«Оҕо ситиһиитэ — учуутал, төрөппүт биир санаанан үлэлэрин түмүгэ»

Елена Александровна — Россия уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕиириитин туйгуна, Александровтар учуутал династияларын бэрэстэбиитэлэ, СӨ Бэрэсэдьиэнин 2014 сыллаах Гранын хаһаайката. “Организация исследовательской деятельности младших школьников” диэн электроннай сыһыарыылаах авторскай кинигэтэ 2014 сыллаахха Үөрэҕириини сайыннарыы институтугар бэчээттэнэн тахсыбыта.

— Елена Александровна, үтүө күнүнэн! Эн учуутал уустук идэтин ханнык үөрэх кыһатыгар баһылаабыккыный?

— Мин 1982 сыллаахха Якут­скайдааҕы 1-кы нүөмэрдээх педучилищены бүтэрбитим. Онтон салгыы СГУ ПиМНО салаатын бүтэрэн үлэлии сылдьабын. Үлэбин Амма оройуонун Алтан орто оскуолатыгар саҕалаабытым. Бу оскуолаҕа Никифорова Наталья Алексеевна, Окороков Вячеслав Данилович, Александрова Наталья Васильевна курдук үтүөкэннээх учууталлары кытта үлэлээбиппин олус үчүгэйдик ахтабын-саныыбын. Онтон 80-с сылларга Амма кырыс сирин туһаҕа таһаарыы программатынан быраҕыллыбыт сирдэри, бөһүөлэктэри хаттаан сөргүтүү, чөлүгэр түһэрии саҕаламмытыгар Мээндиги саҥа бөһүөлэгэр үлэлии тахсыбыппыт. 2 эрэ оҕолоох оскуола буолан аһыллан, соҕотох учуутал этим. Салгыы эдэр бөһүөлэк оҕото элбээн, билигин орто оскуола статустаах үлэлии олороллор. Бу оскуола маҥнайгы учууталынан, дириэктэринэн 10 сыл үлэлээн нэһилиэк историятыгар киирбитим — олоҕум биир умнуллубат кэрэ түгэнэ буолар.

— Билигин Амматааҕы лицейгэ алын кылаас учууталынан айымньылаахтык үлэлии сылдьаҕын…

— 1996 сылтан Амма гимназиятыгар үлэлиибин. Амма улууһун биир инники күөҥҥэ сылдьар оскуолатыгар быйыл үлэлээбитим 20 сыла буолар. Гимназия билигин техническэй лицей аатын ылан өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ оскуолата буолар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо.

— Эн санааҕар, учуутал буолар киһи ыйааҕа дуу эбэтэр Учуутал буоларга уһуйуллан тахсыахха сөп дуу? Тус бэйэҥ учуутал буоларга хайдах быһаарыммыккыный?

— Мин ийэлээх аҕам иккиэн учууталлар. Ийэм Александрова Зоя Семеновна — СӨ үтүөлээх учуутала, Амма-Наахара нэһилиэгин, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Учууталлар учууталлара, өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах бэтэрээнэ. 40-тэн тахса сыл Амма-Наахара оскуолатыгар нуучча тылыгар уонна литературатыгар учууталынан үлэлээбитэ. Аҕам Александров Александр Лаврентьевич – саха тылын уонна литературатын учуутала, Амма-Наахара оскуолатыгар уһуннук дириэктэринэн үлэлээбитэ. Аҕам өттүттэн бииргэ төрөөбүттэрэ үксэ учуутал дьон Амма улууһун, Амма-Наахара нэһилиэгэр үөрэх сайдыытыгар улахан үтүөлээх дьон этилэр. Билигин Александровтар учуутал династиялара 50-ча киһи өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар үлэлии-хамсыы сылдьалларынан киэн туттабыт. Александровтар учуутал династияларын уопсай педагогическай стажтара 1000 сылы чугаһатан эрдэҕэ. Онон миэхэ идэни талыыбар дьонум холобурдара улаханнык сабыдыаллаатаҕа буолуо, идэни таларбар олох мунаахсыйа барбатаҕым. Учуутал буолар ыйааҕым эбитэ буолуо дии саныыбын, ол да гыннар, хайдах учуутал буоларыҥ бииргэ үлэлиир коллективкыттан, коллегаларгыттан, настав­никтаргыттан, үөрэтэр оҕолоргуттан, кинилэр төрөппүт­тэриттэн улахан тутулуктаах. Кинилэр эдэр учууталга сүбэ-ама, көмө буолан, ардыгар, мөҕөн-этэн даҕаны туран, сөптөөхтүк салайдахтарына, учуутал буолан уһуйуллан тахсыаххын сөп дии саныыбын. Идэҕэр бэриниилээх, ыарахаттартан чаҕыйбат эрэ буолуоххун наада.

— Идэҕэ бэриниилээх буолуу туһунан эн туох санаалааххыный? Арааһа, идэтин сөпкө талбыт киһи эрэ үлэтигэр бэриниилээх буолара буолуо…

— Мин быйыл 33-с үөрэх дьылбын аһабын. Учуутал идэтэ олус уустук, эппиэттээх үлэ. Ордук билигин үөрэх системата күн аайы сайда, уларыйа турар кэмигэр, биир эмит күн тохтоон хааллаххына, олохтон хаалбыт курдук буолаҕын. Идэбэр олус бэриниилээх буоламмын, билигин да айымньылаахтык үлэлии сырыттаҕым. Көмпүүтэри үксүн бэйэм үөрэтэн араас программаларынан үлэлиибин, үөрэтэр босуобуйалары, тестэри, презентациялары оҥоробун, Интэриниэти туһанабын, бэйэм саайтаахпын. Аныгы кэм учуутала Интэриниэтинэн, көмпүүтэринэн сатаан туһаныахтаах диэн өйдөбүллээхпин. Идэбин олус сөбүлүүбүн, талан ылбыт үлэбэр олус бэриниилээх киһибин диэн сананабын. Биллэн туран, араас ыарахаттары көрүстэххинэ, үлэҥ табыллыбатаҕына араас санаа кэлэн ааһар түгэнэ баар буолааччы. Ол да буоллар, учуутал буолбуппун кэмсиммэппин, төрөппүттэрим дьыалаларын салҕааччы буоллаҕым.

— Эйиигин айымньылаах үлэҕэр-хамнаскар күүскэ өйүүр дьонуҥ — дьиэ кэргэниҥ буоларыгар саарбахтаабаппын. Дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык кэпсии түспэккин ээ…

— Кэргэним Габышев Семен Петрович — идэтинэн физкультура учуутала, Амматааҕы “Эдэр туристар” станцияларыгар эбии үөрэхтээһин педагога, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Волейболунан, спортивнай ориентированиенан дьарыктанар, “СахаВА” ветераннарга чемпиона. Билигин үлэтинэн хас сайын аайы Үөһээ Амматтан байдаарканан, катамаранынан түһэн өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан кэлэр оҕолору сынньаталлар, балыктыыллар, Амма өрүс кэрэ айылҕатын көрдөрөллөр. Амматааҕы “Эдэр туристар” станциялара өрөспүүбүлүкэҕэ туризмҥа, спортивнай ориен­тированиеҕа биир бастыҥнара буолар. Икки кыыстаахпыт – улахан кыыспыт Юлия Дьокуускай куорат Белинскэй аатынан библиотекатыгар үлэлиир. Айурана – ХИФУ ФФ 3 куурсун устудьуона.

— Аҕыйах кэминэн үөрэх кэмэ саҕаланыаҕа. Эн самаан сайыны хайдах атааран эрэҕиний?

— Мин сайыны ханнык да дьыл кэмиттэн ордоробун. Учуутал киһи 3 ыйдаах уоппускатын туһалаахтык атаарабын. Кылыгырас ыраас уулаах Аммабытыгар сөтүөлээн, сир астаан, балыктаан… Дьиэ кэргэммин, доҕотторбун, дьүөгэлэрбин кытта өрүс биэрэгэр балааккаҕа хонон, спиннингинэн балыктаан, киэһэ кутаа аттыгар олорон, сарсыарда эрдэ, киэһэ хойут сөтүөлээн атаарарбын олус астынабын. Ону таһынан омук дойдуларыгар сынньанарбын эмиэ сөбүлүүбүн. Былырыын Соҕуруу Кореяҕа Сеулга, быйыл Кытайга Далянь куоракка баран сынньанан, сөтүөлээн, доруобуйабын көннөрүнэн кэллим.

— Елена Александровна, эйиигин өссө улуус обществен­най олоҕун актыыбынай кыттыы­лааҕын быһыытынан билэбит. Сүрүн үлэҥ таһынан туох дьарыктааххыный?

— Үлэм таһынан кинигэ ааҕабын, дьүөгэлэрбин кытта скандинавскайдыы хаамабын, тэрилтэм чиэһин көмүскээн волейболлуубун. Быйыл кыһын НВК “Саха” ТОК оонньуутугар хамаанда хомуйан кытынныбыт. Атын-атын сиргэ олорор буоламмыт (Бологурга, Аммаҕа, Сунтаарга) кыайан хомуллан бэлэмнэммэккэ финалга киирэн, кыайтаран хомойдубут.

— Үөрэтэн бүтэрбит оҕолоргун солбуйан, саҥа көлүөнэ үөрэнэ кэлэр. Оскуолаҕа саҥа киирэр оҕолору кытта көрсүөҥ иннинэ долгуйар түгэн баар буолааччы дуу?

— Быйыл мин 1 кылаастары үөрэтэ ылабын. Хайдах бэлэмнээх оҕолор кэлэллэрин, төрөппүттэрин билбэт буоламмын, биллэн туран, олус долгуйабын.

— Оҕону кытта үлэ туһунан араас санаа баар буолар. Эн тус санааҕар, оҕолору кытта үлэлиир төһө уустугуй?

— Оҕолору кытта үлэлиир олус уустук да, олус интэриэһинэй даҕаны. Аныгы оҕо билиитэ-көрүүтэ киэҥ, көмпүүтэринэн, планшетынан, телефонунан сатаан туһанар. Онон, учуутал билиитэ-көрүүтэ оҕо таһымыттан быдан үрдүк буолуохтаах. Хас биирдии уруогун саҥаны арыйыы буоларын курдук оҕо үлэтин тэрийиэхтээх. Учуутал куруук бэйэтин сайыннара, билиитин хаҥатына сылдьыахтаах, элбэҕи аахпыт, билбит-көрбүт буолуохтаах.

— Учуутал киһи быһыытынан оҕону иитиигэ ханнык эмэ кистэлэҥ ньымалардааххын дуо?

— Оҕо хайдах учууталга түбэһэриттэн инники олоҕо тутулуктаах. Кини бэйэтин кыаҕыгар эрэли, күүстээх санааны угар, кынаты үүннэрэр киһи — маҥнайгы Учуутал. Хас биирдии оҕо туохха сыһыаннааҕын, талааннааҕын таба көрө сатыыбын. Бэйэм олох ыллаабаппын да буоллар, фонограмманан ыллатан уолаттарбар “Төлөн” ансаамбыл тэрийэн араас күрэхтэргэ, тэрээһиннэргэ кыттабыт. Науканан интэриэһиргэтэн “Хочу знать!” авторскай программалаах научнай-биллэрэр-өйдөтөр куруһуоктаахпын. Онно үгүс оҕо уопуттары, чинчийиилэри, кэтээн көрүүлэри оҥорон, “Инникигэ хардыы” НПК улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ кыттан ситиһиилэрдээхпит. Үлэбэр төрөппүттэри таба туһана сатыыбын, көмөлөһүннэрэбин. Оҕо ситиһиитэ — учуутал, төрөппүт биир санаанан үлэлэрин түмүгэ дии саныыбын.

— Бу сир үрдүгэр араас бэйэлээх идэ баарыттан саамай ыарахан, ол гынан баран туһалаах, бочуоттаах идэ учуутал идэтэ буолар. Бу идэни талбыт киһиэхэ олус уустук сорук турар…

— Аныгы үйэҕэ учуутал идэтэ соччо “престижнэйэ” суохтарга киирсэр. Хамнаһа кырата, үлэтэ элбэҕэ, оҕону, төрөппүтү кытта биир санааны булуу ыарахаттара кими да умсугуппат.. Ол эрээри, үөрэппит оҕолоруҥ киһи буолан килбэйэн, үлэһит үтүөтэ, дьиэ кэргэн буолан оҕолонон-урууланан олороллорун көрдөххүнэ, “Мин кинини үөрэппитим, иитиспитим ээ”, — диэн киэн туттар санаа киирэр.

— Елена Александровна, истиҥ сэһэргэһииҥ иһин махтанабын! Үөрэппит, үөрэтэр оҕолоруҥ тапталларын, убаастабылларын, ытыкта­былларын ылан, үүнэр көлүөнэни иитиигэ өссө да өр сылларга үлэлии-хамсыы сылдьаргар баҕарабын!

Кэпсэттэ Мария ПАВЛОВА.