон Саха АССР тэриллибит 100 сылыгар бу икки куорат 25 сылларын бэлиэтиэхтэрэ. Александр Иванов кэпсииринэн, 2017 сылтан куорат мэра буолуоҕуттан, куорат пааркатын саҥардыыга элбэх кыһамньытын уурбута. Былырыыҥҥы федеральнай куонкуруска кыттыбыт уопутун түмүктэрин ырытан көрөн, куорат хамаандатын тэрийбитэ. Бу хамаанда сүрүн соругунан куорат ис туругун, култуура бырагырааматын уонна коммерция өрүттэрин учуоттаан, саҥа бырайыак оҥоруохтааҕа буолбута. Татарстаҥҥа Мамадыш уонна Муслюмово куораттарыгар тиийэ сылдьан, биир идэлээхтэрин уопуттарын үөрэтэн, санаа атастаһан, Ньурба олохтоохторо кыттыылаах, улахана суох үбүнэн, дьон сатыы сылдьар аллеятын олоххо киллэрдилэр. Ол курдук, саҥалыы уоттаах-күөстээх аллея быраҕыллыбыт куорат пааркатыгар саҥа тыыны киллэрэн, Ньурба олохтоохторугар инникитин үтүө уларыйыыларга эрэбил санаа сиэмэтин олордубута.

Куорат паарката, бырайыак быһыытынан, 27 га иэннээх сиргэ тутуллара былааннанар. Манна саҥалыы тутуулар эрэ буолбакка, паарка территориятын иһигэр киирэр күөлү чөлүгэр түһэрии, сорох сиринэн бадарааны куурдуу курдук араас үлэлэр ыытыллыахтаахтар. «Восток+» ХЭТ архитектора Светлана Бугаева салайааччылаах саҥа хамаанда араас идеялары көтөҕөн, төгүрүк сыл араас бэлиэ күннэри тэрийэн ыытар бырагырааманы оҥорон киллэрбитэ. Куорат пааркатын сүрүн айдентикатыгар саха норуотун култуурунай “кода” ылыллыбыта. Саха култууратыгар төгүрүмтэ улахан суолталаах. Төгүрүмтэ – харысхал, күн бэлиэтэ, саха тутууларыгар, иһиккэ-хомуоска уонна оһуохайга сүрүн миэстэни ылар. Ааптар Светлана Бугаева бырайыагы оҥорорго куорат паарката туспа быһыылаах буолуохтааҕын уонна саха култууратыгар киһи айылҕаҕа сыһыаннаах буоларын учуоттуурга, ону таһынан саҥалыы билиҥҥи ирдэбиллэргэ эппиэттиир буоларыгар сыал-сорук туруорбута. Дьон сынньанарыгар, хас биирдии киһи тохтоон ааһарыгар паарка интэриэһинэй уонна табыгастаах буоларын туһугар бары өрүттэрин ырытыллыбыта. Онон аныгылыы архитектурнай араас кыра тутуулар, төрүт саха олоҕун быһыытын-майгытын көрдөрөр урукку кэмнээҕи саха оонньуурдарын курдук, олорон сынньанар ыскаамыйалар, кыра саастаах оҕолорго сахалыы халандаарга тэҥнээх былаһаакка оҥоһуллуохтара. Көхтөөхтүк сынньанарга Саха АССР, РСФСР уонна ССРС көҥүл тустууга биллиилээх тренерэ Д.П. Коркин бэйэтэ айбыт тренажердардаах, ханна да суох, «Workout» спортивнай, ону таһынан «Тустуук», папмтрек былаһааккалара  баар буолуохтара.

Историята

Биллэрин курдук, Ньурба оройуона норуот айымньыларынан баай, оттон Ньурба куората бастыҥ тойуксуттары истэр, эбэтэр саха норуотун уус-уран үлэлэрин көрдөрөр музейа көрөргө табыгастааҕынан, музыкальнай-фольклорнай устуудьуйанан, соҕотох Россиятааҕы судаарыстыбаннай “көһө сылдьар” этническэй драматическай театрынан биллэр. Историяҕа суруллубутунан, Ньурбаҕа култуура уонна сынньалаҥ паарката 1937 сыллаахха нэһилиэнньэ көмөтүнэн уонна өрөспүүбүлүкэ биллэр уопсастыбаннай, политическай диэйэтэлэ, поэт, ол саҕана Ньурба оройуонун Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлэ Сергей Степанович Васильев-Борогонскай көҕүлээһининэн тутуллубута. Номоххо киирбитинэн, кини пааркаҕа дьаабылыка маһа үүнэригэр баҕа санаалааҕа. 1937 с. сайынын, паарка арыллыытын өрөгөйдөөх бырааһынньыгар өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан уонна Сэбиэскэй Сойуус киин куораттарыттан араас ыалдьыттар кэлбиттэр. Кинилэр сөҕө-махтайа көрөр харахтарын далыгар дьикти хартыына баар буолбута – паарка хатыҥнарыгар кыра кыһыл дьаабылыкалар үүнэн тураллара. Арай, ыалдьыттар сирийэн, чугастан одуулаабыттара, дьаабылыка буолбакка, нэһилиэк олохтоохторунан кичэйэн кырааскаламмыт уонна ыйаммыт куурусса сымыытын хахтара эбиттэр. Бу курдук Сергей Васильев Ньурба куоратын активистарын уонна уопсастыбанньыктарын көмөлөрүнэн баҕа санаатын олоххо киллэрэр. Ол саҕанааҕы кэмҥэ Ньурба куоратын паарката ССРС Уһук Илиҥҥи бастыҥ үс саамай кыраһыабай пааркаларын ахсааныгар киирсэрэ. Онон, ити ураты историяҕа киирбит бэлиэ түгэн буолан, олохтоохтор биир санаанан паарка киирии аартыгар дьаабылыка аллеятын оҥорорго сөбүлэспиттэрэ. Бырайыак былаанынан куорат пааркатыгар дьаабылыка маһын олордуута көрүллэр.

Ыспыраапка

Быйылгыттан, 5 млрд солк. бириис фондалаах Бүтүн Россиятааҕы куонкурус «Кыра куораттар уонна историческай бөһүөлэктэр» номинацията «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ» национальнай бырайыак чэрчитинэн ыытыллар. Куонкурус иккис төгүлүн ыытылынна. Ыам ыйын 31 күнүгэр Воронеж куоракка XII архитектурнай форум чэрчитинэн РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Виталий Мутко 330 сайаапкалаах 77 Россия региона кыттыылаах куонкурус 80-ча кыайыылаахтарыгар сертификат туттарбыта. Кыайыылаахтар истэригэр Саха сирин икки муниципальнай тэриллиитэ бэлиэтэммитэ — Покровскай уонна Ньурба куораттар. Муниципалитеттар федеральнай бюджеттан бырайыакка 40-нуу мөл. солк. ылары ситиспиттэрэ.

Бырайыак экономическай уратыта

Билиҥҥи туругунан куорат пааркатын территориятыгар хас сыл ахсын ньурбалар ыһыах ыһаллар. Сүрүн тутуһуллар бэрээдэгинэн, түһүлгэ аһаҕас сиргэ, тутуута суох алааска буолар. Манна саха норуотун төрүт алгыһа уонна күнү көрсүүтүн сиэрэ-туома ыытыллар. Куорат паарката бэйэтэ историческай миэстэ буоларын быһыытынан, урукку кэм саҕана тутуллубут ураһалар уонна сэргэлэр бэйэлэринэн, сиэр-туом ирдэбилинэн тыытыллыбакка хаалыахтара, ол эрэн саҥалыы ирдэбилгэ эппиэттиир буола уларытыллан, саҥардыллан биэриэхтэрэ.

Бырайыак экономическай өрүтэ эмиэ учуоттанар. Ол курдук, урбаанньыттар үлэлиир  усулуобуйаларын сайыннарар сыаллаах, төгүрүк сыл үлэлиир, Антоновка бөһүөлэк диэки хайысхалаах «Олох» диэн хорчуоппа миэстэтэ оҥоһуллуоҕа. Хорчуоппаҕа сылаас павильон иһигэр фуд-корт, араас тэриллэри, тырааныспары уларсык биэрэр уонна атын араас тэрээһиннэри ыытар миэстэлэр баар буолуохтара. Павильон аһаҕас зонатыгар сайынын дьаарбаҥка-быыстапка үлэлиэҕэ. Хорчуоппа зонатын чугаһынан оҕо былаһаакката, уон иккититтэн уон алтатыгар диэри саастаах оҕолорго ыйаастан тахсар, эрчиллэр араас спортивнай тутуулар, сыырынньа хатааһылаан түһэр сирдэр баар буолуохтара. Кыһынын Мельник күөлгэ хаҥкы, сайынын, уу таһыгар сынньанар, тыынан хатааһылыыр павильон баар буолара былааннанар. Маны таһынан, дьон сынньалаҥын көрүҥүн элбэтэргэ анаан  паарка бырайыагар араас зоналар киирдилэр: арт-зона, “Гитара” ырыа-тойук скверэ, хачыаллардаах оҕо сынньанар, уруһуй, хартыына быыстапкатын ыытар зоналар учуоттаналлар.

Улахан   кыайыы кэннэ   улахан үлэ   күүтэр

Бырайыагы сүрүннээн ырытыыга, олохтоохтортон ураты Ньурбаҕа араас бөлөхтөр баар буолаллара биллибитэ: поттерманнар, анимешниктар, экстремаллар уонна норуот айымньытын сөбүлээччилэр. Ол курдук,  Ньурба куоратыгар ураты бэлиэ, тымныы климаттаах Саха сиригэр үүнэр декоративнай мастардаах аллеялаах куорат паарката баар буоларыгар үгүс олохтоохтор биир киһи курдук куоластаабыттара. Эдэрдиин, аҕам саастаах дьоннуун бырайыагы дьүүллэһиигэ көхтөөх кыттыыны ылбыттара. Бырайыак ааптардара киирбит этиилэри уонна санаалары учуоттаан, паарка брендбуга бигэргэтиллибитэ.

Билигин улахан кыайыы кэннэ, улахан үлэ күүтэр. Ньурба историятыгар киирэр, федеральнай таһымҥа биллэр кыайыы түмүгүнэн, Бүлүү өрүс үрдүгэр ураты куорат паарката баар буолуо. Ол эрэн кыайыылаахтар тутуу кэмэ, бырайыак оҥоһуллуохтаах болдьоҕо кылгастарыттан, Саха сиригэр логистика уустугуттан санаарҕыыллар. Этиллибит ыарахаттар баалларын үрдүнэн, муниципалитеттарга бырайыак болдьоҕо биир тэҥ. Эбиитин 40 мөл. солк. суумалаах үп тиийиэ суоҕа эмиэ учуоттанар. Маны барытын учуоттаан Александр Иванов кыттыгас эбии үбүлээһини булары, эбэтэр тутуу матырыйаалынан үчүгэйдик хааччыйары былаанныыр. Ити курдук, бигэргэммит былаан уонна ыйыллыбыт болдьох ирдэбилинэн, кэлэр сылга күүстээх өрөмүөн үлэтэ ыытыллыаҕа, ол кэннэ, 2021 сылга, куорат ыһыаҕын ньурбалар саҥалыы тутуулаах куорат пааркатыгар тэрийиэхтэрэ.

Санатар буоллахха, бу иннинэ Ньурба куората Бүтүн Россиятааҕы куонкурус финалиһа буолан, СӨ Бырабыыталыстыбатыттан 23 мөл. солк. ылары ситиспитэ. Билиҥҥи туругунан, Ньурбатааҕы куорат пааркатын бырайыага 63 мөл. солк. үбүлээһиннээх. Быра­йыагы оҥоруу болдьоҕо – бу сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри.

Александр Иванов, “Ньурба куората” МТ баһылыга:

— Былырыын Бүтүн Россия­тааҕы куонкурус «Кыра куораттар уонна историческай бөһүөлэктэр» номинациятыгар кыттыыны ылбыппыт. Хомойуох иһин, кыайыыны ситиспэтэхпит. Бу хотторуу биһигини өссө күүскэ үлэлииргэ көҕүлээбитэ. Биир сыл тухары куонкуруска бэлэмнэммиппит уонна быйыл кыайыылаах буоллубут. Дьокуускайдааҕы куорат эйгэтин боппуруостарыгар Компетенция киинин көмөтүнэн үлэлииргэ чэпчэки этэ. Кинилэри кытта тэҥҥэ улахан үлэ – олохтоохтору кытта көрсүһүүлэри тэрийии уонна бырайыагы оҥоруу үлэтэ ыытыллыбыта.

Куорат пааркатын тутуута 2 түһүмэҕинэн ыытыллар. Бастакы түһүмэххэ – хорчуоппа, иккискэ – куорат пааркатын сүрүн зоналарынан тутуулар оҥоһуллуохтара.  Бастаан өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан бэриллибит 23 мөл. солк., салгыы федеральнай бюджеттан киирэр 40 мөл.солк. 2020 сылга ороскуоттаныахтаах. Билигин аукциону иилээн-саҕалаан, тэрийэн Ил Дархан иһинэн СӨ Архитектураҕа уонна куораты тутуу политикатын управлениета ыытар.  Бу үлэлэргэ Москваны кытта үлэ былаана уонна больдоҕо бигэргэтиллэн турар, билигин кытаанахтык былааны тутуһабыт. Бырайыакка көрүллэр үбүлээһин харчыта бюджекка түспүтэ. Бырайыак сметатын уонна эскиһин судаарыстыбаннай экспертизата оҥоһуллан, бэрэбиэркэлэнэн бигэргэнэрин кэтэһэбит, ол кэннэ куонкурус быһыытынан кыайбыт бэдэрээтчити кытта контракт түһэрсиллиэхтээх. Үлэлэргэ олохтоох дьону, урбаанньыттары сыһыарыы  бастакы күөҥҥэ турар. Куорат пааркатын тутуу улахан үлэлэргэ маҥнайгы саҕалааһын  буолар,  инникитин атын араас бырайыактары олоххо киллэрэри былаанныыбыт. Билигин тутуу үлэтигэр уопуттаах,  дьыаланы билэр урбаанньыттар наадалар. Манан сиэттэрэн, куорат олохтоохторун, интэриэстээх урбаанньыттары кытта консультациялар, кэпсэтиилэр тэриллэн ыытыллаллар.

Биһиги санаабытыгар, сүрүн­нээн куорат пааркатын уратыта – дьаабылыка маһын олордуута. Паарканы төрүттээччи Сергей Степанович Васильев-Борогонскай баҕа санаата эрэ буолбакка, куорат бары олохтоохторо паарка араас силигилии үүммүт декоративнай мастардаах, сибэккилэрдээх буоларын көрүөхтэрин баҕараллар. Биллэн турар, дьаабылыка маһа олус элбэх сибэккилэнэр уонна куорат саадын киэргэтэр. Кырдьыгынан, биһиги дьаабылыканы олордуу ыарахаттардааҕын билэбит, ол эрэн, бу бырайыак олоххо киирэр кыахтаах. Мин билэрбинэн, дьаабылыканы билигин Дьокуускайга уонна Покровскайга ситиһиилээхтик үүннэрэллэр. Ньурба туох да уратыта уонна куһаҕана суох, онон биһиги дьоннорбут бу үлэни кыайыахтара диэн эрэнэбин. Манна даҕатан, дьаабылыка маһыттан ураты эбии черемуханы, акацияны, уо.д.а. декоративнай мастары олордуохпут. Инникитин биһиги пааркабыт куорат олохтоохторун уонна ыалдьыттарын чэчирии үүммүт араас сибэккилээх саадынан угуйуо.

Бэлиэтээн эттэххэ, бырайыак олоххо киирэригэр кыһалҕалар бааллар. Этиллибитин курдук, бастакытынан, бырайыак тутуутугар кэмэ уонна ыйыллыбыт болдьоҕо кылгас. Ол эрэн, бу өрүттэргэ саарбаҕалааһын суох. Иккиһинэн, бырайыак бары үлэлэрин олоххо киллэрэргэ 63 мөл. солк. аҕыйах. Хомойуох иһин, бырайыакка былааннаммыт күөл зонатыгар дьон сылдьар тротуарын уонна тыы ыстаансыйатын тутуута бу көрүллүбүт үп иһинэн үлэлэргэ киирбэт. Ситиһиллибиккэ тохтообокко, бырайыагы ситэ тиһэҕэр тиэрдэргэ өрөспүүбүлүкэ биһиэхэ күүс-көмө буоларыгар улахан баҕа санаалаахпын. Ол курдук, бастакы түһүмэх үлэтэ бүтээтин, биһиги хайаан даҕаны өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар көрдөһүүлээх тахсыахпыт. Туспа, махтал тылларын СӨ Ил Дарханыгар Айсен Николаевка уонна СӨ Архитектураҕа уонна куораты тутуу политикатыгар управлениетын салалтатыгар тиэрдэбит. Кинилэр сөптөөх үлэни ыыталларынан, оройуоннар киин бөһүөлэктэрин уонна кыра куораттарын тупсарыы кэннэ, нэһилиэктэр кыра бөһүөлэктэрэ уонна сэлиэнньэлэрэ сайдыы суолугар үктэниэхтэрэ. Билигин биһиги бастакы хараҥаччы буолан, атын муниципалитеттар сайдалларыгар олук уурбуппутуттан киэн туттабыт.

Василий ПРОКОПЬЕВ